Sic. Jaargang 4

[p. 64]

Het gesloten venster van Roeping
hans renders en wim verhoeven

In oktober van het jaar onzes Heren 1922 verscheen voor het eerst het katholieke tijdschrift voor literatuur Roeping, ‘maandblad voor schoonheid’ en niet ‘maandblad voor katholieke reconstructie’ zoals Jan Rogier in zijn Katholicisme in Nederland schrijft. Dat was de ondertitel van een blad dat pas drie jaar later opgericht werd.

De redacteuren van Roeping waren Dom Constantinus Bosschaerts, W. van Kalmthout, M. Molenaar m.s.c., Dr. Joz. Muls (en niet J. Muts, zoals Siem Bakker in Literaire Tijdschriften beweert) en Joz. Wielders; hoofdredacteur was H.W.E. Moller.

Moller leidde het nieuwe vanuit Tilburg geredigeerde tijdschrift in met een beginselverklaring die als volgt begint: ‘Roeping is gewijd aan de schoonheid, aan de schoonheid alleen. Wij willen in onze bladen geen andere uitingen van de menselijke ziel, als die van de schoonheid.

Niet omdat wij de andere openbaringen van wat er leeft en streeft in de mensen, minderwaardig achten, maar omdat de schoonheidsuitingen voor de mens zo voornaam zijn, dat ze recht hebben op geheel afzonderlijke behandeling, buiten en boven de andere openbaringen van mens en maatschappij.’

Al in die eerste regels van deze inleiding wreekt zich een tegenstelling die er veertig jaar later reden van zou zijn de naam van het tijdschrift te veranderen in Raam. De oude titel werd toen plotseling te religieus bevonden om ook artisticiteit uit te stralen.

Aan het gesloten dogmatisch katholicisme van Roeping hoeven we niet te twijfelen, sterker, de katholieke overtuiging overwoekerde het ‘schoonheidsideaal’. We lezen dan ook in de inleiding: ‘Alle schoonheid die wij mensen aanschouwen, is de openbaring van de eeuwige Goddelijke schoonheid.’

[p. 65]

Men vraagt zich af wie het tijdschrift lazen, indertijd. De gemiddelde abonnee was, zo stellen wij ons voor, een katholieke notabele in zo'n door Anton Coolen beschreven dorp - een gelovige fabrikant die de katholieke cultuur een goed hart toedroeg, maar bij wie het tijdschrift ongelezen in de kast verdween, of een notaris, alom geacht maar een beetje zwaar op de hand en met - in de stille avondureneen hang naar het hogere. Hij kan ook hoofdonderwijzer geweest zijn of rector ener middelbare school.

Roeping ziet eruit alsof het voornamelijk gelezen werd in kamers met hoge, gestucte plafonds, met boekenkasten waarin achter glas dikke delen Kerkgeschiedenis stonden, een biografie van Schaepman, de roman Kain van Rogier van Aerde (als die tenminste toen al geschreven was), en boeken met foto's van kerkelijke architectuur.

Zo ongeveer moet het milieu geweest zijn, waarin men kennis nam van Mollers plechtige beschouwingen over de schoonheid en gesticht werd door de eenvoudige verzen van R. Klinkenbergh.

Roeping maakte ernst met het katholicisme; dat kwam zelfs tot uiting in de datering van de artikelen: ‘Op het feest van O.L. Vrouw tot Vrijkoop der slaven’, ‘Op St. Michiel’, ‘Feest der wondtekenen van de H. Frans van Assisië’. In zijn bijdrage ‘Het apostolaat van den katholieken kunstenaar’ in het eerste nummer van Roeping schrijft Gerard Bruning: ‘Waar hoor ik de stem’, (zo vraagt hij zich af) ‘van een kunstenaar, die zoo zwaar van brandende overtuiging getuigt voor de katholieke wereldbeschouwing als een Henriëtte Holst voor de hàre... Och, wij kunnen wel wijzen op een aantal knap geschreven romans, op een stuk of wat drama's en wat bundels met verzen, maar is dit niet hopeloos weinig, voor ons wier levensbeschouwing tot de meest grootsche kunstwerken aller volken heeft geïnspireerd.’

Bruning dringt aan op een hernieuwing van de katholieke kunst in Nederland, waar in die dagen ‘het meest grove materialisme’ hoogtij gevierd moet hebben; waar ‘de Dieseitige - levensbeschouwing hand over hand de massa begrijpt, wijl materieel gewin gansch de samenleving gevangen houdt, haar richting geeft en stuwt.’

Dr. H.W.E. Moller 1869-1940 (borstbeeld van G. Bourgonjon).

[p. 66]

1922 Is in nog een ander opzicht een belangrijk jaar geweest voor de katholieke emancipatie: in dat jaar werd ook de Katholieke Universiteit van Nijmegen gesticht. Moller heeft er nog voor geijverd om die universiteit in Tilburg te krijgen.

Katholieken hadden hun eigen lagere en middelbare scholen, hun eigen vakbeweging, eigen dagbladen, de R.K. Staatspartij, eigen jeugdverenigingen, en eigen bibliotheken (onder het motto: Schuw verkeerde boeken!).

‘De wereld’ - de wereld van de andersdenkenden - werd angstvallig buiten de deur gehouden. De katholieke emancipatie had wel iets weg van een poging om in de twintigste eeuw de geest van de middeleeuwen te reconstrueren: men bouwde neo-gothische kerken, jeugdverenigingen droegen middeleeuwse namen zoals ‘De Graal’, een meisjesvereniging met veel aanhang; bij de jongensverenigingen tierde de kruisvaardersromantiek welig. Zo was er, wat men noemde, de ‘oud-romeinse groet’, welke sprekend leek op wat enkele jaren later in Italië en Duitsland als groet in zwang zou komen.

De middeleeuwse geest, maar dan zonder de extremen die daaraan eigen waren en die men beschreven vindt in Huizinga's Herfsttij der Middeleeuwen, beleefde een heropleving. Er vonden veelvuldig processies en bedevaarten plaats, ook weer zonder de sensationele openbare boetedoeningen die in de middeleeuwen gewoon waren; er was een uitgebreide heiligenverering, maar geen duivelsuitdrijverij en geen heksenwaan.

De gewone Nederlandse katholiek beschikte over een eenvoudig, aanschouwelijk geloof; hij had een Paus die onfeilbaar was en een God die het goed met de katholieken voorhad. Die katholiek leefde weliswaar in een standenmaatschappij, maar de scheidslijnen waren er duidelijk en de hiërarchische ordening was overzichtelijk.

Het culturele leven was vast in de greep van de geestelijkheid. Deze stond nogal wantrouwend tegenover literatuur en waarschuwde vanaf de kansel voortdurend tegen boeken; soms raadde men gemakshalve maar het lezen van alle boeken af. Een groot aantal bekende literaire werken stond op de index, zoals Pallieter van Felix Timmermans, dat men al te lichtzinnig achtte. Zulke boeken mochten niet door katholieken gelezen worden.

Tegen deze achtergrond moet een tijdschrift als Roeping geplaatst worden: Roeping was overigens niet het enige blad dat uitdrukking gaf aan het in beperkte kring van katholieke intellectuelen levende verlangen naar emancipatie, ook op literair gebied. Vanaf 1916 verscheen in Nijmegen onder redactie van Gerard Brom De Beiaard, waarin ook over de roomse schoonheid geschreven werd. Brom schreef in zijn artikel ‘Kerk en Kunst’ (derde jaargang): ‘Nu is 't voor de gemengd geestelijke en zinlijke mens kenmerkend, dat, bij verbleking van de begrippen oorzakelijkheid en

[p. 67]

doelmatigheid, tenminste fris blijft het spontaan gevoel voor hogere ordelijkheid, die schoonheid heet.’ Vanuit Helmond verscheen vanaf 1917 het katholieke weekblad De nieuwe Eeuw, voor een weekblad stond daarin erg veel over schoonheid en literatuur te lezen. Een formule die dertig jaar lang vruchtbaar zou blijken. Roeping zelf had een voorganger in het Bijblad (bij ‘Opvoeding en Onderwijs’) voor Taal en Letteren, onder bestuur van H.W.E. Moller en J.J. Verbeeten.

Verder waren er nog Van onzen Tijd en Ons Eigen Blad. Het tijdschrift Vreugde, weekbrief voor idealisten kan ook als voorloper beschouwd worden, zij het dat de levensloop maar één nummer lang was.

De plechtstatige toon die Moller in de Inleiding van Roeping aanslaat, blijft doorgalmen in de rest van de artikelen; op die inleiding volgt een betoog over schoonheid en in het Nieuwsblad van het Zuiden van 9 oktober 1922 treft men nog een beschouwing van Moller over kunst aan, alles in dezelfde trant.

Er kwamen ook jongeren aan het woord: de reeds genoemde Bruning, Gerard Knuvelder - een leerling van Moller - en Albert Kuyle. En in het augustusnummer van 1923 waren twee gedichten van een jonge seminarist opgenomen, die ze veiligheidshalve maar onder het pseudoniem Anton van Duinkerken had ingestuurd. Priesters en aanstaande priesters mochten niets publiceren zonder toestemming van hun superieuren. Het waren gedichten in de vrije versvorm -een verre echo van het expressionisme dat in die tijd zoveel opgang maakte in niet-katholieke kringen. Typisch dat er ook werk werd opgenomen van de Vlaamse expressionist Wies Moens terwijl er in de beschouwingen van Roeping nooit over deze nieuwe stroming geschreven werd; ze kenden die eenvoudig niet. Een mogelijke verklaring voor deze lacune zit in een verklaring die Anton van Duinkerken ruim tien jaar na de oprichting van Roeping in de Credo-Vivo-reeks publiceerde: ‘In Roeping zou de inspiratie hooger gelden dan de vorm, omdat de ziel van hooger beteekenis is dan de wet.’

Ondertussen had de seminarist zijn studie eraan gegeven en schreef voor het veel kritischer katholieke tijdschrift De Gemeenschap. Roeping

[p. 68]

hield zijn poorten dicht om het oude dogmatische, al wankelende, katholieke bouwwerk te restaureren. Dat deze politiek nog zo lang stand kon houden, was voor een belangrijk deel te danken aan de invloed van Pieter van der Meer de Walcheren, de latere hoofdredacteur van De Nieuwe Eeuw (zoals wijlen Gerard Knuvelder in een brief aan een van ons schreef).

Na eerdere aankondigingen als reactie op het rondgezonden prospectus verscheen in De Nieuwe Eeuw van 19 oktober 1922 de eerste recensie over het eerste nummer, die - wie verwondert zich daarover? - zeer positief was.

De bijdragen van de meeste van deze jongeren onderscheiden zich, op een afstand van ruim zestig jaar bezien, nauwelijks van die van de ouderen. Goed, Bruning heeft nog iets gedrevens - of iets pathetisch - in zijn stijl, maar Knuvelder schrijft als een tweede Moller: ‘Eén van de kenmerken der jongste kunst is 'n zich plaatsen in de realiteit van het leven, met als gevolg een blijmoedig zich overgeven van de kunstenaar aan de mensheid, en 'n graag dulden en dragen van smart en leed om harentwille. Zeker, de menselike ziel is van nature kristen, en velen streven uit louter natuurlike aandrang dit ideaal na.’ (Roeping, eerste jaargang, nummer 11)

Moller op zijn beurt: ‘Werkelikheid, niets dan oprechte werkelikheid, willen de taalkunstenaars van deze tijd ons geven, maar niet zozeer de minderwaardige werkelikheid van buiten om henzelf, nee, de meest wezenlike werkelikheid die voor de mens bestaan kan, de inwendigheid, de werkelikheid van het leven binnenin.’ En: ‘'t allerwezenlikste, 't allergeestelikste van alle inwendig menseleven, is zijn leven in de eenheid met God, is zijn goddelik leven.’

Deze pre-occupatie met het ‘geestelijke’ vormt een verklaring voor de volstrekte afwezigheid van zinnelijkheid, ook in het verhalend proza en in de gedichten.

Men kan bij wijze van spreken geen drie regels wijden aan de beschrijving van iets - een boomgaard, een landweg, bloesem: in het voorbijgaan zij opgemerkt dat de zaken die voor beschrijving in aanmerking komen meestal een pastoraal karakter hebben - zonder er God bij te halen. Uit Roeping is het maar moeilijk iets te weten te komen over de uiterlijke levensomstandigheden van die tijd. En eigenlijk ook niet over het innerlijk leven van de mensen. Dat is niet verwonderlijk: wie er, net als Moller, bij voorbaat van overtuigd is dat diep in ons binnenste het ‘goddelik leven’ verborgen zit, haalt uit zijn binnenste inderdaad ook niets anders te voorschijn dan wat lauwe vroomheid. De psycho-analyse - voor schrijvers als Thomas Mann, Romain Rolland, F. Scott Fitzgerald een bron van inspiratie - was aan dit katholieke milieu geheel voorbijgegaan; net als veel andere stromingen op artistiek en intellectueel gebied.

Hoe ruimdenkend niet, vergeleken met Roeping, waren mensen als Du Perron en Ter Braak; zij waren althans enigszins op de hoogte met wat er in Europa op intellectueel gebied aan de orde was. We kunnen

[p. 69]

ons de afkeer van laatstgenoemde voor Dr. Anthonie van Duincoster tot Heeromasluis goed indenken.

Hoewel over Du Perron en Ter Braak wel eens opgemerkt mag worden dat zij zich bijna volledig afsloten van de anglo-amerikaanse cultuur. Ter Braak had zelfs zeer primitieve opvattingen over de Verenigde Staten.

Roeping is, zo lijkt het, een document van een hoogst kunstmatig levensgevoel. Het blad is een mooie illustratie van de bewering van Orwell, dat in een strak hiërarchisch geordende samenleving geen plaats is voor een bloeiende literatuur.

Houtsnede ‘Roeping’ door J. Colette