Sic. Jaargang 4

[p. 4]

Tilburgsche mijmeringen
De katholieken en een bagatel
jaap Houdijk en ton van zeeland

In 1850 bezocht een niet katholieke dame het stadje Tilburg. Deze dame, die zich zou ontplooien tot veelschrijfster, nam de gelegenheid van dit korte bezoek te baat om een wat fors uitgevallen mijmering te schrijven. Deze mijmering die een jaar later in druk verscheen, werd haar door de Tilburgse katholieken niet in dank afgenomen. In het werkje namelijk, levert de schrijfster schijnbaar terloops pittige kritiek op de roomse religie. En van kritiek was het katholieke zuiden, vooral in die tijd, niet gediend.

‘Uwe Mijmeringen hebben bij de Roomsch-Catholieken een algemeene verontwaardiging verwekt. Men roept: kruis haar! kruis haar! Wij verdedigen U manlijk, doch het volk is hier te barbaarsch. Uw boekje moet opgehaald zijn, de scholen en kloosters voortaan voor bezoekers gesloten! Men wil U niet verstaan. De Protestanten roepen in Holland: plaudite!’ Dit schrijft dominee Schotel aan Elise van Calcar na de verschijning van haar boekje Tilburgsche Mijmeringen. Wie was die dame die Tilburg met een bezoek vereerde?

Eliza Carolina Ferdinanda van Calcar-Schiotling werd op 9 november 1822 in Amsterdam geboren. In 1836 volgde ze een onderwijskundige opleiding om in 1838 al de akte van toelating tot secondante (assistent-onderwijzeres) te behalen. In deze periode reeds werd haar belangstelling gewekt voor het spiritualisme, dat met name na 1848 een hoge vlucht nam in Europa.

Dertig jaar later zou haar sterk gegroeide interesse hiervoor uitmonden in de oprichting van het spiritistische maandschrift Op de grenzen van twee werelden.

In de jaren voorafgaand aan haar belijdenis (1839) verdiepte zij zich in enig onderzoek naar de idee achter de verschillende kerkgenootschappen om zich te verzekeren van een juiste keuze. ‘De katholieke kerk scheen mij het groote reddeloos in het zand der woestijn verzakte beeld, dat hoofd en schouders nog met trotschheid opheft uit zijn onmetelijk

[p. 5]

graf, maar met zijn ongeschonden gelaat droefgeestig in het rond blijft staren en soms een klagende stem laat horen als van een geest die in zijn kerker om verlossing zucht.’ De bestaande kerkgenootschappen konden Elise niet bekoren, terwijl ook haar uiteindelijke keuze voor ‘De Christelijke Afgescheidenen Gemeente’ (gevormd door de ‘Afgescheidenen’ van de Hervormde Kerk) niet haar ideaal van de gemeente van Christus verwezenlijkte. Sedert 1841 vervulde zij de functie van gouvernante met het geven van huisonderwijs, respectievelijk bij een zeer orthodox godsdienstig gezin te Nijkerk, en bij de aanzienlijke Amsterdamse familie Hooft Graafland, waar een strenge ouderwetse deftigheid heerste. Geen van beide betrekkingen kon haar bekoren. Deze ervaringen zouden Elise later inspireren tot het schrijven van de roman Hermine (1850). Intussen nam Elises drang om te schrijven steeds vastere vormen aan, zij het dat haar werk zich vooralsnog beperkte tot rijmselen en schetsjes. Een zeer aangename betrekking volgde in 1847 toen zij haar intrede deed in het huis van de familie Egidius. In deze periode zocht zij contact met de zwaargewicht letterkundige van het protestantse Reveil Isaac da Costa (1798-1860) om zijn oordeel te vernemen over enkele van haar geschriften. Zijn oordeel zou beslissen over haar toekomst. In grote onzekerheid zag zij de ontmoeting tegemoet. ‘Zo tobde ik mij de geheele week dag en nacht af en ging eindelijk met looden schoenen naar mijn orakel. O, wat viel die mij zwaar! Immers ik wist het wel, hij zou zeggen: “dwaas kind, brei kousen, doe al wat ge wilt, maar klad niet met pen en inkt”’ De dichtervorst drukte haar echter, boven haar verwachting, op het hart dat de Heer haar de gave om te schrijven had geschonken. Uit deze woorden putte Elise de inspiratie die tot vele honderden publikaties zou leiden.

Da Costas aanmoediging resulteerde allereerst in het boekje Rongmans Huisgezin. Dit werkje, handelend over de doodsvijand van de volkswelvaart: alcohol, werd gunstig ontvangen. (De ‘Nederlandsche Vereeniging tot afschaffing van sterke dranken’ kocht het zelfs aan

[p. 6]

om te verspreiden als propagandageschrift).

In 1848 verliet Elise de familie Egidius en trok weer in bij haar ouders om zich aan het schrijven van een boek te wijden. Het handschrift daarvan (het eerder genoemde boek Hermine) werd op advies van een vriendin ter beoordeling aangeboden aan de Tilburgsche predikant Ds. Schotel. Gilles Dionysius Jacobus Schotel (1807-1892) was behalve dominee ook historicus. Zo leidde hij ondermeer de werkzaamheden rond het Biografisch woordenboek van Van der Aa. Hij schreef vele historische en theologische werken. Elise van Calcar hechtte zeer aan de vriendschap met Schotel. Hij corrigeerde haar werk, gaf haar advies, introduceerde haar in de letterkundige wereld en hielp haar bij het vinden van een uitgever.

Hermine (‘een boek dat blaakt van godsdienstijver’, meent Busken Huet) verscheen, een jaar later gevolgd door Blikken in het rond, naar binnen en naar boven en Tilburgsche Mijmeringen.

Laatstgenoemd werkje bracht, zoals vermeld in onze inleiding, met name in Tilburg maar ook in de rest van katholiek Nederland een korte pennestrijd teweeg.

In 1850 verhuisde Elise naar Breda. Het was in deze periode dat zij dominee Schotel meerdere malen in Tilburg ontmoette. Naar aanleiding van een van de bezoeken schreef zij haar Tilburgsche Mijmeringen ('s-Hertogenbosch 1851). Het is behalve een verslag van het bezoek, een geëxalteerde uiting van gevoelens over de meest uiteenlopende onderwerpen, zoals het kaartspel, geleerde vrouwen en niet in de laatste plaats het katholicisme.

De Tilburgsche Mijmeringen werden haar zeker niet door iedereen in dank afgenomen. H.J. Schimmels bespreking bijvoorbeeld, in De Gids van 1853, was niet bijster lovend.

Schimmel vraagt zich zelfs af of ‘het boeksken wel van algemeen belang’ kan worden geacht. Hij merkt op dat het boek ‘weinig meer dan weder eene uitleg van Elizes individueele gevoelens, bij de beschouwing van de werkelijkheid opgewekt’ weergeeft.

Voorts acht hij het ‘eene door-een-haspeling der zienlijke en onzienlijke sfeeren’. Dit geeft de lezer weinig hoop bij het ter hand nemen van de mijmeringen. Toch heeft het ‘boeksken’ ons wel het een en ander te bieden. Niet alleen geeft het ons een aardige, eigentijdse beschrijving van Tilburg en zijn bewoners, ook gunt het ons een opmerkelijk beeld van de ‘individueele gevoelens’ van Elise die zij kwistig door de tekst strooit. Zo de letterkundige waarde van de mijmeringen misschien gering is, de waarde van de kritische inhoud en de felle reacties die het werkje ontlokte, is op zijn minst interessant te noemen.

Wat had Elise (op de titelpagina van Tilburgsche Mijmeringen ontbreekt haar achternaam) misdaan jegens haar katholieke medemens? Het antwoord ligt besloten in de mijmeringen zelf. Laten we het boekje, van slechts 42 pagina's, eens doorbladeren.

[p. 7]

De Dilligence

Elise begint te mijmeren in de dilligence van Breda naar Tilburg. De stad die zij zou gaan bezoeken had in het midden van de negentiende eeuw ongeveer 14.000 inwoners. Letterlijk 99% daarvan was katholiek, wat betekent dat slechts 140 andersdenkenden (lees protestanten) zich tegenover een overmacht van 13.860 roomsen geplaatst zagen. De verschillende wijzen waarop deze beide ‘hoofdafdeelingen der Christenheid’ aan het onderwijs vorm gaven, zal Elise in haar boekje kritisch vergelijken.

Elise toont zich wat huiverig om in dit katholieke bolwerk nieuwe mensen te ontmoeten. Bovendien zou men een vrouw ‘die de wetenschap bemint en zich aan de letteren wijdt’ als blauwkous kunnen beschouwen. Elise verzet zich krachtig tegen dit predikaat, want zij is een vrouw die schrijft ‘uit het gevoel des harten’. Ze moet!

Zij ziet haar angstig voorgevoelen echter niet bewaarheid. Zij is gelijkwaardig gesprekspartner in aangename conversaties en koestert zich in een hartelijke belangstelling. Een grote opluchting is het voor haar dat het kaartspel er niet beoefend wordt. Aan dit gezelschapsspel heeft Elise klaarblijkelijk het land. Het stuit haar ronduit tegen de borst dat dit verderfelijke spel tot alle rangen en standen is doorgedrongen. ‘Men geve den onheiligen spotter, den lagen kwaadspreker, den lastigen snapper, den suffen weetniet, wat kaartbladen in handen, opdat er een einde zij aan hun nutteloos, soms verderfelijk geklap, maar men sluite den mond den verstandige en denkende lieden niet met een kinderachtig spel. (...) Eene beleediging, eene vernedering voor den man van verstand’.

Na deze ontboezemingen over haar aversie tegen het kaartspelen, beschrijft zij de topografie van Tilburg. Elise vergelijkt het stadje met een omgevallen blokkendoos. De huizen zijn nog niet tot straten aaneengeregen en werken onoverzichtelijkheid in de hand.

Tilburg bestond uit de samenvoeging van een tiental gehuchten met tussenliggende landerijen en akkers. De verbinding werd gevormd door landweggetjes die de wandelaar steeds weer naar een andere snipper van de ‘stad’ voerde. Elise raakt snel het spoor bijster. Ze houdt de lezer dan ook voor dat men nooit kan weten ‘of men al in de stad - nog in

[p. 8]

de stad of niet meer in de stad is, daar wal noch poort er perk aan stelt’.

Toch weet Elise iets als een centrum te ontdekken: de Tilburgse Heuvel. Daar ontwaart zij de Tilburgse trots en glorie, een wat groot uitgevallen Lindeboom. Ten tijde van Elises bezoek is de boom zodanig gesnoeid en in zijn groeirichting gemanipuleerd dat de takken horizontaal een afdak vormen, wat bij Elise het beeld oproept van een ‘groote chineesche parasol’.

Vervolgens wandelt Elise langs het huis waar koning Willem II een jaar eerder was overleden. Zij proeft de eerbied en bijna liefdevolle aanbidding van de Tilburgers voor hun verscheiden koning. Elise spreekt van de slag die heel Nederland trof, maar die Tilburg tot ‘een groot sterfhuis’ maakte. De toekomst van Tilburg ziet zij somber in zonder de vorstelijke belangstelling. Elise vindt dat er een standbeeld geplaatst dient te worden, al is er in de harten der Tilburgers reeds een onvergankelijke gedenkzuil opgericht. Hier lijkt Elise te beschikken over voorspellende gaven. In 1874 namelijk, werd te Tilburg ter nagedachtenis aan de koning een gedenkzuil onthuld (die overigens in 1968 werd afgebroken en korte tijd geleden in gewijzigde, veel strakkere vorm weer opgericht). Zij besluit de verslaggeving van haar dorpswandeling met een bezoek aan de lakenfabriek van de gebroeders Diepen. Elise roemt de ook in Tilburg doorgedrongen industrialisatie. Van de moderne, mechanische produktiewijze begrijpt zij niet veel, maar ze is vol lof over de door stoom aangedreven machines die door de Tilburgers met vrolijke vlijt worden bediend. Dat die ‘vrolijkheid’ een vroegere afkerigheid van stoomkracht moet hebben verdrongen, wordt geïllustreerd met het gegeven dat enkele jaren eerder het eerste stoomwerktuig te Tilburg met straatkeien werd begroet.

Vooralsnog is er zelfs voor de meest rechtgeaarde katholieke lezer geen enkele reden tot aanstoot.

Dan echter, volgt haar beschrijving van een bezoek aan een tweetal katholieke scholen. Eerst wordt zij ontvangen op een school die bestierd wordt door broeders. Bij de broeders ‘was meer onderdanigheid, meer regelmaat; maar er was ook iets koels en afgemetens, dat de kinderlijke ziel ligt zal neêrdrukken’. Wat positiever merkt zij op dat het in de lokalen, die zij slechts door een venstertje mag bekijken (een vrouw kon de tere jongensziel blijkbaar door haar verschijning reeds minder katholieke gedachten ontlokken), erg opgeruimd en schoon is. Zij besluit met het uitspreken van de hoop dat het onderwijs van de broeders niet tot een sleur zal worden ‘die meer een machinaal geheugenwerk, dan eene ware verstandsopscherping’ tot gevolg zal hebben.

Elise richt haar aandacht vervolgens op de school van de ‘Zusters van liefdadigheid’ (vermoedelijk bedoelt zij de Zusters van Liefde). Zij heeft maar weinig sympathie voor het nonnenwezen. De zusters treden hardvochtig en zeer streng op tegen hun pupillen. Een kind deinst angstig terug als een zuster het wil toespreken. Elise bespeurt echter nog

[p. 9]

wel enige vrouwelijke menselijkheid onder de zwarte pijen. Zij beklaagt de nonnen dat zij de banden met familie en vrienden hebben moeten verbreken, en vooral dat ze geacht worden celibatair te leven: ‘...hoe weinig verhevenheid eene valsche levensverhouding heeft, die door de natuur aanhoudend wordt geloochenstraft (...) Hetgeen God geheiligd heeft zult gij niet onrein achten!’ De menselijke aandrift mag evenwel niet leiden tot ‘wereldlust en vleescheslust’, betoogt de schrijfster verderop.

Elise komt dan vrij plotseling met een bijzondere stelling: ‘De Protestantsche schooljeugd is vrij, maar dikwijls tot losbandigheid toe, de catholieke is onder de tucht, maar dikwijls tot onderdrukking van de geest ja tot werktuiglijkheid toe’. De vasthoudendheid aan de leer van de katholieken zou aan protestantse twijfelaars tot voorbeeld moeten strekken. De katholieken voeden hun kinderen, aldus Elise, op tot trouwe aanhangers van de r.-k.-kerk, van kindsbeen af. Als voorbeeld van deze vorm van indoctrinatie schrijft zij:

‘...een glazen kastje, waarin gij een aardig poppetje ziet in hemelsblaauwe zijde gekleed en met blinkende optooisels versierd. Men kan zich ligt denken hoe lief men de kinderen zulk een beeldje kan leeren hebben, hoe gemakkelijk men de kinderlijke verbeelding in het ontwaken verwarren kan door het onzigtbare en geheimzinnige aan het zinnelijke te verbinden, - maar het huivert mij toch door de leden als ik den kleinen zulk een voorwerp ter heilige vereering zie geboden, als zij een beeldje dat best tot speeltuig geschikt zou zijn - de moeder Gods leeren noemen!...’. Verderop in de mijmeringen doet Elise er nog een typisch protestants schepje bovenop dat bij menig katholiek uiteindelijk de kaarsen deed uitgaan: ‘wie smart het niet in de ziel, die weet hoezeer de Mariadienst de diepe krankheid is van een zoo groot deel der Christenheid’. Hier raakt Elise op onaangename wijze een uiterst fundamenteel en teer symbool van de roomse kerk. De snijdende, hoewel eigenlijk slechts zijdelings verwoorde kritiek, culmineert met deze zinsnede. Met de aan dominee Schotel opgedragen dankbetuiging Wildzang (die volgens Schimmel, hoe goed bedoeld ook, ‘weinig de waarde van haar gewrocht zal verhoogen’) eindigen de mijmeringen.

Het boek ziet het licht, de katholieken slechts de grauwe schaduw. Vooral Tilburg viel over Elise heen. ‘Waarom 1400(14000?) Tilburgers opzettelijk in het gezigt geslagen, die haar geen kwaad gedaan, maar wel beleefdheid en onderscheiding op de hartelijkste wijze bewezen hebben? Is dit niet, op het zachtst genomen, de gastvrijheid van het zoo herbergzame en in alle opzigten zoo verdraagzame (sic!) Tilburg schenden? Neen, Tilburg had een ander albumblad van eene beschaafde, geleerde, zoo diep gevoelende jonge dame verwacht!’ Het was vooral de heer De Heer, onderwijzer te Tilburg, wijk Kerk, die de gekwetste katholieke gevoelens verwoordde en het

[p. 10]

voortouw nam in het verweer. Elise had kennelijk de Tilburgse hartelijkheid misbruikt. Maar vooral haar tirade tegen de Mariaverering werd haar hoogst kwalijk genomen.

‘De vereering der Allerheiligste Maagd, (wordt) gehoond en op eene lage wijze bespot’. De Heer ziet zelfs kans om een van zijn brieven in De Tijd (Noord Hollandsche Courant) geplaatst te krijgen waarin hij Elise beschuldigt van laster. Elise schrijft hierop aan Schotel: ‘Wat stelt Uw schoolmeester Heer zich teweer in De Tijd! Zou de man wel een definitie van het woord laster kunnen geven?’ Terugnemen zou Elise haar woorden in geen geval. De zaak lijkt na een jaar geheel en al gedoofd tot in 1852 de bundel Feestklanken en Lijdenstonen verschijnt. Een vijftal godsdienstige meditaties, uitsluitend aan de christelijke feesten gewijd. Tekenend voor de onvergeeflijkheid van het anders zo ‘verdraagzame’ Tilburg is het schrijven van een leraar (weer De Heer?) die, zodra het nieuws van de publikatie van Feestklanken tot de Tilburgse parochie doordringt, waarschuwend laat weten: ‘Gij duidt het mij niet euvel dat ik U eens duchtig bestraf. Wat hoor ik, geeft gij wederom een bundeltje “Blikken” (het boekje dat Elise vrijwel gelijktijdig met Tilburgsche Mijmeringen publiceerde) of iets in deze trant uit? Zoo lief als mij uw reputatie is, dat mag niet, hoor! Gij moogt al dat banket niet tegelijk geven, dan walgt het; zelfs moet gij uw schrijven in almanakken eens een poos staken. Ik ken het publiek, de spanning vermindert, de toekomst verduistert voor U, zoo gij zooveel gedachten-werk geeft’.

Tilburgsche Mijmeringen zal niet snel worden vergeten in het katholieke hart van Brabant.

Aan Elises produktiviteit was na Tilburgsche Mijmeringen nog lang geen einde gekomen. Elise betrad het terrein van de ‘historische roman’ met de verschijning van Eene Star in den nacht in 1852. Een jaar later trouwde ze met Herman Carel van Calcar. Het echtpaar vertrok naar Leur waar Van Calcar op niet bijster succesvolle wijze een steenfabriek exploiteerde. (Later zal Van Calcar eerst het burgemeesterschap van Sommelsdijk en later dat van Wassenaar uitoefenen.)

Dan volgde De oprichting van het tijdschrift Tijd en Toekomst, in het licht van Geloof en Hoop (dat slechts een kort leven beschoren was), en een reeks van publikaties, waaruit duidelijk blijkt dat haar aanvankelijke voorkeur voor proza langzaam veranderde in een keuze voor het schrijven van ernstiger opvoed- en onderwijskundige en later vooral feministische werken. In 1873 vestigde Elise zich in Den Haag waar ze zich vurig inzette voor de ontwikkeling van het vrouwelijke zelfbewustzijn, o.a. uitmondend in haar verhandeling De dubbele roeping van de vrouw, tal van bijdragen aan tijdschriften en het bijwonen van het Internationaal Feministisch Congres. In de jaren negentig richtte zij op feministische grondslag het tijdschrift Evolutie op, om het in 1894 de rug toe te keren vanwege de triviale levensopvatting van de Vrije Vrouwen Vereeniging

[p. 11]

die erin werd uitgedrukt. De laatste twintig jaren hield zij zich voornamelijk bezig met het spiritualisme. Zij vormde het middelpunt van de Haagse seances.

Tijdens de bijeenkomsten die bij haar thuis gehouden werden, was het bij tijden vergeven van geesten (katholieke overleden geestelijken heeft zij overigens in haar seancekring slechts twee mogen ontvangen).

Elise kon terugkijken op een leven waarin zij een vrouw van betekenis was geworden, enerzijds door haar omvangrijke oeuvre, anderzijds door haar grote invloed op het gebied van opvoeding en onderwijs en niet op de laatste plaats op de ontwikkeling van het feminisme. Echter, zo onvergankelijk als haar geest moge zijn, zo vergankelijk blijkt haar bekendheid, de ‘commotie’ rond Tilburgsche Mijmeringen en de maar liefst 940 pagina's tellende biografie van J.H. Sikkemeier ten spijt. Elise stierf in 1904.