Sic. Jaargang 2

[p. 56]

Reve en zijn piraten
charles vergeer

Het is geen pretje een groot schrijver te zijn, daar waar het Circus Reve voorbijtrekt piepen de ratten en wemelt het van stekelige vliegjes. Terwijl de meester zelf bezig is aan een nieuwe roman van grootse allure, Bezorgde ouders, beijveren tal van ongure baasjes op zoldertjes en in kelderwoningen zich om roofdrukjes te maken van al wat los of vast zit. ‘De veronderstelling als zoude ik zelf de hand hebben in de illegale drukken die van mijn werk verschijnen, is natuurlijk volkomen uit de lucht gegrepen. Intussen moeten wij geenszins tobben: wij worden oud, en ziek, en dan sterven wij.’ Die luchthartige levensovertuiging is te vinden in het colofon van de roofdruk Zeergeleerde Vrouwe, begin 1982 op de markt gebracht door ‘de Samenwerkende Roofdrukkers Nederland’ en gedrukt op ‘de pauselijke persen van het Vaticaan.’

Hoe zeer Reve zich benadeeld achtte door deze piraterij bleek door de vervolgingen die hij liet aanspannen tegen de roofdrukkers. In de herfst van 1984 werd de student die het boekje Een vieze oude kale man overgetypt had en de boekhandelaar die het uitgegeven had veroordeeld door de rechtbank te Utrecht. En in de zomer van 1985 werd de Amsterdamse antiquair Willem Huijer veroordeeld wegens het verkopen van illegale drukken van teksten van Reve.

En naast deze rechtszaken voerde Reve een, wellicht afdoender, aktie: zelf gaf hij tal van her en der gedrukte teksten van zijn hand in verzamelbundels uit: Archief Reve I en II, In gesprek, Schoon schip en Album Reve. Hebben de kapitein en zijn matroos daarmee inderdaad schoon schip gemaakt? Grotendeels wel, maar Reve-professionals als Arnold Greidanus en Hans Hafkamp lieten in Reve Jaarboek 3 al weten nog zo'n veertig teksten te kennen die de meester zelve blijkbaar niet meer in portefeuille had en die niet in de verzamelbundels terecht waren gekomen, ondanks de kwaliteit van die teksten.

Maar behalve oud vuil verschijnt er natuurlijk ook nieuw werk van ongehoorde pracht en daarvan verschijnt juist opmerkelijk veel eerst in roofdruk. Sprak de maître zelf, ten tijde van de processen tegen de roofdrukkers, voor de radio zijn verwachting uit - ‘Nee, ik wil een eind maken aan het pirateren van werk dat ik eenmalig voorlopig heb gepubliceerd in een tijdschrift dat ik later omwerk om het in een groter werk, of het geheel van een groter werk op te nemen.’ - die verwachting moet al een deuk hebben

[p. 57]

gekregen doordat deze uitspraak al op 15 december 1985 op de Beurs voor kleine uitgevers te Paradiso te lezen was in een roofdruk.

Even leek het, van de zomer '85 tot die van '86, dat er inderdaad een einde was gekomen aan de piratenrij, maar als ik nu, hieronder, opsom wat er de laatste maanden verscheen dan blijkt dat alweer een aanzienlijke serie te zijn.

Over het huwelijk tussen Gerard Reve en Hanny Michaelis, dat duurde van 1949 tot 1958, is niet veel bekend. Zij noch hij heeft daar ooit een boekje over open gedaan. Wel liet Reve weten dat hij haar ook nu nog regelmatig schrijft, maar van die correspondentie is geen letter uitgegeven. We moesten het doen met het in 1969 verschenen Extra Van het Reve nummer van het tijdschrift Dialoog, waarin een gesprek van Bibeb met Hanny Michaelis stond. De inhoud daarvan was aardig, maar het gaf vooral voorbeelden van de gruwelijke humor van de schrijver. ‘We gingen pas met elkaar, dus in de honeymoonperiode, overhandigt hij mij zo'n grote zak suikerbeesten. Zeker denkend jodinnen snoepen graag. Ik dacht, wat is dat hartelijk en ik begin meteen zo'n beestje te eten. Ik zeg, wat smaakt dat raar. Altijd zei hij: “voor Hannie moet het vijf gulden per ons kosten anders lust ze het niet”. Maar nu zei hij: “die hele zak kost vijf cent, is van de kar gevallen in de Albert Cuyp.” En nu verschijnen er opeens twee boekjes over die periode. Henk Romijn Meijer schreef een beschamend prul - de muis die samen met de olifant over de baillybrug gaat en zegt: “Stampen wij fijn, hè?” - over Toen Reve nog Van het Reve was. En als illegale uitgave verscheen, begin september van dit jaar, Hanny Michaelis over Gerard Reve (Kornwerderzand, 1987, 31 pp.). In het gesprek met Bibeb staat over de laatste jaren van het huwelijk: 'Ja, toen werd het echt onheilspellend. Gerard heeft vaak gezegd je moet een boek schrijven “Jaren met van het Reve”. Ja, hij wil dat graag. En je kan niet genoeg kwaaie dingen over me schrijven, zegt hij. Dat vindt hij interessant.’

Het boekje dat nu verscheen is inderdaad interessant, maar het is de vraag of Reve dat ook vindt. Kwaaie dingen staan er over hem niet in, integendeel, lieve. En toch is dit noch het boekje dat Reve verlangde, noch het boekje dat Michaelis schreef. Het is de uitgetypte versie van een bandje van slechte geluidskwaliteit en het is niet waarschijnlijk dat Michaelis toestemming gaf voor deze publikatie. De vragensteller blijft anonym. Maar wie anders dan Nol Gregoor durft na een antwoord als ‘Ik heb geen zin daar nou verder op in te gaan’ tóch doodgemoedereerd dezelfde vraag wat aan te scherpen en opnieuw te stellen? In het woord vooraf wordt ook geciteerd uit een brief van 17 maart 1959 van Reve aan Gregoor: ‘Ik had liever geen gecombineerde bezoeken, omdat ik na een paar uur met Hanny, vooral bij discussies, spoedig uiterst zwaarmoedig wordt.’ Boeiend is haar informatie dat Reve na het schrijven van De Avonden begonnen is aan een heel lang en ook autobiografisch verhaal, De Kaars. Daar heeft hij haar hele stukken uit voorgelezen, maar tenslotte heeft hij slechts één stuk er uit genomen en dat omgewerkt tot Werther Nieland. ‘Het had iets te maken met een tocht door het bos.’

De in het engels geschreven verhalen van The Acrobat zijn haar, telkens als hij weer zo'n twee bladzijden geschreven had, voorgelezen. ‘Ik luisterde met de nodige eerbied, want zo'n idioot wijf was ik natuurlijk ook niet, dat ik dacht: Nou ja, wat heb ik daar nou aan? Ik voelde, dat hij met iets

[p. 58]

bijzonders aan de gang was’.

Eerste bladzijde uit ‘Brief’.

Dat het gesprek vaak terugkomt op dat grandiose boek Werther Nieland heeft niet alleen te maken met de data van het huwelijk, maar ook met de voorkeur van de gesprekspartner. Gregoor had juist een boekje gepubliceerd waarin voor het eerst de identiteit van de jongen werd onthuld die destijds model had gestaan voor Werther Nieland. De jongen die Werther Nieland werd kreeg in de pers niet zoveel bijval maar Gerard Reve zelf, in een brief van 13 juli 1983 aan Gregoor meent dat het een zeer aangrijpend werk is en prijst de soberheid en ingetogenheid van dat boekje. Het vervolg van die lovende brief is het meesterschap van Reve waardig en voor veel geld konden dus vervolgens enkele onwaardigheden meelezen. Onder de titel Gerard Reve Brief verscheen een oplage van dertig exemplaren, de brief plus een foto. Er wordt gewag in gemaakt van geloofsgeheimen, geheime liefde en de letterkundige, al of niet letterlijk te nemen, verwoording daarvan, van de voordelen de roomschen deelachtig en van de studie van het maleis. Die studie bleef beperkt tot de aanschaf van een leerboek en het opzetten van een bril. Daarna las de meester ‘Orang harus mati’ = ‘de mens moet sterven’ en bedacht dat een mens meer niet behoefde te weten, en sloot het boek.

Een uitgave van wat minder belang verscheen in wat meer exemplaren, honderdentien volgens het colofon. Uitgever, plaats van uitgave of datum worden nergens vermeld, maar het boekje verscheen in augustus 1987 en heeft Reve contra Simonis als titel en telt tweeëntwintig bladzijden. Waarom het van mindere kwaliteit is? Ondanks twee facsimili van brieven van Reve geloof ik dat hier geknoeid is. Eerst is er een inleiding van Reve over de achtergrond van zijn conflict met de aartsbisschop van Utrecht, kardinaal Simonis; daarna twee brieven van Reve aan Paul W., van februari en maart '87 en tenslotte weer een tekst van Reve. Die inleiding is een gezocht stukje tekst, waarvan alleen al een tweetal fouten in het quasi-archaïsche taalgebruik het vermoeden laat opkomen dat het door anderen dan Reve, met gebruik making van zinnetjes uit zijn echte brieven, in elkaar geflanst is. De beide brieven die daarna in facsimile worden gegeven zijn gericht aan de radioverslaggever Paul Witteman en ook hier koester ik twijfel aan de echtheid. Vergelijking van dit handschrift met dat van echte brieven noopt, mijns inziens, tot de conclusie dat als Reve dit schreef hij beide keren dronken & ziek of anderszins niet gedisponeerd moet zijn geweest.

En de laatste tekst is wel echt, maar simpelweg overgenomen van een bandje van het destijds voor de VARA-radio afgenomen interview van Reve. Daarin verklaarde hij o.a. dat kardinaal Simonis wel is ‘geschapen naar Gods Beeld en Gelijkenis, dat moet je wel aannemen. Maar ja, we weten dat God

[p. 59]

rare kostgangers heeft. En ja, u weet dat God over de hele Schepping maar zes dagen gedaan heeft.’ Hetgeen zulke ongelukjes wel mag verklaren maar, me dunkt, toch niet kan goedpraten. Van deze roofdruk is waarschijnlijk alleen het laatste gedeelte, pp. 15-22, dus een waardevolle tekst van Gerard Reve.

Bij het hoofdstuk varia moeten we ook nog het bekende Zinkend Schip vermelden. Direct na de legale uitgave van Schoon schip verscheen de illigale Zinkend Schip. Vier apocriefe gedichten, september 1984 bij de uitgeverij Erven Moeder & Zoon. Vijfenzeventig exemplaren verschenen en werden voor even zovele guldens van de hand gedaan. ‘Uiterst vulgaire en waardeloze schrijfsels, die niets met mij en mijn werk uitstaande hebben’ meende de vermeende auteur zelve. Het zijn inderdaad gedichten ver beneden het kunnen van Reve en ook niet van diens hand maar van de handen van een drietal heren uit Deventer.

De echte gedichten van Gerard Reve zouden najaar '86 verschijnen bij Erven & Thomas Rap onder de titel Leve de Dood! Ze verschenen echter ruim een half jaar later als Verzamelde gedichten bij G.A. van Oirschot.

Die uitgave laat zien dat Gerard Reve niet een groot schrijver is die af en toe een gedicht in zijn tekst vlecht, maar dat hij tevens een groot dichter is. En tevens dat uitgever Van Oirschot getrouw aan een lange traditie gaarne storende drukfeilen in een boek opneemt en dat de verzorger van de bundel nogal wat arbitraire beslissingen nam. Enerzijds stoten we op jeugdgedichtjes die nauwelijks van belang zijn en anderzijds missen we veel belangrijke gedichten. Het vervolgkon niet uitblijven, de roofdrukken van het ontbrekende.

De Geheime Opening van Gerard Reve lijkt mij de belangrijkste. ‘Deze tien verzen van Gerard Reve, uit het privébezit van een zijner relaties, verschenen nimmer in boekvorm’, meldt het colofon.

Schipper naast God.

Ik ken zowel een zeer fraaie uitgave van dit zeldzame boekje, in vier exemplaren uitgegeven in Botshol (augustus) 1987, als een floddige editie, Utrecht juni 1987. In die eerste, utrechtse, editie staan niet tien maar elf gedichten en een aantal zijn tevens in handschrift opgenomen. Van de andere editie, van het tiental, bestaat een ‘tweede’ druk in, naar ik meen, veertig exemplaren. In dat boekje staan een

[p. 60]

aantal goede en zeer goede gedichten van Reve. Heel indrukwekkend vind ik het laatste gedicht, dat gedateerd is, 2 april 1986 en de titel draagt ‘De stenen en het stof’.

‘Als ik na de dood

Volkomen eenzaam zou moeten zijn Kon ik misschien nog vriendschap sluiten

Met de stenen en het stof.’

Van dat slotgedicht ken ik zelfs al een seperate uitgave, zonder datum, plaats van uitgave of wat ook, maar met de aantekening: ‘Genoteerd op kladpapier en gedrukt in 40 exemplaren.’

In de uitgave van Leve de Dood! zou waarschijnlijk ook een gedicht opgenomen worden dat in de bij Van Oirschot verschenen editie ontbreekt. Het betreft de adaptatie van het liedje van Céline over Katinka. Dat lied was te horen op 26 februari '86 in de televisiefilm over Céline van Erik Lieshout waarin Gerard Reve hoofdrolspeler was.

Het scenario van die film kwam tot stand in samenwerking tussen Reve en Lieshout en van die gesprekken zijn bandopnames gemaakt. Van dat materiaal, alsmede van wat brieven van Reve, herschrijvingen van vertalingen van Céline en wat gedichtjes werd een tekst gemaakt, Gerard Reve: Over Céline. Helaas liet Reve weten, in brieven aan Thomas Rap en aan mij, van 28 november '86, dat hij geen publikatie wenste. Het was maar voor een verrekijkprogramma en niet meer dan een eendagsvlieg vond hij. Ik kan die mening niet delen, maar respecteer haar wel zodat uit deze tekst, in drie exemplaren, niet geciteerd zal worden.

Uit datzelfde najaar '86 dateren ook de eerste plannen voor een speelfilm over zonde, doodsangst, verlossing, getuigenis, openbaring etc. De werktitel is Kleine Bertje en in een belangrijke brief van 14 september 1986 van Reve aan Erik Lieshout schetst Reve strekking inhoud en verhaal van het beoogde gebeuren. Natuurlijk mag ik ook hier niet uit citeren en zal slechts melden dat het een film wordt waar ieder fatsoenlijk mens naar verlangd heeft, een mensenfilm dus. De plannen voor deze film zijn een tijdlang in de ijskast geweest maar aan de uitvoering van de film wordt nu gewerkt. Her en der duiken ook wel eens stapeltjes brieven van de meester op. Onlangs kwamen enkele brieven gericht aan de conrector van het Christelijk Lyceum van Veenendaal onder mijn ogen. Reve woonde toen, de brieven zijn uit het voorjaar van 1972, in Veenendaal en was gevraagd een lezing voor de christelijke scholieren te komen houden. ‘Ik maak mij eigenlijk over het welslagen van de avond geen zorgen. In wezen ben ik een kalvinistische puritein.’ schrijft hij 28 februari. De conrector maakt zich echter wèl zorgen, omdat Reve enkele minder puriteinse passages wil voorlezen uit zijn net verschenen De taal der liefde. Op de schrikkeldag antwoordt de schrijver hem o.a.: ‘De kaslade rinkelt, dat het een aard heeft’ en ‘door Haar welwillende medewerking is de vierde druk al voor de helft uitverkocht, terwijl de derde nog verschijnen moet.’ Of de brief van 4 maart geschikt was des christelijken conrectors vrezen weg te nemen mag betwijfeld worden. ‘Is “christelijk gymnasium” eigenlijk geen contradictio in terminis, vermits het christendom niets maar dan ook niets heeft nagelaten om de antieke kuituur te verwoesten? (23 regels hebben we nog over, van Sappho, maar die zijn dan ook, door Gods bestiering, van revistiese aard.)

Wellicht dat het slot van de brief van 7 maart 1972 daartoe beter geëigend was: ‘Gaat u eens met de klas op bedevaart

[p. 61]

naar Kevelaer. Het is nog geen uur rijden hier vandaan. “Mevrouw, ik moet u nog de groeten doen van de schrijver Gerard Reve”. “Die altijd zo aardig over Mij schrijft?” “Ja die.” “Jezus, wat aardig.” Met de beste wensen & gevoelens van hoogachting ben ik Uw (sign.)’

Tenslotte nog een uitgave die half illegaal verschenen is op zondag 14 december 1986 ter gelegenheid van de Beurs voor kleine uitgevers in Paradiso. De oplaag was vijfenzestig exemplaren en de uitgeefster de niet onbekende Sjaalmanpers, hoewel ‘hors serie’. Het boekje heet Anekdoten over Gerard Reve. Des Volksschrijvers Wel en Wee en is niet onaardig, en ook niet verboden lijkt me. In het boekje wordt bv. gemeld dat Reve een exemplaar van zijn boek Het Lieve Leven aan bisschop Gijsen van Roermond toezond. De opdracht luidde: ‘Ik blijf voor u bidden’, terwijl Reve desgewenst verklaarde: ‘Ik blijf hem gedenken in mijn gebed. Dat God hem wijsheid moge schenken en lezen en schrijven moge leren.’

Fragment uit 'Anekdoten over Gerard Reve.