Sic. Jaargang 2

[p. 48]

Beelden van het verleden, bedrog van het heden
hans renders

De vooruitgang, wat dat ook moge betekenen, wordt altijd voorafgegaan door pioniers. Zij maken de burger aan het schrikken. Iets dergelijks hebben we ook gezien met de uitvinding van de geindustrialiseerde boerderij, met legbatterijen, groeihormonen, chemische spuitmiddelen en alles wat daar bij hoort. Een enkeling probeert een boerenbedrijf te runnen op biologischdynamische wijze. Dit met wisselend economisch resultaat. Een ‘teruguit-innovatie’ was toch niet zo simpel als velen dachten. Dat bleek wel erg schrijnend toen bekend werd dat veel volkstuintjes een gifbelt als ‘fundering’ hebben. Het gaat hier niet over de boeren die hun bedrijf en levenswijze gemoderniseerd hebben en ook niet om de boeren die zich ‘teruguit’ gemoderniseerd hebben. Er is een groep boerenmensen die de indruk wekt zich absoluut niet verroerd te hebben de laatste honderd jaar.

[p. 49]

Nog geen twintig jaar geleden bleef ik samen met mijn broer tot 's morgens vijf uur aan de doodskist zitten van een vrouw waarvan ik me niet herinner er ooit een woord mee te hebben gewisseld. Op die nacht was dat te laat want zij was dood en enkele mensen uit de buurt hielden geboeid door de rozenkrans de wacht. ‘Nachtwake moet je zeggen’, zei een buurvrouw. Ik vond het maar eng en omdat ik de code van de kleine en de grote kralen aan mijn geleende rozenkrans niet kende, kon ik geen troost vinden, laat staan brengen, door met de anderen mee te bidden. Na die ene keer heb ik een dergelijk ritueel nooit meer meegemaakt. De bewuste boerderij werd ook nooit meer bezocht en de overlevende familieleden groette ik zoals in de buurt nu eenmaal gebruikelijk was met een wat gespeelde stuursheid. Pas later heb ik bedacht dat met die groet het treurige geluid van een koe wordt nagebootst.

In een andere boerderij, ook vlak bij de onze, woonden vier of vijf (ik vond dat ze nogal op elkaar leken) oude mannen en een oude vrouw. Het bleken broers en zus te zijn. Een broer waarmee ze in onmin leefden en die ik daarom nooit heb gezien, was getrouwd. De vrouw heb ik nauwelijks gekend, die ging al vlug dood. Jarenlang ben ik als kind bij deze mensen over de vloer gekomen. Was in mijn ouderlijk huis de pomp teruggebracht tot een nostalgisch waterpunt op stal en waren in de keuken en in de badkamer moderne kranen aangebracht, bij deze broers hing in het woongedeelte van het huis een pomp en een badkamer kenden ze waarschijnlijk alleen maar van horen zeggen. Overigens betrok bij ons in de buurt ieder huis voor zichzelf het drinkwater uit een zelf geslagen put. Het elektrische licht, ik heb het nog steeds over de tijd die

[p. 50]

[p. 51]

nog geen twintig jaar geleden is, scheen ook nog maar flauwtjes in hun boerderij. Tussen de stal en de ruimte waar de klompen en de melkbussen stonden, hadden ze een gat in de muur gehakt en zo kon met een peertje een heel huis verlicht worden. In de grote keuken hing een armatuur maar nimmer heb ik daar de lamp zien branden. Hoewel ik me niet kan voorstellen dat er ooit voedsel uit blik geconsumeerd werd, waren conservenblikjes surrogaat voor veel: het kapotgevallen glazen bakje onder de koffiemolen die met de hand gedraaid moest worden, de suikerpot en om viezigheid uit het afvoer van de aanrechtbak te houden, hadden ze een blik omgebouwd tot zeefje.

Waren deze mensen te vergelijken met de moderne hooikistenstokers of macrobiologische theoretici. Verre van dat. Ze waren niet van deze versluierd totalitaire levensopvattingen op de hoogte en anders waren ze zeker ook niet geïnteresseerd geweest. Hadden ze geldgebrek. Welnee, ze waren allevier ouder dan 65 dus ze genoten AOW. Wat was het dan. De mensen uit het dorp wisten het wel. Het waren gewoon rare mensen.

Aan dit alles en aan nog veel meer moest ik denken bij het doorbladeren van het fotoboek Zeldzame Mensen/Rare People van Toon Michiels. De fotograaf heeft een boek vol foto's van het in Best wonende boerenechtpaar Sjo en Marinus gemaakt. Titel en thema herbergen een groot gevaar in zich, namelijk dat van de ‘Showroomsentimentaliteit’. Zeldzame en dan ook nog boerenmensen in het brabantse land, dat wordt lachen!

Doodnormale mensen, niet gewend om geïnterviewd te worden, werden in het t.v. programma Showroom op ironische wijze als curiosa aan het volk getoond. Toen ik in de inleiding van Ronald de Leeuw, directeur van het Rijksmuseum Vincent van Gogh Museum, las dat Michiels tegenwoordig een ironische manier van fotograferen heeft, was mijn wantrouwen tot het uiterste opgevoerd. Ik houd niet van de ironische superioriteit. Zogenaamd de wereld overzien om een excuus te hebben altijd maar lucht te produceren. En dat met een air (!) om zelfs dat niet te hoeven horen. Maar gelukkig was Michiels in 1973 nog een prille fotograaf en met alle eigenschappen die een ironicus niet heeft, maakte hij een fotoportret van het al wat oudere boerenechtpaar. Ik geloof trouwens niet dat ze zo ‘rare’ zijn en zeker niet in de tijd dat hij de foto's maakte. Mijn herinneringen aan het boerenleven zijn uit dezelfde tijd als dat hij zijn foto's maakte. In ieder geval zal er wel belangstelling zijn anders maakte een serieuze uitgever er geen boek van.

Dat gefotografeerde of geschreven portretten van anonieme mensen, dat wil zeggen mensen die je niet kent als filmster, politicus, slachtoffer van een misdrijf of veroorzaker daarvan, ook interessant kunnen zijn, is nog betrekkelijk nieuw. Op dezelfde manier waarop Cherry Duijns nu nog een t.v.serie kan maken over kankerpatiënten en een ziekenhuiszuster, schreef hij (geprotegeerd door Armando) al bijna 25 jaar geleden reportages over anonieme mensen in de Haagse Post. Deze vorm van journalistiek, is niet op sensatie belust maar is er op uit om een tijdsbeeld vast te leggen waarin brede groepen van de samenleving zich herkennen. Zo ongeveer het tegenovergestelde van de hui-

[p. 52]

dige Haagse Post.

Iets van deze uitgangspunten heeft Michiels ook in zijn foto's verwerkt. Geen processies of extra aangezette situaties maar gewoon foto's van momenten die niet opvallen door hoogte- of dieptepunten. De boerderij waar deze ‘rare people’ woonden (ze zullen ondertussen wel dood zijn) is er een zoals er nog honderden staan. Een pannendak en waar dat teveel doorgezakt is vervangen door eterniet golfplaten. Veel bijgebouwtjes met scheefgezakte deurtjes, een hond een paard en natuurlijk een haan. Veel katten want muizen houden van deze boerderijen en stapels hout op het erf. Gelukkig ook een foto van een boerin (een vriendje van Sjo?) met een fiets. Nooit zag ik aan de hand van een boer een afgejakkerde fiets, modern of niet. Alleen stadsmensen laten hun fiets buiten staan! Ik vermoed dat Sjo een afkorting van Sjouke is. Mijn oom heette ome Grat en een boer in de buurt noemden we altijd Gerrit. Pas veel later begreep ik dat ze beiden Gerard heetten.

Je kunt je voorstellen dat er in de vorige eeuw in hetzelfde boerderijtje ook een Sjo en een Marinus gewoond hebben op een manier die niet veel verschilde van de leefwijze van deze mensen. Weten zij niet beter? Om de drommel wel. Ze zijn misschien van de vorige eeuw maar niet van gisteren. Zij zien ook wel dat er boeren zijn met grote auto's en moderne landbouwwerktuigen. Als mijn vader een tractor, een melkmachine een watersproeimachine of iets anders kocht dat veel geld kostte, kwam een van de broers altijd even kijken. ‘Groot gelijk, als je iets doet kun je het beter meteen goed doen. Als wij iets zouden aanschaffen deden we het net zo.’ Er is echter één reden waarom zij nooit iets kochten of veranderden. ‘Wij zijn zij niet en zij zijn ons niet.’ Wie dat geen goed argument vindt, moet het fotoboek van Toon Michiels niet kopen.

Toon Michiels, Zeldzame Mensen/Rare People, Foto's Photographs uitgebreide uitgave, 108 blz. Fragment uitgeverij, Amsterdam.