Sic. Jaargang 2

[p. 44]

Over het verzamelen van Multatuliana
p.j. buijnsters

Multatuliana - het woord zelf is al ouderwets, evenals zijn soortgenoten Vondeliana enz. Het roept visioenen op van blinde verzameldrift, gericht op bijkomstigheden die nog maar in zeer verwijderd verband staan met de vereerde held. Maar dit type verzamelaar zag het anders. Voor hem was geen feit te onbelangrijk, geen relikwie te nietig, wanneer ze enig licht zouden kunnen werpen op de Meester. Een goed voorbeeld van wat ik bedoel levert de bundel Multatuliana door A.S. Kok uit 1903. Toch hield het beminnelijk dilettantisme van zulke negentiendeeeuwse verzamelaars, die elkaar rendezvous gaven in het tijdschrift De Navorscher, de belangstelling voor een schrijver levend bij het brede publiek.
Ik ben er niet zeker van dat onze wetenschappelijke tekstanalyses daar even goed in slagen.

Multatuli had van bibliofilie geen Idee.

Hij schreef er tenminste nooit over. Het irriteerde hem juist dat Jacob van Lennep Max Havelaar niet als volksuitgave op goedkoop koffiepapier maar in betrekkelijk luxevorm had laten drukken. Aldus vreesde hij een te geringe weerklank van de boodschap waar het hem, de schrijver, uitsluitend om te doen was. Terloops: die eerste, bij J. de Ruyter te Amsterdam in mei 1860 verschenen editie had een oplage van 1300 exemplaren en was bepaald geen bibliofiel pronkstuk. Echt zeldzaam is het boek dan ook nooit geworden.

We mogen dus veilig onderstellen dat Douwes Dekker min of meer allergisch zal zijn geweest voor het boek als materieel object. Zijn eigen bewaard gebleven bibliotheek wijst ook in die richting. Omgekeerd lijkt de belangstelling van de boekverzamelaars voor Multatuli ook opvallend klein. Ik praat nu even niet over de eerder genoemde Multatuli-vereerders.
Evenmin over de institutionele slokoppen, onze grote bibliotheken, die eenvoudig àlles naar binnen stouwen. Maar de particuliere verzamelaars hebben het in de tijd die ik kan overzien flink laten afweten. Waar kan dat aan liggen? Zeker niet aan de veelheid en diversiteit van Multatuli's geschriften, noch aan het feit dat deze auteur zijn lezers geregeld tegen de schenen schopt. Dekker's onconventioneel gedrag heeft hem op termijn juist behoed voor de vergetelheid waar de meesten van zijn tijdgenoten in sluimeren.

[p. 45]

Ik denk daarom dat de remmende factor vooral zit in de onaantrekkelijke, dikwijls onooglijke gedaante waarin bijna alles van Multatuli het licht zag. Hier niet de verrukkelijke romantische bandjes die de boeken van J.J.L. ten Kate nog altijd tot een lust voor het oog maken. Verder ontbreken bij Multatuli de tekstillustraties van bijvoorbeeld een Charles Rochussen of Johan Braakensiek, die aan het werk van Carel Vosmaer of Justus van Maurik Jr. enige meerwaarde geven, ongeacht de slechte kwaliteit van het papier. En hiermee kom ik aan het springende punt. Multatuli's publicaties (1859-1877) vallen juist in een periode die algemeen geldt als een dieptepunt op het gebied van de boekverzorging: saaie typografie, fantasieloze opmaak, papier dat de kiem van het verval in zich droeg. En na Douwes Dekker's dood in 1887 werd het voorlopig alleen maar erger. De in Multatuli geïnteresseerde verzamelaar vindt in vrijwel elk antiquariaat wel een of meer delen van de blauwe Garmond-editie der Verzamelde Werken (1899-1901, 10 delen). Die kennismaking is meestal afdoende, zeker nu een door Stuiveling bezorgde editie van de Volledige Werken (Amsterdam, G.A. van Oorschot, 1950-heden) beschikbaar is. Deze voornaam gedrukte reeks omvat allereerst in deel I-VII het eigenlijke werk, zoveel mogelijk chronologisch geordend naar verschijningsdata en in gemoderniseerde spelling. Daarop volgt dan te beginnen met deel VIII een nog niet afgesloten serie ‘Brieven en Documenten’. In 1986 verscheen daarvan het zeventiende en tot dusver laatste deel onder verantwoordelijkheid van Stuiveling, die op 11 mei 1985 is overleden. Zijn werk zal door anderen worden voortgezet.

Als tekstuitgave is de editie-Stuiveling nogal eigenzinnig. Maar ze is natuurlijk uitgebreider dan de zogenaamde ‘Kopjes’-editie door Multatuli's weduwe (1888-1889) in 10 delen, die ik als historisch document prefereer. Wie met de publieksuitgave van Van Oorschot nog niet content was, kon intekenen op een genummerde luxe-editie van 100 exemplaren, gebonden in Afrikaans geiteleer, de kop verguld.

Titelpagina eerste druk van de Max Havelaar

Prijs bij verschijning in 1950: vijfhonderd gulden. Helmut Salden tekende voor de boekverzorging.

Multatuli-verzamelaars vinden achterin deel I-VII voor elk geschrift een beknopte bibliografische verantwoording, met een opgave van tekstvarianten. Misschien is dat wetenschappelijk apparaat voldoende voor gewone lezers. Maar een Multatuli-verzamelaar heeft hieraan lang niet genoeg. Neem bijvoorbeeld de in deel I verschafte informatie over Max Havelaar. Zoals bekend volgde al in november 1860 een goedkopere

[p. 46]

tweede druk (ander zetsel!) van Multatuli's hoofdwerk. Maar hoe dient een compleet exemplaar in orginele staat van beide drukken er nu uit te zien? Verscheen de roman in twee afzonderlijke delen of samengebonden in één volume? In linnen band of in papieren omslag? In wat voor opslagen? Stuiveling vertelt het ons niet. Terwijl de marktwaarde voor een origineel exemplaar toch al gauw vijfmaal zo hoog zal zijn als voor een exemplaar in latere outfit. En diezelfde tergende onzekerheid overvalt antiquaar èn verzamelaar telkens, wanneer het om Multatuli gaat. Helaas heeft de bibliofiele verzamelaar op dit punt ook weinig aan het overigens onmisbare werk van A.J. de Mare, Multatuli-literatuur. Lijst der geschriften van en over Eduard Douwes Dekker (Leiden 1948). Deze bibliografie van bij elkaar 2030 nummers mist elke verantwoording van de gevolgde methode maar kan tenminste als voorlopig uitgangspunt dienen. Vervolgens zal men voor ieder boek exemplaren moeten vergelijken met die welke aanwezig zijn in speciale verzamelingen, te beginnen met het Multatuli-Museum, dat sinds 1975 gevestigd is in Douwes Dekker's geboortehuis: Korsjespoortsteeg 20 te Amsterdam. Aldaar berust (behalve Multatuli's bibliotheek) ook een uitgebreide knipselverzameling. Een door Paul van der Plank met medewerking van Ellen Krol samengestelde aanvulling op De Mare: Dertig jaar Multatuli-literatuur 1948-1978 wacht al geruime tijd op publicatie.

Sinds 1978 verschijnt onder auspiciën van het in 1910 opgerichte Multatuli Genootschap tweemaal per jaar een tijdschrift over Multatuli, waarin onderzoekers, vereerders en verzamelaars (niet altijd identiek) aan het woord komen.

Tot zover het bibliografisch instrumentarium dat de Multatuli-verzamelaar ter beschikking staat.

Het antiquarisch aanbod is de afgelopen vijfentwintig jaar absoluut niet spectaculair geweest. De firma Schuhmacher te Amsterdam bood o.a. in catalogus 60: Multatuliana uit 1959 477 titels aan, als steeds bij dit antiquariaat nauwkeurig beschreven. Vraagprijs voor een eerste druk van Max Havelaar was toen nog maar ƒ 35, -. Antiquariaat Forum te Utrecht bracht in catalogus 57 ‘Van Luyken tot Vosmaer’ (februari 1977) ruim 120 Multatuliana bijeen met als trekpleister wederom een ‘first’ van de Max Havelaar, de twee delen in één groen half-marokijnen band. Prijs: ƒ 600, - hetgeen in het licht van de hierna te noteren veilingprijzen als laag mag worden beschouwd. Het boek ging dan ook meteen naar een nieuwe eigenaar.

Multatuli

Multatuli dus tegenwoordig tòch gezocht bij bibliofielen? Bij zulk sporadisch aanbod van meestal nog dezelfde titels is het moeilijk om een bepaalde ontwikkeling te signaleren. Grote particuliere verzamelaars hebben

[p. 47]

zich op dit gebied, als gezegd, nauwelijks gemanifesteerd. Wie kocht deed dat in commissie. Wie verkocht was bij de insiders al lang bekend, een grote uitzondering (waarover straks) daargelaten.

Prof. Stuiveling (1907-1985), wiens Multatuli-collectie na zijn dood in het Multatuli-Museum is terecht gekomen, rekende zichzelf niet tot de verzamelaars. Hij had er zelfs een hekel aan, verklaarde hij in een catalogusje dat paradoxaal genoeg de titel draagt: Vijftig jaar verzamelen. Boeken, handschriften, portretten en curiosa uit de collectie van Garmt Stuiveling (Hilversum 1972). Douwes Dekker is daar slechts vertegenwoordigd met zegge één portretlithografie!

Stuiveling schreef zijn manco aan echte topstukken toe aan kapitaalgebrek en gemis aan bezitsinstinct. Wie daar geen last van had was de Antwerpse bibliofiel Henri Dirkx († 1980), alias Suikerjan omdat hij een winkel had in doop- en bruidsuikers. Hij was na Toussaint van Boelare de eerste echt Vlaamse bibliofiel, die als zodanig in het Zuiden ook school heeft gemaakt. Zijn exquise collectie Nederlandse literatuur kwam op 23 juni 1981 bij J.L. Beijers te Utrecht onder de hamer. De catalogus (anoniem!) vermelde twee eerste drukken van Max Havelaar, namelijk een smetteloos exemplaar in donkerbruine half marokijnen band door Tchekeroul uit Brussel, de omslag bijgebonden, kop verguld, het geheel in hoezen gestoken (opbrengst: ƒ 3.000, - exclusief veilingkosten) èn een op de rug licht beschadigd exemplaar in oorspronkelijke cartonnage (opbrengst: ƒ 1.000, - + veilingkosten). Maar het ster-item was een eigenhandige brief van Multatuli aan de Brusselse Mathilde Lespirt, acht bladzijden tekst met enveloppe. Getaxeerd op 1500 à 1800 gulden, werd deze brief voor ƒ 3.974,86 (inclusief kosten) eigendom van het Multatuli-Museum, waarvoor Stuiveling als bieder optrad. Het betrof hier nota bene een reeds in Volledige Werken X, 647-651, gepubliceerde brief. Wel een bewijs dat werkelijk zeldzame stukken zich aan elke calculatie onttrekken. De veiling Dirkx was wat dat betreft in haar totaliteit exceptioneel.

Wie de naam Stuiveling noemt in verband met Multatuli, hoort daar meteen die van Henri A. Ett (1909-1982) aan toe te voegen. Ett was een soort free lance literair detective. Fervent Multatuliaan, miste hij de middelen om zijn passie voor eigen rekening uit te leven. Daarom verzamelde hij professioneel voor instellingen als het Letterkundig Museum en het Multatuli-Genootschap (lees: voor Stuiveling). Wat Ett bijeenbracht waren niet zozeer boeken als wel handschriften en andere documenten. Wie zich op het verzamelen van Multatuliana toelegt kan onmogelijk heen om allerlei obscure negentiende eeuwse krantjes en tijdschriften, want veel publicaties van of over Douwes Dekker verschenen daarin voor het eerst. Ett nu had er slag van om het onvindbare boven water te brengen.

Handschrift Multatuli, ‘Men meent dat ik ‘opsta tegen alles’. Dat is de teneur. Och als men wist hoeveel dingen ik voor heilig houd.

Ik had de illusie een van de weinigen te zijn met wie Ett niet op den duur

[p. 48]

gebrouilleerd was geraakt. Want hij zat, net als Multatuli, ingewikkeld in elkaar. De pakkendste demonstratie van zijn overrompelingsstrategie (hij was oud-militair!) heb ik altijd die t.v. uitzending gevonden waarbij hij, met de camera op zijn hielen, door Amsterdam trok op zoek naar Multatuligedenkplaatsen.

Onaangekondigd drong hij zo slaapkamers binnen alsmede een schaftlokaal van de gemeentepolitie, waar Douwes Dekker toevallig eenmaal school was gegaan. Wie in zijn verbouwereerdheid of onkunde Ett's wachtwoord ‘Multatuli’ niet snapte, kreeg te horen: och, bij de een komt het vroeg, bij de ander laat.

Groter tegenstelling is haast niet denkbaar dan tussen deze franc-tireur Ett en de anonieme verzamelaar uit wiens nalatenschap op 11 maart 1980, eveneens bij Beijers te Utrecht, een unieke collectie boeken en handschriften werd geveild. Ingewijden fluisterden dat het hier ging om het bezit van Mr. Hugo Willem Bosscha (1904-1979), oud-referendaris bij de gemeente Arnhem. Bosscha was een stille in den lande. Zelfs zijn familie wist niets van zijn bibliofiele passie. Wat deze vrijgezel verzamelde waren uitsluitend unica: opdrachtexemplaren van bijzondere boeken uit de Nederlandse literatuur, aparte boekbanden en natuurlijk autografen. Elk veilingnummer bracht een verrassing. Veel is toen weggekocht door Belgische verzamelaars. Dank zij vooral hùn welwillendheid kon Stuiveling voor slechts ƒ 750, - vier eigenhandige brieven van Multatuli verwerven (lot nr. 16). De overige Multatuliana - drie opdrachtexemplaren - werden door het Multatuli Genootschap te duur geacht.

Het zal duidelijk zijn dat een Multatuli-verzamelaar zuinig zal moeten omspringen met de kansen die hem vroeg of laat geboden worden. Hoewel een Max Havelaar (in goede staat) en De geschiedenis van Woutertje Pieterse (Amsterdam 1890, 2 dln. in rood linnen band) de hoeksteen vormen van elke Multatuli-collectie, leveren deze titels niet de grootste zoekproblemen.

Moeilijker - maar ook interessanter - wordt bijvoorbeeld de speurtocht naar een extreem zeldzame vertaling door Multatuli als Maria Theresis en de vrijmetselaars. Historische novelle door Sacher-Masoch (Arnhem 1876; alleen aanwezig in U.B. Amsterdam en in de collectie van het Groot-Oosten der Nederlanden, Den Haag). Ongetwijfeld zal de verzameling aan diepte winnen, als men er de vrijdenkerij in Nederland rondom De Dageraad (opgericht 1856) bij betrekt. Maar Multatuli heeft met zoveel personen, instellingen en tijdverschijnselen te maken gehad, dat een verzamelaar niet gauw het frustrerend gevoel van verzadiging zal krijgen. En is er iets wat hij langer zou willen uitstellen?