Sic. Jaargang 1

[p. 21]

Mr. A. Roothaert: Een verguisd en vergeten auteur
frans walch

Anno 1970 constateerde Hubert Lampo in het Vlaamse tijdschrift Heibelboek dat men de naam Roothaert, voor zover hij had kunnen nagaan, in geen enkel literatuuroverzicht aantrof. ‘Gek is dat’, vervolgde hij, ‘wanneer je bedenkt dat de eerste de beste jongen, die zich de weelde van een tikmachine veroorlooft en slim naäapt wat hem in de vreemde letteren werd voorgedaan, erop kan rekenen na verloop van tijd wel een paar vriendelijke schouderklopjes in handboeken en schoolbloemlezingen te krijgen.’

Nu, 16 jaar later, zal Lampo een enkele wijziging in zijn artikel moeten aanbrengen: Sinds 1983 zijn er naar mijn weten voor het eerst in een literatuurgeschiedenis (in ‘Lodewick’) enkele regels aan Roothaert gewijd. Encyclopedieën en op schrijvers gerichte naslagwerken zijn wel eens bereid zijn naam te vermelden en willen daaronder zelfs nog meer over hem kwijt. Helaas stemmen in dat ‘meer’ gegevens vaak niet overeen met de werkelijkheid. Zelfs Querido's letterkundige reisgids van Nederland volhardt in de vermoedelijk uit de Moderne Encyclopedie van de Wereldliteratuur overgenomen fout, Vught als geboorteplaats van Roothaert aan te wijzen. Wil men wat nader kennis maken met de auteur en zijn werk, dan is men aangewezen op veelal moeilijk te bemachtigen krante- en tijdschriftartikelen. Maar ook hierin blijkt weer onzorgvuldigheid ten aanzien van de biografische gegevens. Daarnaast zijn de talrijke verwijten aan het adres van Roothaert opvallend. Hij schreef onverbloemd over datgene wat in zijn ogen onverteerbaar was en heel wat lieden hebben hem dat niet in dank afgenomen.

Ook na zijn dood ontkwam Roothaert niet aan negatieve publiciteit. De verfilming van Dr. Vlimmen in 1978 was voor een aantal critici aanleiding om de auteur eens wat nader te belichten. Helaas gebeurde dat niet altijd even zuiver. Roothaert kwam er soms wel heel erg slecht af.

Ondanks de vele publikaties over zijn werk en zijn persoon, blijkt Roothaert negentien jaar na zijn dood een vrijwel vergeten auteur over wie nauwelijks betrouwbare informatie te vinden is. Met de hier volgende biografische schets probeer ik daaraan iets te veranderen. Ik pretendeer niet een volledige levensbeschrijving te geven. Het onderstaande is slechts een beknopt, maar correct overzicht van

[p. 22]

belangrijke gebeurtenissen in het leven van Anton Roothaert, afgewisseld met een aantal markante reacties op zijn boeken.

Het geboortehuis van Antonius Martinus Henricus Roothaert (geboren 9 juni 1896) stond aan de Bosscheweg te Tilburg. Het grootste deel van zijn jeugd bracht hij echter door in de Telefoonstraat 22 waar zijn vader een biljartfabriekje was begonnen. In Tilburg, waar rond de eeuwwisseling veel armoede heerste, behoorden zijn ouders tot de wat meer welgestelde burgers. Toch moest men het in huize Roothaert zonder elektriciteit en waterleiding stellen aangezien die voorzieningen er in Tilburg niet waren:

Roothaert (aan boord?)

‘In mijn jeugd hadden wij thuis een petroleumlamp, wij gingen met een “keersepanneke” naar bed, waterleiding kenden we niet’ vertelde Roothaert er zelf over. Samen met zijn twee broers genoot hij een traditionele katholieke opvoeding. Hij was misdienaar, verbleef bij de nonnen op de bewaarschool en bij de fraters op de lagere school: ‘Ik volgde lessen in een clericaal nest op een lagere school waar de broeders meer dierentemmers dan onderwijzers waren. Het schoolgaan was een ontzettende plaag en een grote straf.’ Dat hij als achtjarige van zijn vader zwemlessen kreeg, zal de straf er niet op verminderd hebben: ‘(...) dat was toen een wraakroepend schandaal. Ik was de enige van mijn school.’

Na de lagere school volgde Anton in Tilburg het katholieke gymnasium (het latere Sint Odulphus Lyceum) en opnieuw waren zijn leraren voornamelijk geestelijken. De religie was een belangrijk bestanddeel van de leerstof: ‘We werden overvoerd met godsdienst. Wie de hostie met z'n tanden aanraakte deed een doodzonde, en ze zeiden dat in de biechtstoel de duivel op je schouder zat in de hoop je een onwaardige biecht te laten spreken. Je moet 't kunnen verdragen dat trauma van vrees...’ Uiteindelijk zou hij zich van dit trauma weten te bevrijden door ondermeer het lezen van een uit de Katholieke Leeszaal gegapt exemplaar van Multatuli's Ideeën, een boek dat in die tijd ongeschikt geacht werd voor katholieken.

De mobilisatie van 1914 maakte een voortijdig einde aan zijn gymnasiumloopbaan. Hij ging in dienst en kreeg er een opleiding tot reserveofficier. Het leger was in tweeërlei opzichten van betekenis voor Roothaerts verdere leven. Hij kwam nu in aanraking met geheel andere levensopvattingen die ertoe bijdroegen

[p. 23]

dat hij zich definitief van het geloof afkeerde. Aan zijn ouders durfde hij dat blijkbaar niet op te biechten. Thuis bleef hij voor het eten meebidden. ‘Als ik dat niet gedaan had, zou ik ons moeder een hartverlamming bezorgd hebben...’ Zijn legerervaringen stelden hem bovendien in de gelegenheid ‘het volk’ beter te leren kennen, het volk dat hem later als schrijver zou blijven fascineren.

Na de militaire dienst (waarin hij staatsexamen deed en zo alsnog in het bezit kwam van het gymnasiumdiploma) toog Roothaert naar Utrecht, behaalde daar de titel meester in de rechten, en vestigde zich in 1922 als advocaat te Tilburg. Als beginnend jurist had hij het niet al te druk en de vrije tijd die zijn ambt hem liet, besteedde hij voornamelijk door zijn Utrechtse studievriend Huub Pulles - die nu als dierenarts een praktijk in de buurt van Tilburg had - in diens Fordje te begeleiden op zijn beroepsmatige tochten langs Brabantse boerderijen. Weinig kon Roothaert toen vermoeden dat die tochten eens medeoorzaak zouden zijn van een grote ommekeer in zijn leven.

Perikelen rond zijn echtscheiding (hij was in 1923 getrouwd met de uit Breda afkomstige Adriana Maria Antonia Verhoeven en had een dochter) maakten in 1928 een einde aan zijn Tilburgse loopbaan als advocaat en leraar handelsrecht aan de Katholieke Leergangen. De officiële ontbinding van het huwelijk in mei 1929 betekende uiteindelijk het afscheid van zijn geboortestad omdat hij, naar hij zelf zei ‘(...) van dat ogenblik af voor ieder fatsoenlijk burger een “getekende” was met wie niemand verder iets wilde te maken hebben.’

Roothaert week uit naar het ook overwegend katholieke, maar veel grootsteedser Antwerpen, ‘de enige stad in Nederland waar ge kunt leven’ oordeelde hij, Anton van Duinkerken citerend. Hij hertrouwde er in 1931 met de eveneens gescheiden Grietje Haselhoff-Lich en dat zelfde jaar startte hij op de Van den Nestlei 22 een bureau voor Nederlandse rechtszaken. Daverende successen behaalde hij met deze nieuwe juridische activiteiten niet: ‘Het bracht me een borreltje op, sigaretten en de huishuur.’ In de vrije tijd die hij eraan overhield begon hij met het schrijven van boeken.

Roothaert en vrouw

Enig vertrouwen in zijn schrijverskwaliteiten had Roothaert wel. Op de lagere school en op het gymnasium schreef hij met veel plezier opstellen die de aandacht trokken: ‘Voor de klas werden mijn pennevruchten zelfs voorgelezen, waarbij ik mijzelf overdreven braaf vond. Misschien als gezonde reactie hierop, heb ik in mijn studententijd en in mijn advocatenpraktijk geen regel geschreven die niet hoognodig was.’ Een griepperiode gaf hem een nieuwe impuls tot schrijven: ‘Dan lees je alleen maar detectiveromans. En bij die lectuur viel mij in: Ik zou zoiets ook wel

[p. 24]

eens willen proberen! Ik ging het proberen en het lukte.’

In 1933 debuteerde Roothaert bij uitgeverij Seyffardt met Spionage in het veldleger, een spionnageroman die speelt in de mobilisatie-tijd. ‘Met dit boek kan men hem de voorloper noemen van de spionageroman (...)’ schreef Ab Visser na Roothaerts dood in 1967. Het boek bleek een succes en oogstte alom waardering. Een enkele katholieke criticus plaatste er een kanttekening bij. Zo oordeelde een recensent van De Nieuwe Dag dat Roothaert af en toe iets te ver ging als hij ‘boutades plaatst over den godsdienst’. Dit plus nog ‘enkele andere vrijmoedigheden’ was voldoende om het boek aan volwassenen voor te behouden, maar ‘die zouden er dan ook ten volle van genieten.’

Eveneens lovende kritieken kregen de detectives Onbekende dader (1933) en Chinesche handwassing (1934). Over dit laatste werk zou men na beëindiging van de Tweede Wereldoorlog minder enthousiast zijn. Uitgeverij Bruna nam het als zijnde anti-joods uit de handel om het twaalf jaar later in een oplage van 20000 exemplaren te herdrukken. In 1935 verscheen de laatste detective van zijn hand, Onrust op Raubrakken en beleefde Roothaerts eersteling een verfilming onder de titel De big van het regiment. Over dit bij Cinetone verschenen en door Max Nosseck geregiseerde produkt merkte een journalist eens op dat die film ‘...al spoedig kon worden bijgezet in het knekelhuis van het Nederlands Filmwezen.’ Ook Roothaert, die inmiddels zijn bureau voor Nederlandse rechtzaken vaarwel had gezegd en zich gevestigd had in Deurne, voorstad van Antwerpen, was niet gecharmeerd van deze film, hetgeen tot uiting kwam in Camera loopt (1936). Deze roman, waarin Roothaert de lezer een kijkje gunt achter de schermen van het meerendeel in joodse handen zijnde Nederlandse filmwereldje, was een zelfde lot beschoren als Chinesche handwassing en verdween na de oorlog uit de handel. Naar aanleiding van deze beide boeken bestempelde Martin van Amerongen (VN, 1978) Roothaert als ‘jodenhater’. Het zou in het kader van dit artikel te ver voeren om op deze zware en volkomen uit de lucht gegrepen beschuldiging in te gaan. Ik hoop er in een latere publikatie nog eens op terug te komen.

Na Camera loopt, dat Roothaert beschouwde als een ‘overgangswerk’ verscheen in september van hetzelfde jaar bij uitgeverij W.L. Salm & Co Doctor Vlimmen. Het merendeel van de eerste reacties op deze roman over een veearts en zijn echtscheidings problematiek waren vrij positief. In katholieke kringen echter was men des duivels: ‘Dr. Vlimmen is een misselijk schendboek, 'n trap naar het katholieke Brabant. Wij kunnen best tegen wat goedmoedige grappen en grollen over Pastoors en Paters. Maar juist die goedmoedigheid ontbreekt ten eenemale. De kwaadaardigheid en het venijn spuiten er in tegendeel van alle kanten uit. (...) Katholiek Brabant is er voor dezen auteur een smerige bedompte stal, veel smeriger nog en bedompter dan de stallen, waarin veearts Vlimmen zijn moeilijk maar prachtig beroep heeft uit te oefenen.’ Het de katholieke lezer beschermende tijdschrift Boekenschouw beëindigde deze tirade met: ‘En zoo is de kerk de schuld van alles: eerst van Vlimmen's kapotte huwelijksleven en dan van diens moreele miseries. Wel ja!’

Na een kalme start - het duurde tot november 1937 alvorens de tweede druk verscheen - was de verkoop van Doctor Vlimmen niet meer te stuiten en tegelijkertijd nam het aantal negatieve

[p. 25]

kritieken toe: ‘Met schier onoverwinbaren tegenzin hebben wij destijds het dikke boek doorgelezen, met zijn telkens met een zekere lust weer opgevatte degoutante beschrijvingen van het overigens weldadig dierenartsenbedrijf. Zooiets kan bij een normaal mensch geen schoonheidsontroering wekken: de voortdurend opkomende walging is daarvoor een beslist obstakel.’ Aldus de Maasbode in 1939.

In 1940 schreef P.J. Meertens in Lectuurgids dat de beschrijvingen van de veterinaire operaties hem een ‘gevoel van walging’ bezorgden en hij verzuchtte: ‘Ik heb voor een dierenarts als Doctor Vlimmen een grenzeloos respect, maar laat hij ons met zijn bloederige en buitengewoon onsmakelijke verhalen van het lijf blijven.’

Er kwam zelfs een reactie uit Rome. De daar zetelende dominicaan prof. dr. L. Bender ging in een brochure heftig tekeer tegen Vlimmens anticlericalisme, en zijn felle kritiek werd in een uitzending van de KRO-radio voorgelezen.

De historische roman Die verkeerde weereldt (1939) voegde een nieuwe aantijging toe aan de reeks verwijten. Naast anti-joods, anti-clericaal, antikatholiek, onkuis kreeg Roothaert dit maal het stempel anti-calvinistisch opgedrukt. In zijn boek schildert hij het leven in het Brabantse Deurne na beëindiging van de 80-jarige oorlog. Hij kiest partij voor de bevolking van het dorp in De Peel die het hard te verduren had onder het Hollandse protestantse juk.

Critici oordeelden nogal verschillend over dit werk. Ze hielden zich ondermeer bezig met de vraag in hoeverre je Roothaert nu wellesnietes tot de literatuur kon rekenen. Wat ook te denken van een auteur die begonnen was met het ‘minderwaardige’ genre de detectiveroman, die plotseling van dit genre afweek en Doctor Vlimmen publiceerde dat nota bene tot een bestseller uitgroeide en weer op de proppen kwam met een historische roman die eigenlijk zo slecht nog niet was, hetgeen ook bleek uit de kritieken.

Menno ter Braak in Het Vaderland zag Roothaert in dit boek als ‘... een auteur met een vlotten, lichtelijk polemischen, maar vooral in het anecdotische pakkenden stijl; zonder veel psychologischen diepgang edoch in het oppervlakkige genre raak typerend, als hij op dreef is. Men leest zo'n boek vlug door (...), een historische roman wordt meestal met meer zwaarwichtigheid opgezet dan hier geschiedde, hetgeen niet wil zeggen, dat Roothaert onleesbaarder is dan “solieder” collega's. Hij heeft het voordeel dat hij niet vervelend is...’

‘... dit boek is cru’, luidde het commentaar van de Maasbode. 'niet alleen wanneer de ruwe 17-eeuwsche Deurnsche boeren aan het woord zijn maar ook, en zelfs zeer sterk, wanneer de auteur zelf spreekt. De vruchtbaarheid der Brabantsche vrouwen b.v. wordt geteekend in de meest stuitende stal-termen. Hier en op vele andere plaatsen kan dit boek slechts worden ‘genoten’ door menschen wier moreel en aesthetisch gevoel aan den zeer grooven kant zijn. Helaas! schijnt dit met een aanzienlijk deel van het Nederlandsch lezend publiek het geval te wezen.

De auteur heeft er op gespeculeerd, en... hij heeft zich niet misrekend. Maar, 't is een speculatie à la baisse. Daarenboven vloeien den auteur met het grootste gemak sententies uit de pen, die men van een katholiek niet verwachten zou. (...) Men zal begrijpen, dat daarom tegen het in opzet en deels in uitwerking - 't wekt herhaaldelijk

[p. 26]

sterke reminiscenties aan Coolen - prachtige boek, helaas! een waarschuwing maar al te zeer op haar plaats blijft.’

Over hoe Roothaert het ‘leven en doen van boerenmensen’ uit Deurne schildert, zei Albert Helman in De Groene: ‘In de zoveel meer pretenderende boeken van dien anderen Deurnenaar, Anton Coolen, vinden wij dat niet beter uitgedrukt. En Roothaert's taal is minstens even sappig; en daarbij veel leesbaarder, met uiterst bescheiden, maar dan ook uiterst handig aangebrachte “locale en historische kleur”. In één ding staat hij achter bij Coolen. Stemming en atmosfeer kunnen hem niets schelen. (...) Daar hebt ge het tekort bij Roothaert! Het is bij hem geen oppervlakkigheid, het is een gebrek aan poëtische dimensie. Zijn succes heeft hij eerlijk verdiend. Komt nu nog de consolidatie van het succes door een werkelijk “kunst” werk - iets dat ook nog ontroert, omdat het dieper doordringt dan de oppervlakte der dingen? Ik hoop het...’

Ten slotte nog een reactie uit 1950 van Dirk Coster. Hij typeerde Die verkeerde weereldt als volgt: ‘(...) op zijn fijnst uitgewogen in al zijn effecten, gepenseeld met de zwier en de stipte zorgvuldigheid die doet denken aan die van de schildersvaklieden der 17e eeuw. (...) Doordat het vlak vóór de wereldoorlog verschenen is, hebben wij een boek uit het oog verloren dat welhaast een meesterwerk te noemen is.’

Eind ‘39 kwam Roothaert opnieuw onder de Nederlandse wapenen. Als kapitein nam hij met een compagnie van 300 man gedurende zeven weken zijn intrek in Roosendaal, waar hij enig opzien baarde door het dragen van een monocle. Onder de argwanende blikken van katholieke gezagsdragers vervulde hij zijn taak als officier van O. en O. (Ontwikkeling en Ontspanning) uitstekend.

De beruchte vijf mei-dagen van 1940 stond Rootheart te velde in de buurt van Rijswijk. Met zijn zeer slecht bewapende jonge rekruten moest hij het opnemen tegen de perfekt uitgeruste vijand, en een aantal van ‘zijn’ jongens sneuvelden. Hij was hiervan diep onder de indruk.

Daarnaast was hij woedend op de militaire gezagsdragers die hij verantwoordelijk achtte voor het slechte Nederlandse legerbeleid. Die woede vond zijn neerslag in De vlam in de pan (1942), waarin hij dit beleid hekelt.

Duitsgezinde critici prezen het boek de Germaanse hemel in en uitgeverij Bruna moest zelfs 15500 speciale oorlogsexemplaren laten drukken. Naar het Oostfront gezonden Nederlandse SS-ers kregen zo'n exemplaar met zich mee. Na de oorlog veroordeelde de centrale raad voor kunstenaars Roothaert tot 500 gulden boete en openbaarmaking van het vonnis.

De vlam in de pan bezorgde Roothaert een slechte naam. Men betichtte hem ervan ‘fout’ te zijn geweest in de oorlog en een enkeling schreef zelfs dat hij het ambt van NSB-burgemeester had bekleed. Hoewel Anton Roothaert noch NSB-er noch ‘deutsch-freundlich’, noch lid van de Kultuurkamer was en dus nooit veroordeeld werd tot publikatie-verbod, is het misverstand in deze nog steeds niet de wereld uit.

Na de oorlog vernietigde Bruna alle in voorraad zijnde exemplaren van De vlam in de pan. Het boek is nooit meer herdrukt.

In 1947 publiceerde Roothaert Villa Cascara, een parapsychologische roman. Het boek werd vrij gunstig ontvangen evenals het tijdens de oorlog

[p. 27]

in Antwerpen spelende verhaal De Wenteltrap (1949), dat in het Frans, Duits en Deens vertaald werd. Met Oom Pius (1951) waren de katholieke autoriteiten beslist ontevreden: ‘te enenmale onverenigbaar met de katholieke levensopvatting’ oordeelde Idil. De in samenwerking met Jaap Romijn geschreven briefroman Een avondje in Muscadini (1952) achtte Roothaert één van zijn minst geslaagde werken: Hij vond het resultaat ‘minnetjes’. Het jaar daarop kwam eindelijk het lang verwachte vervolg op Doctor Vlimmen: Vlimmen contra Vlimmen. Geen lovende woorden in kranten dit keer. Het boek verkocht echter uitstekend net als het in 1957 uitgekomen derde deel Vlimmens tweede jeugd.

Intussen was het eerste Vlimmen-deel al in acht talen uitgebracht en waren er twee films over de veearts gemaakt. Die eerste rolprent, een Duitse versie, was tijdens de Russische bezetting zoekgeraakt en kwam pas in 1953, zonder geluidsband boven water. De tweede, ook een Duits produkt, beleefde in 1956 de Nederlandse première in het Utrechtse ‘City’ theater. Voor jeugdige kijkers achtte men deze door A.M. Rabenalt geregiseerde film niet geschikt, hetgeen in Vlaanderen op geheel eigen wijze was aangegeven: ‘kinderen streng geweigerd!’ In 1978 zou Vlimmen voor de derde maal verfilmd worden en dit keer was de regie in handen van de Nederlander Guido Pieters.

Het minst opvallende werkje dat Roothaert produceerde was het toneelstuk Gevaarlijk speelgoed (1954). Of het ooit is opgevoerd, is mij niet bekend.

Na het completeren van de Vlimmentrilogie was het geruime tijd stil rond Roothaert. In 1960 raakte de rechterhelft van zijn lichaam ten gevolge van een hersentrombose geheel verlamd. Geduld en een enorme wilskracht bespoedigden zijn gedeeltelijk herstel en twee jaar na zijn beroerte liep hij weer, een stok als steun.

Duivelsfortuin (1965) was Roothaerts laatste roman. Een volgend boek zou hij niet meer kunnen voltooien. Op 22 maart 1967 werd hij tijdens een uitreiking van de provinciale literaire prijzen in Antwerpen voor de tweede maal getroffen door een beroerte. Nog een week vocht hij tegen de dood, nu tevergeefs. Op 29 maart, half vijf 's middags sloot hij voor goed de ogen. Hij ligt begraven op het kerkhof Ruggeveld in het Belgische Deurne. Wat flarden uit Roothaerts leven en een greep uit recensies. Geen volledigheid! Toch bevat het bovenstaande overzicht beduidend meer dan wat er tot nu toe aan biografische wetenswaardigheden in tijdschriften en handboeken der literatuur te vinden is. Men beschouwde (en beschouwt) Roothaerts werk immers niet als literatuur, hoewel menigeen er ook niet het etiketje lektuur op durfde te plakken. Men wist eigenlijk geen weg met deze ‘tegen schenen schoppende’ schrijver en de meeste critici hielden het er maar op dat hij een uiterst boeiend verteller was. Een enkeling waagde het om hem wat ‘hoger’ in te schatten, zoals Dirk Coster in 1950, die ik tot slot aan het woord wil laten. Coster wijdde in Elseviers Weekblad een uitgebreid artikel aan Roothaert dat hij als volgt beëindigde: ‘...de schepper van “Die Verkeerde Weereldt”, de man die ook in een niet geheel geslaagde roman als deze nog hoornen-van-overvloed aan observatie, sarcasme en mensenkennis over de lezer uitstort - deze man niet mee te tellen in onze literatuur, is wederom één van de spitse stupiditeiten van onze literaire critiek.’