Sic. Jaargang 1

[p. 43]

Het denken van Cornelis Verhoeven
charles vergeer

‘Zijn hele filosofie is meer een aanzet dan een systeem en meer een ideaal of overtuiging omtrent de filosofie dan een zekerheid over de wereld.’ Dat is geen zelfontboezeming van Verhoeven maar een uitspraak over het denken van Plato. Mij lijkt de aangehaalde zin ook een rake typering van het denken van Cornelis Verhoeven. We lenen haar dus even van Plato, mede omdat Verhoeven over zichzelf en zijn eigen denken niet bijzonder gul is met onthullende uitspraken. Hij is er niet de man naar om voortdurend opdringerig de aandacht te willen hebben om dan breeduit vergenoegd in het zonnetje van de publiciteit te zetelen. En zijn denken bevat ook geen oproepen tot wereld en mensheid, recepten voor revolutie of juist restauratie, oplossingen van het wereldraadsel, ‘Brast und Bombast’, missen we evenzeer als ‘moralische Gediegenheit’. Het is misschien niet meer dan, in zijn eigen woorden (maar nog steeds over Plato), ‘een bedenken hoe hij moest denken.’

Dat zal velen een volstrekt onvruchtbaar standpunt lijken. Voor hen moet het dan wel verbijsterend zijn dat juist deze schrijver zo ongemeen vruchtbaar is. Precies dertig jaar geleden verscheen zijn eerste publikatie, zijn proefschrift, en de tijd daarna telt minder jaren dan titels. De hierachter gevoegde lijst van de belangrijkste titels is verre van volledig omdat tientallen artikelen daarin niet genoemd worden.

Zo'n formidabel oeuvre zou al een opmerkelijke prestatie zijn voor een filosoof zoals het publiek zich zo iemand voorsteld: 's ochtends goed uitgeslapen met een kopje koffie wat studeren in een stille, zonnige werkkamer, 's middags een wandeling waarbij af en toe peinzend de pas ingehouden wordt en diepe gedachten warrelen achter de starende ogen, gedachten die dan 's avonds bij rustig lamplicht een weloverwogen plaatsje krijgen op het papier. Maar in werkelijkheid was Verhoeven jaar en dag docent oude talen aan het Jeroen Bosch-college in 's-Hertogenbosch en kwam hij na zijn dagtaak thuis in zijn gezin. Denken en schrijven was geen dagwerk maar gekrabbel in de marge.

En moeizaam gekrabbel, want Verhoeven is evenmin een vlot causeur als een vlot veelschrijver. Zijn boeken ontstonden door hard werken en de definitieve tekst werd vooraf gegaan door enkele kladversies met

[p. 44]

verbeteringen en veranderingen. Hij doet hetzelfde werk als zijn broers, zoals zijn vrouw eens zei, ‘'t is dag en nacht ploegen, eggen, verzorgen.’

Verhoeven werd 2 februari 1928 geboren in een Udenhouts boerengezin. Zijn moeder heeft hij nauwelijks gekend, zij stierf aan tuberculose, en zijn vader, ‘een vrome zwijgzame man’ zorgde voor de zeven kinderen. Bijna vanzelfsprekend werd de jongen, die goed leren kon, ‘afgestaan aan de kerk’.

Na zes jaar humaniora en twee jaren filosofie bleek ‘roeping’ afwezig, zodat de seminarie-opleiding vervangen werd door de studie klassieke talen en filosofie te Nijmegen.

Deze studie wordt afgesloten met een dissertatie die godsdienst-fenomenologisch genoemd kan worden.

Er volgen een tweetal vak-filosofische artikelen en daarna een drietal boeken met opstellen die grotendeels voordien in de tijdschriften Roeping en Raam verschenen waren, en waarvoor hij in 1964 reeds de literatuurprijs van de provincie Noord-Brabant had gekregen. Vooral Rondom de leegte (1965) veroorzaakte een schok. Destijds werd het ervaren als een ‘fenomenologie van de leegte’, een poging om tussen het dogmatische vasthouden aan de traditie en het vele geklets over zaken als de zin van het leven en het bestaan van God, toch dat ter sprake te brengen dat ons sprakeloos maakt. Dat wat buiten de greep van het begrijpelijke valt roept ofwel veel borrelpraat en overbodig gekeuvel op en het zenuwachtig gezeur van hen die bang zijn voor de stilte, ofwel een verlammend zwijgen. Wat Verhoeven doet is de verbijstering verduren. Om het oeuvre dat daarop volgde in enkele woorden te schetsen zal niet gaan. Ik volg dus even mijn eigen voorkeur door enkele titels uit te kiezen. Een inleiding in de filosofie waarbij steeds verwonderd stil gestaan wordt bij veel vragen waar andere inleidingen haastig langs lopen om voort te snellen naar de antwoorden is Inleiding tot de verwondering - herdrukken van dat boek missen helaas de beide slothoofdstukken waarin teksten van Plato en Hegel ook van hun stelligheid ontdaan worden en verwonderd bekeken -. Bijna niets uit 1970 bevat zo goed als alle thema's van Verhoeven, en is een van zijn beste boeken. In Nederland is het te Antwerpen uitgegeven boekje De duivelsvraag nauwelijks opgemerkt, terwijl het toch een prachtig voorbeeld is van zijn denken als vorm van opschortende beschouwelijkheid. Hoe scherp en polemisch Verhoeven ook kan schrijven bleek al uit enkele opstellen uit Bijna niets, maar blijkt het beste uit In tegenspraak en Parafilosofen. Mij zijn het liefst zijn boeken waarin hij zich het meest direkt uit over de band tussen zijn denken en leven: Tegen het geweld, Voor eigen gebruik en Weerloos denken.

In 1979 werd hem de P.C. Hooftprijs toegekend. Die prijs gold zijn rijke essayistische werk, maar juist omstreeks die tijd begonnen vertalingen van zijn hand te verschijnen: twee delen Cicero, twee delen Seneca en later nog een verhandeling van Porphyrius met commentaar daarop. En het bleef niet bij vertalingen van antieke teksten, de beschouwingen volgden.

In de zomer van 1982 aanvaarde hij het ambt van hoogleraar in de antieke wijsbegeerte aan de Universiteit van Amsterdam met een intreerede die hij zelf ‘een voetnoot’ bij een stukje tekst van Plato noemde. Die voetnoot werd gevolgd door een boeiend boek over Plato, Mensen in een grot en twee delen, Voorbij het begin, over het denken vóór Plato.

[p. 45]

Wie zo'n oeuvre overziet kan de vraag op laten komen of het niet mogelijk was in plaats van drie dozijn publikaties in boekvorm één meesterwerk te schrijven? Richt de veelheid zich niet tegen de schrijver met het kwelduiveltje dat bij elk volgend succes weer fluistert: ‘en toch is het weer niet écht gelukt!’? En inderdaad had Verhoeven eens, eind jaren vijftig, plannen voor een groot werk. Behalve de titel, Zijn en staan, kennen we er zelfs twee ontwerphoofdstukken van: over ‘substantia’ en over ‘existere’.

Ik denk niet dat de schrijver verdrietig of geërgerd is bij deze herinnering. Waarschijnlijk gaat achter deze titel dezelfde tegenstelling schuil die we aantreffen in het titelessay van Rondom de leegte: de discrepantie tussen impuls en instituut.

Alles wat levend is beweegt, verandert en wil zich oprichten. Maar zo gauw iets tot stand komt wordt het ook tot staan gebracht, tot stil-stand. Wat leeft wil opstaan en wat staat verstart weer en sterft. Vastheid is een pretentie en een illusie.

Toch zei Plato ‘de dingen hebben een vastheid van wezen’ (Cratylos 386 a) en vatte men, zich op hem beroepend, filosofie op als iets dat met ‘vast en zeker’ te maken had en het niet met minder deed dan met eeuwige waarheden.

Waarschijnlijk heeft ook Verhoeven eerst in zijn semenarie-tijd en later in zijn Nijmeegse studenten-tijd nog heel wat stelligheden en dogma's over eeuwig geldende wezenlijke waarheden te horen gekregen. Maar ik denk niet dat zijn denken zo simpelweg begrepen kan worden als een soort bevrijdende tegenbeweging tegen ingeprente kerkelijke dogma's en vastgeroeste leerstellige tradities.

Toen de verstarde samenleving van het ‘ancien regime’ door de Franse revolutie doorbroken werd deed Hegel iets dergelijks voor de filosofie. De

[p. 46]

waarheid, waarnaar de filosofie op zoek is, is niet alleen maar wordt en verwordt tevens. De waarheid staat niet vast maar is een gebeuren. Hegels bijna altijd verkeerd begrepen uitspraak ‘Ich rede nicht nur die Wahrheit, ich bin die Wahrheit’ heeft minder te maken met een mateloze zelfoverschatting dan met het besef, dat eerder tot bescheidenheid noopt, dat de waarheid iets is dat in wisselwerking staat met de veranderende werkelijkheid, zowel van de snel veranderende wereld als van de twijfels van de filosoof zelf.

Of de jonge Verhoeven veel Hegel las is mij onbekend, maar in zijn vroege teksten is de invloed van Heidegger en diens fenomenologisch verzet tegen ‘das fix Gegebene’ waarschijnlijk wel aantoonbaar.

Zou Verhoeven inderdaad met zijn denken een verstard kerkelijk of christelijk denken wat buigzamer maken dan was dat boeiend, maar vooral voor hen die daar nog belang in stellen. Zou hij in die hier geschetste wijdere kring horen, dan was hij een modern filosoof, maar niet zo'n opmerkelijke. Dan zouden we zelfs teleurgesteld kunnen zijn want dat de waarheid niet star en onbeweeglijk is, dat is thans wel een open deur. En de afstand tussen impuls en instituut is, vermoed ik, al een gedateerd thema. Een romanticus als Søren Kierkegaard kon roepen ‘al mijn hartebloemen verworden tot ijsbloemen’, en iedereen die ook wel eens een liefdesbrief geschreven heeft kon dat beamen. Wellicht dat we het denken van Verhoeven eerst recht doen als we nog een stapje verder gaan.

Zijn denken is niet alleen maar modern, het is meer, het is denken. Elk echt denken onttrekt zich aan starheid en zekerheid, is niet te definiëren en is nooit definitief. Zijn denken schept geen fundamentele zekerheden of grondslagen van het bestaan, waarop grootse systemen gebouwd kunnen worden. Het blijft in de sfeer van de onzekerheid, niets wordt ooit helemaal duidelijk en de echte vragen worden nooit opgelost. Dit denken geeft geen pasklare recepten, omdat filosofisch denken iets anders is dan nieuwe huishoudelijke apparatuur bedenken of oplossingen van wetenschappelijke problemen zoeken. De filosofie tracht ons te genezen van de ziekte waardoor we de werkelijkheid ‘vanzelfsprekend’ vinden. De werkelijkheid is niet vanzelfsprekend maar verwonderlijk. Het echte denken wil enkel denken en niet van de ene gedachte op de andere springen. Dat denken is als het verlangen. Zoals het denken geen genoegen neemt met gedachten, dan slechts als voedsel voor het doordenken, zo wijst het verlangen de bevrediging af.

Verhoeven laat, bijvoorbeeld in zijn Mensen in een grot, zien dat niet alleen het moderne denken na Hegel de vanzelfsprekendheid van de ons omringende werkelijkheid of de zelfvoldaanheid over de in ons opgekomen gedachten tracht te doorbreken. Hoe vaak zijn geschiedenissen van de filosofie niet opsommingen van wonderlijke of bewonderenswaardige bedenksels, die als stoere grafzerken het echte denken bedekken. Heel boeiend is die doorbraak van de vanzelfsprekendheid als vrijwel onneembare gevestigde tradities worden aangevallen. Geldt Plato niet als het schoolvoorbeeld van de filosoof die deze zichtbare en veranderlijke wereld in zijn zijnsleer te boven trachtte te komen door zijn leer van de idee van het goede? Plato, zo weet men, is een dualist: deze werkelijkheid ‘hier beneden’ is ‘eigenlijk’ onwerkelijk, de echte werkelijkheid is die van de

[p. 47]

‘bovennatuurlijke’ ideeën. Nietzsche verwijt Plato in alle, maar vooral de hoge toonaarden dat Plato de scheiding maakte tussen de wereld hier, de aarde die wij getrouw moeten zijn, en de, helaas door Plato verzonnen, ‘wahre Welt’, Plato en Sokrates bedierven niet alleen enkele Atheense jongens maar, door het christendom dat bij hen in de leer ging, tweeduizend jaar lust in lijf en leven.

Dit soort stelligheden en vanzelfsprekende wijsheden worden door Verhoeven verwonderd en argwanend bekeken en overdacht. In Verhoevens interpretatie bedacht Plato geen andere wereld maar wist deze wereld, een andere is er niet, in beweging te brengen door de onrust van zijn filosoferen en er een andere kijk op te krijgen. Plato spreekt over ‘de zichtbare wereld’ of ‘de wereld van de verschijnselen’ als hij bedoelt ‘de wereld zoals hij op het eerste gezicht lijkt te zijn, de wereld oppervlakkig bekeken, de wereld beschouwd als vanzelfsprekend.

Wat de echte grote filosofen dachten was altijd anders en meer dan hetgeen de dikste leerboeken daarover te melden hebben. Ze behielden steeds het besef dat hun spreken altijd tekort schoot tegenover dat onbegrijpelijke dat ze ter sprake wilden brengen. Plato doelde daarop toen hij zei dat hij ondanks het vele dat hij te boek gesteld had zijn eigenlijke leer nooit had opgeschreven. En Thomas van Aquino wiens Summa een poging is bijna alles begrijpelijk te maken dacht daar zelf soms zo geringschattend over dat hij het met een bosje verdord gras vergeleek.

Datzelfde besef leeft bij Verhoeven.

Zijn denken maakt van de antwoorden weer vragen. Dat is natuurlijk iets anders dan grote filosofen van hun voetstuk halen.

Filosofische gedachten zijn er niet om bewonderd te worden maar om aan het denken te zetten.

Omslag ‘Rondom de leegte’.

Dit soort denken zal hen die gaarne een totaal conceptie van alles en nog wat wensen te hebben, zeer teleurstellen. De pretentie en de illusie dat er definitieve antwoorden zouden bestaan op filosofische vragen wordt geestrijk, en heel vaak geestig terzijde geschoven.

Weerloos en verwonderd vragen staat aan begin en einde van dit soort denken. Haar resultaat is bijna niets want alles dat iets dreigt te worden dreigt te verstarren. Dit denken komt nooit voorbij het begin want ze wil juist die eerste impuls telkens vernieuwen en verlevendigen. Begrijpelijk lijkt het mij derhalve dat Verhoeven nooit het geplande Zijn en staan schreef. Zo'n systematisch opbouwen van een meesterlijk gedachtenstelsel zou alleen maar de oorspronkelijke impuls tot zo'n meesterwerk verstikt hebben.

[p. 48]

Gedachten moeten niet opeengestapeld worden tot een torenhoog bouwsel, maar één voor één dienen die steentjes gedachten losgewrikt te worden en tot leven gebracht. De wereld is niet hetgeen als vanzelfsprekend aanvaard moet worden als materiaal om te bouwen of te verwoesten, maar dat de wereld is, dat is heel verwonderlijk.

Het denken schept geen zekerheid en zal nooit iets als definitief willen aanvaarden. En het geloven kent geen dogma's en is eerder als afwezigheid van vanzelfsprekendheid op te vatten.

De waarheid is evenmin als de werkelijkheid vanzelfsprekend: we moeten haar uitspreken. En ons daarna aan die uitspraken vastklampen? Een bibliotheek met alle wijsgerige uitspraken erin van de laatste drieduizend jaar biedt niet de minste weerstand tegen de verbijsterende werkelijkheid. Als al die wijsbegeerte één funktie heeft, dan is het slechts de verstarring van het denken in dogma's en zekerheden tegen te gaan. Elk punt dat wij zetten of vaststellen schept een grote leegte rondom. Die leegte laat je niet verdwijnen en kun je niet verkleinen door de punt te vergroten. Het denken moet de kracht hebben steeds weer haar gedachtenspinsels bedenkelijk te vinden en opnieuw te overdenken. Want zal ooit het rag van ons denken de werkelijkheid kunnen vangen?

Bibliografie van Cornelis Verhoeven

1956 Symboliek van de voet (dissertatie)

1957 De betekenis van het woord ‘exsistere’ (in: Studia Catholica)

1960 Het woord substantia (in: Tijdschrift voor philosophie)

1961 Symboliek van de sluier

1965 Rondom de leegte

1966 Het grote gebeuren

1967 Inleiding tot de verwondering

1967 Tegen het geweld

1968 Leren leven met de dood? (in: De Tijd)

1968 Omzien naar het heden

1969 Voor eigen gebruik

1970 Bijna niets

1971 Het leedwezen

1971 In tegenspraak (in: Raam)

1971 Zakelijkheid en ethiek

1972 Het gewicht van de buitenstaander

1973 Het axioma van Geulincx

1974 Parafilosofen

1975 De resten van het vaderschap

1976 Een vogeltje in mijn buik

1977 Boven de boomgrens

1977 Een verleden als bezit

1977 Folteren om bestwil

1977 De lezer als tweede persoon

1978 Herinneringen aan mijn moedertaal

1978 Probatio pennae

1979 De schaduw van één haar

1980 Tractaat over het spieken

1980 De omweg van het woord

1981 Merg en been

1982 Weerloos denken

1982 Lof van de mikrologie

1983 De duivelsvraag

1983 Muggen & Olifanten

1983 Mensen in een grot

1984 Voorbij het begin, I. Figuren

1985 Voorbij het begin, II. Termen en thema's.