Sic. Jaargang 1

[p. 37]

Pasja
wim zaal

Ermelo is geen afstand: je bent er zo. Maar wat zou je er te zoeken hebben? Behalve het gekkenhuis en de legerplaats heeft het alleen wat dunne dennetjes te bieden. Voor mij was het iets anders, ik móest erheen om in de legerplaats 423 dagen af te kruisen, en omdat ik er alle tijd voor had, kregen die kruisjes een hele kunstzinnige zwier. Mijn werk als soldaat-schrijver stelde weinig voor en mijn vrijetijdsbesteding was ook al niet veel zaaks - de uitstalramen in de hoofdstraat kon ik met hun steunzolen en platen van het Urker Mannenkoor op het laatst wel uittekenen.

Gelukkig konden wij op de kamer goed met elkaar overweg. Het was dan ook een bijzondere kamer, bevolkt door 't meer corrupte deel van de compagnie, zoals de telexist met een kapsalon achter zijn apparatuur, de messbediende die in porno deed en de wasserijsoldaat met illegale rookwaar; zelf had ik een handeltje in vrij-vervoerbiljetten, terwijl mijn collega één procent van alle declaraties inhield. Wij waren wat je noemt creatief bezig. De enige kamer met een status als de onze was die van de buren, de koks, want voor een extra gehaktbal is elke Hollandse jongen bereid tot landverraad.

Om zeven uur 's avonds begon voor ons de dag. Iedereen had z'n bloemkool met rups naar binnen, de keuken was aan kant, en de kamers 62 en 64 verlieten de kazerne voor wat als de eliteprak bekend stond. Twee aan twee beenden wij fluitend over het bospad naar de dorpskroeg of het militair tehuis, het bier met bitterballen tegemoet. Wout en ik sloten de rij, 's zomers als het licht was oog in oog en 's winters hand in hand. Wij hielden het met elkaar, zeiden de kamers 62 en 64, die dat omwille van het gezamenlijk belang voor de buitenwacht echter ontkenden - en was het wel zo: hielden wij het met elkaar?

Wij kregen de kans niet.

Het was begonnen toen Wout in z'n witkeperen koksvest op de administratie verscheen voor een vervoerbiljet naar de kliniek in Utrecht. Hij moest van zijn stotteren af. Nu was dat maar een lichte drempelvrees voor enkele klanken, eerder innemend dan storend, maar een verwijskaart is een dienstbevel. Bang voor de kliniek, dus zwaarder stotterend dan anders, stond hij voor mijn schrijftafel, muts in de hand, en terwijl ik naar hem opkeek woei een sluier voor mijn ogen weg: hier was mijn maat. Daar was geen ontkomen aan. Al had ik niet gewild, dan nóg. Na een vluchtige verbazing dat ik hem al maanden kende zonder dit te weten, zei ik: ‘Ga toch zitten, Merel.’ Wij spraken elkaar bij de achternaam aan, en hij heette Merelink.

[p. 38]

Hij gleed gedwee op de stoel alsof ik al de dokter was.

‘Je hand.’

Hij legde zijn hand, de palm omhoog, op het bureau. Ik voegde de mijne erin. De warmte kroop in ons omhoog en in zijn diepbruine ogen nam ik bijna helderziende waar dat ook voor hem een sluier wegtrok. Wij glimlachten en de omgeving van beton en glas verloor zijn macht, al gaven wij nog niets met woorden toe. Ik verkende zijn gelaat, totnogtoe zo koelbloedig opgenomen: het was zacht en vlezig, olijvig van tint of er een druppel Spaans bloed door zijn aderen vloeide, en zijn wenkbrauwen liepen langs een zwarte stippellijn naar elkaar over. Argeloosheid, met verlegenheid gemengd, overheerste.

‘Er is nu geen reden om nerveus te zijn, Merel.’

(Er was natuurlijk alle reden).

‘D-dat zeg je maar’.

Wij glimlachten weer. En elkaar maar aankijken, indrinken. Die ogen van hem. En dan zijn lippen, purperen vingerafdrukken van God waarvan ik mijn blik niet kon afhouden, en ik dorst niets te zeggen omdat alles veel te ver zou gaan. Uiteindelijk vonden vier woorden een doorgang: ‘Ik noem je Wout’. En toen hij bleef zwijgen: ‘Dat mag ik toch? Of liever Wouter?’

‘Wout’, zei hij. En na lang denken: ‘Wim. Of liever Willem?’

Onze handen schroefden zich ineen: het verbond lag vast. Een week later al viel het de kokskamer op dat wij eikaars gezelschap zochten en Wout niet stotterde als ik naast hem zat. Wij hielden het dus met elkaar, al zou het juister geweest zijn te zeggen: wij wilden het met elkaar houden, maar konden onze genegenheid onmogelijk tonen. De kazerne was één brok dodelijk beton, en de dorpskroeg of het militair tehuis boden evenmin gastvrijheid aan onze liefde. Wij hadden weleens gevrijd in de bosjes achter het Interkerkelijk Thuisfront, maar dat was een vernederende noodsituatie geweest: wij hadden ons er niet als minnaars gevoeld, eerder als drenkelingen die elkaar de diepte in trokken. Daar kwam bij dat onze stroeve kleding elke tederheid afhield en Wout na afloop stotterde.

Al voelden wij ons wel goed opgenomen in de bier- en bitterballenclub, wij trokken er ook vaak getweeën op uit.

Het waren vluchtpogingen uit een omgeving die al te gevoelsarm was, half vergeefse pogingen omdat de tijd zo krap was toegemeten, maar wij konden ons verlangen tenminste weglachen. Wij gingen zelfs zo ver om voor de grap een open avond van de vrijgemaakt gereformeerde gemeente te bezoeken, waar wij als enige militairen dik in de watten werden gelegd. Wij misten het gezinsleven, meende ouderling Vos; wij moesten eens een avond gezellig langskomen, opperde zijn vrouw; waarom niet ook voor het eten, voegde Vos er na ruggespraak aan toe; bij ons komt alleen echte boter op tafel, lokte mevrouw.

Wat lette ons? Elke afleiding was welkom, en een paar dagen later verschenen we bij Villa Reintje de Vos aan de Colijnlaan. Het duurde geen minuut of

[p. 39]

we hadden de slinkse bedoeling door: de addertjes onder het gras waren de huwbare dochters Gielie en Grada, twee aankomende strijkplanken die hogerop wilden. Ermelo was hun te min, maar laat Amsterdam, waar ik woonde, en Geldermalsen, waar Wout vandaan kwam, nét de plaatsen zijn waar ze mee dweepten!

Gielie had de soep gekookt, was die niet verrukkelijk. En Grada de soufflé, had je ooit zoiets lekkers geproefd?

Nu, aan het eten mankeerde niks. Pas toen daarna psalmen werden aangeheven kregen Wout en ik het te kwaad: vage klanken brommend kwamen we erdoorheen zolang we elkaar niet aankeken, en gebeurde dat toch, dan was een gierende hoestbui het gevolg. Wij speelden toneel voor ons leven - de meisjes kookten werkelijk goed - en hadden succes, want wij werden steeds opnieuw gevraagd. Het gezinnetje Vos, in het geheim misschien al bezig met de uitzet, had geen flauw vermoeden dat wij op de terugweg steeds de berm inrolden, onmachtig om door te lopen voor wij uitgelachen waren.

‘D-dat jij psalm 180 wou zingen, man, zoveel zijn er niet eens!’

‘Dat jij een kaarttruc wou doen, bij gereformeerden!’

‘D-dat Gielie vroeg of jij weleens de os van je naaste begeerd had!’

‘Dat Grada zat te hengelen hoeveel kinderen je wou hebben!’

Achteraf bekeken hingen wij van dubbellevens aan elkaar: militairen die geen militairen, minnaars die geen minnaars waren, en tweemaal in de week gereformeerd op grond van artikel soufflé. Dat de natuur op de loer lag om ons het masker af te rukken, ik geloof dat het niet eens tot ons doordrong, of áls het zo was, dan dachten wij de natuur te kunnen misleiden. Wat een vergissing was.

In de vroege zomer gingen de Vossen uit logeren bij familie in Emmen. Of wij een weekje de planten wilden verzorgen, 't hoefde niet eens elke dag. En ze zouden voor een volle ijskast zorgen.

Bij Wout en mij sloeg de bliksem in toen ze het vroegen. Wij voelden dat het zo ver wás en durfden al bijna niet meer: Met plezier gedaan, antwoordden wij. ‘Wout,’ zei ik op de terugweg - voor het eerst hadden we niet liggen brullen-, ‘Wout...’, en toen wist ik het niet meer. Ik greep zijn arm in 't gaan en de stroom was hersteld: ‘Wout, het zal voor maandagavond zijn.’

‘Voor maandag, ja-ja, maandagavond, maandagavond zal het zijn,’ klonk zingzangend naast mij, want als hij neuriede bleef hij niet haperen. Zonder nog te spreken liepen wij naar het militair tehuis om ons voor 't laatste uurtje bij de anderen te voegen. ‘stille jongens toch,’ merkte de telexist na een tijdje op, ‘die tegennatuurlijke boys. Ze neuriën maar.’

Na een rusteloos weekend en een maandag vol vergissingen begaf ik mij met Wout naar Villa Reintje de Vos. Eerst deden wij of er niets aan de hand was: hapje uit de ijskast zetten en voelen of de begonia nog nat stond. Toen gluurde ik de slaapkamer binnen.

‘Moet je dát zien!’ riep ik en wees op het bed. ‘Hier kan ik niet, hoor’. Dat was

[p. 40]

geen bed, dat was een sponde. Het was de eikenhout geworden echtverbintenis, het bastion des huwelijks, het graf van alle lusten. Links een plaat van Jezus wenende over Jeruzalem, rechts Luther voor de Rijksdag en daartussen een met cellofaan omwikkeld, half verpulverd bruidboeket.

‘Ik zou hier niet durven,’ steunde Wout, ‘je zult zien, als we 't hier doen komen we niet meer uit elkaar.’

Besluiteloos bleven wij staan tot ik zei: ‘Maar die sofa in de huiskamer, dat is toch een tweepersoons slaapbank!’ Vlug de deur van de slaapkamer dicht, de gordijnen aan de voorkant gesloten, en wrikken aan de bank, waarvan het mechaniek absoluut ondoorgrondelijk was: twee palletjes hier, een nokje daar, twee nippeltjes, vier haken, en pas nadat ik mijn duim geklemd had schoot krijsend een tweede matras te voorschijn. Wij legden er een meegebrachte verse tijk van ruitjesgoed overheen en ontdeden ons in kalmte van ons anonieme uniform. De daad verkreeg iets van wijding, van wedergeboorte. Dan omklemden wij elkaar zonder een woord te spreken, slaap aan slaap gedrukt: en een zo diepe ontroering kwam over ons, dat onze tranen op eikaars schouders drupten. ‘Dit is de psalmen waard geweest,’ fluisterde ik en leidde Wout naar het bed. Met neergeslagen ogen stond hij me toe de kaart van zijn lichaam te lezen; slechts met een vingerdruk nu en dan, of het tuiten van zijn lippen, gaf hij te kennen wat hij behoefde. Heel zijn vol-gespierde vlees bood zich aan met een deemoed die mij, de rusteloze, beschaamde - geen koestering was langdurig, was innig genoeg om uit te drukken hoe lief hij me was, mijn maat.

Pas toen de ontroering de kracht uit mijn lichaam had weggestuwd, strekte ik mij stil naast hem uit. ‘Pasja,’ zei ik na een adempauze, en alleen om iets te zeggen, ‘wil je wat eten of drinken?’

‘Mmmm,’ zoemde hij zacht.

Ik haalde het schaaltje zalmsla, een creatie van Gielie, en zette mij weer naast hem op de slaapbank. En dat gebaar, toen, blijft mij voor altijd bij: Wout schoof de hele inhoud van het schaaltje op zijn borst en buik, die zich als feesttafel aanboden.

De planten leidden een onregelmatig leven die week, maar als het waar is dat zij van liefde gedijen, moeten zij enorm gegroeid zijn. Wij hadden er geen oog voor. Wout werd van dag tot dag vergenoegder, zijn stotteren verdween, en hij gaf zich met onstilbaar verlangen over aan mijn greep. Wel begon hij langzaam naar een delicatessenwinkel te ruiken, want zoiets zondigs als een douche was in het huis niet aanwezig. De slaapbank, die nukkig de gewenste standen saboteerde, raakte danig van slag en draaide ons de laatste avond een loer: hij viel met veel gekraak en knallen uit elkaar. Gelukkig was het maar makreelsalade. ‘Blijf liggen!’ riep ik, ‘eerst die rommel van je buik!’

Met lepels en keukenpapier kon ik een hoop goedmaken, behalve dat de bank met goed fatsoen niet meer ineen te schuiven was. Je trapte trouwens overal op schroefjes. De timmerman van kamer 64 had ons kunnen helpen, maar

[p. 41]

dan kwam alles aan de grote klok te hangen, dus wij bleven wanhopig sjorren en schuiven en bonzen, tot het gevaarte er weer toonbaar bijstond, al moest je er liever niet op gaan zitten.

De avond daarna, toen de Vossen de villa weer hadden betrokken, slopen wij van struik naar struik om vóór het aanbellen te zien of de bank nog intakt was. Goddank, geen onraad. Wel duizend dankbetuigingen van paps en mams, en met spreuken geborduurde boekenleggers van Gielie en Grada. Zouden we zuinig op zijn, beweerden we. En ze wilden zeker wel op tijd naar bed, want van hunebedden kreeg je slaap; wij moesten zelf trouwens ook intijds terug naar de kazerne, een oefening, weet u, en t is maar afwachten hoelang zoiets duurt.

Geen sprake van vertrekken: zonder koffie lieten ze ons niet gaan! Zet Gielie water op? Krijgt Grada de doos met Emmer Zandmoppen? Hè, wat gezellig saampjes, er gaat toch niets boven thuiskomen. Paps is alweer druk met de post in de weer, hij gaat er gewichtig bij zitten en de catastrofe voltrekt zich meteen: één dreun en zijn witte spillepoten met sokophouders priemen de lucht in. Wout en ik houden ons niet meer goed, de slappe lach overvalt ons, we weten van geen ophouden, rollen van onze stoelen op de grond en doen zelfs geen poging om op te staan: ‘Pasja,’ kreun ik, ‘Zalmsla,’ antwoordt hij. Mams en de meisjes helpen het hoofd van 't huisgezin overeind en slaan ons zorgelijk gade. ‘Pakt dat jullie zó aan?’ vraagt Gielie; ‘Een glaasje water?’ stelt Grada voor.

Als wij elkaar maar niet aankijken gaat het wel weer. Afgelopen week heeft de bank al verdacht gekraakt, verklaren wij, misschien is het hout niet uitgewerkt. Ja, dat moet het wezen. Wij slurpen veel te hete koffie en verdwijnen nogal overhaast. Op honderd meter afstand durven wij weer te lachen, wij tuimelen in het gras en rollen in een greppel; net als een week tevoren persen wij ons tegen elkaar, weer heftig trillende, niet van schreien nu, maar van plezier dat wij uitbundig vieren.

We hadden nu iets dat alleen van ons beiden was en ons door dagen en weken heen tilde. Toen kwam het afscheid: ik mocht als vrij man terug naar huis, Wout moest nog zestig dagen blijven. Elke maandag had hij post. Na zijn afzwaaien verviel de regelmaat, maar wij hielden veelvuldig kontakt, tot ik op een gure dag een brief ontving waarin hij met mij brak. Zo formuleerde hij het niet, juist andersom. De maanden van ons samenzijn en die ene week vooral, ik wist wel, hadden hem ondanks het leger een gelukkig mens gemaakt. Maar in een plaats als Geldermalsen werd verwacht dat je verkering nam en trouwde. Hij was nu ook bij de kerk, zijn aanstaande schoonouders wilden het zo. Volgende week was de verloving; met Grada. Of ik hem, bij alles wat ons dierbaar was, niet zou vergeten, of hij mijn vriend mocht blijven tot zijn laatste snik, en of ik hem niet meer wou schrijven. Het was beter het verleden nu in ons hart te bewaren; toen volgde er nog wat over Gods eeuwig raadsbesluit en ‘P.S. Verbrand deze brief.’

[p. 42]

Angst kneep mijn keel dicht. Dit ging mis. Lijdzaam als hij was, had hij zich laten strikken en zelfs voor Grada voelde ik iets van meewarigheid. Maar wat kon ik doen, ik was met nadruk buitengesloten; en een half jaar later ontving ik de trouwkaart, zorgvuldig na de datum gepost. Zou Grada's bruidsboeket in Geldermalsen nu boven het bed hangen? dacht ik bitter. In december deed ik een neutrale poging tot kontakt door een kerstkaart te sturen, dan wist Wout tenminste dat ik mij niet van hem had afgewend.

Daar kwam een reactie op. Daags voor kerstmis, tegen vijven, ging de telefoon. Hij kon nu even bellen, Grada bezocht met de vrouwenbond de bejaarden. Hij dacht veel aan me, dagelijks, en als het hem te machtig werd ging hij naar de linnenkast die naar de verse tijk van ruitjesgoed rook; maar hij smeekte me niet meer te schrijven.

Hij wenste me een gezegend kerstfeest toe.

Hij stotterde erbarmelijk.