Sic. Jaargang 1

[p. 49]

De beweging van het hout
robert vacher

Het was een van de laatste dagen van april, een maandag, en grootmoeder Hamilton kwam om te poetsen en te koken, en op haar verzoek bracht hij ijsklontjes naar boven, in een plastic zakje. Er kierde geen streep licht door de gordijnen, wat hem dwong op de tast de andere kant van het bed te vinden. ‘Ik heb ijs’ fluisterend zocht hij haar hand. Zijn moeder rook naar ziekte. Ze bedankte met een zucht waar hij het koud van kreeg. Rillend ging hij de gang op en de trap af, zijn ogen vochtig van meelij, en in de keuken stond nog steeds zijn grootmoeder, zwaar en breed, bij het granieten aanrecht. Ze was net klaar met de afwas. ‘Is er iets?’, vroeg ze meteen en hij schudde met zijn hoofd. ‘Kun je me helpen? Ik kan zo moeilijk bukken.’

Ze had een waggelende gang en droeg een zwarte jurk die voor sjiek doorging maar veel te ruim om haar lichaam zat. Achter haar aan liep hij met 'r mee de tuin in, in haar tempo, zestig meter of iets meer naar de ren waarin zijn vader over de vijftig jonge hanen had en die dwars op de doornhaag stond, waarlangs een moddersloot liep met kattestaarten langs de kant. En het zeldzame kaasjeskruid. En de gevaarlijke doornappel die de niet te stuiten fieteldans teweegbracht bij de roekeloze die het waagde van het blad of de zaden te eten. De bloemen zagen eruit als puntmutsen, fijn als witte zijde waarin een paar scherpe vouwen waren gestreken.

‘Twee is genoeg’, zei ze en hij deed het deurtje van de ren open, dreef een stel hanen in een hoek en plukte er twee uit. De andere, die met de schrik vrijkwamen, renden op hoge poten het nachthok in. Ze nam de hanen van hem over en hield ze ondersteboven vast, als een bos bloemen. Weer liep hij een eind met haar mee maar liet haar ter hoogte van de morelleboom alleen verder gaan omdat hij maar al te goed wist wat ze zou gaan doen. Ze ging wist hij, want meer dan eens had hij haar van een afstand bekeken, wijdbeens op de keukenstoel zitten die ze had klaargezet, de ene haan in bedwang houdend met haar voet, de andere met haar sterke handen waarmee ze de bek opentrok en het aardappelmesje achter de tong in de keel stak. Zijn grootmoeder was nog erg veraf voor hem, hoewel ook, afhankelijk van zijn stemming, heel dichtbij. En altijd fascinerend want ze kende de giftige en genezende krachten van planten, de geheimen van geboorte en dood. En ook deed ze alles grondig, met zorg en toewijding. Ze nam er de tijd voor: slachten was voor haar iets als eten en drinken.

Nadat ze de beesten had laten leegbloeden, was opgestaan, de keuken in ge-

[p. 50]

lopen en teruggekomen met een emmer heet water, durfde hij naar haar toe te gaan en over de doornappel te beginnen die volgens haar was komen aanwaaien. ‘Heeft u het wel 's meegemaakt dat iemand de fieteldans kreeg?’

‘Vitusdans’, zei ze, ‘van Sint Vitus.’

‘Is ie giftig?, vroeg hij gretig, om zijn vergissing te camoufleren, ‘kun je ervan doodgaan?’

Het bloed stroomde door de gootjes tussen de betontegels naar de sterfput, straks zou ze wat overbleef met de tuinslang wegspuiten. Ze kwam omhoog, dompelde de beesten onder en zei: ‘Je vraagt naar de bekende weg. Ik heb nou geen tijd.’

Ze wees hem terecht, schoof hem opzij. Verongelijkt rende hij terug naar de morelleboom en zag zijn broer bij de doornhaag. Hij tekende figuren in het zand. Zonder dat zijn broer het in de gaten had kon hij vlak achter hem komen en hem bij zijn nek grijpen: ‘Je verveelt je.’

‘Laat los!’

‘Zijn de zusjes er niet, kinderlokker?’

‘Blij dat je naar die flikkers teruggaat. Op die homoschool van jou’.

‘Ik kan je vergiftigen.’ Hij dwong zijn broer op zijn knieën maar die begon om zich heen te slaan en ontsnapte. ‘schoft’, ‘lafbek’ roepend verdween hij door het in de loop van jaren steeds groter geworden gat in de haag.

Veertien, dacht hij, drie jaar jonger dan ik en nou al mislukt. Een allemansvriend. Toen wist hij ineens hoe hij het verwijt van zijn grootmoeder goed kon maken. Hij liep naar haar toe en bleef op een meter afstand staan. Zodat ze de indruk kreeg dat hij niet bang was van bloed. Netzomin als zijn vader. Die het wel oneens was met de manier waarop ze de hanen afmaakte maar zich toch ook bewonderend over haar uitliet: ‘ze heeft aan evenveel kraam- als sterfbedden gestaan’, waardoor alles was ze deed gerechtvaardigd was, of ze zich nou met het leven of met de dood bezighield. Zelfs het met hele bossen uittrekken van veren en dons deed ze met een overtuiging die respekt afdwong. Ook al hield ze twee schamele rompen over, eirond, vol spikkels en pezen, waar de ontzielde koppen nog aan vastzaten.

Op zolder, op zijn knieën naast de boekenkist van zijn vader, verweet hij zichzelf dat hij was weggelopen toen zijn grootmoeder het eerste karkas opensneed om er de ingewanden uit te halen. Hij had het niet volgehouden. Maar de volgende keer zou hij erbij blijven en alle grimmige details in zich opnemen. Hij mocht nou nog naar het schilderij Martelingen van christenen in het circus van Nero kijken, in het Portfolioboek. Waarop gedrukt stond: Beroemde vergezichten, steden en schilderijen. Langwerpig en mosgroen was het, en het lag onder de ordners van zijn vader die nooit op zolder kwam. In de processen verbaal stonden geheime dingen over mensen met wie zijn vader in aanraking kwam. Hele stukken, letterlijke verklaringen van arrestanten en getuigen, kende hij van buiten. Hij had een zwak voor een heleboel van die schimige

[p. 51]

figuren. Voor de man die jarenlang regelmatig ‘vleselijke gemeenschap’ met zijn dochter had. De vrouw die zich met een breinaald en groene zeep liet aborteren. De jongen die in de rivier, vlak achter hun huis verdronk en na drie dagen door zijn vader uit het water was gehaald. Vanuit een boot, met een dreg.

Hij pakte het Portfolioboek, bladerde erin, las voor de zoveelste keer de onderschriften bij de afbeeldingen, De Rots van Gibraltar, Straat in Kopenhagen, Moorse vrouwen, Moskee van Omar, Aquaduct bij Queretaro: daar was ze, vooraan in de arena. Een Romein op een ladder, de beul, stond op het punt haar met touw aan een kruis te hangen. Hij hield haar vast bij haar arm. Haar hoofd hing voorover. Haar vrije hand lag op haar bovenbeen. Ze had mooie volle borsten. Volmaakt was ze, zacht en zinnelijk, op een manier die hem aangenaam verwarde. En omdat ze sterven moest en in die zekerheid berustte was haar schoonheid iets pijnlijks, opwindend maar adembenemend.

Oneindig kwetsbaar was ze maar ze leefde nog - hij streelde het gladde papier - en ze was naakt en onuitsprekelijk mooi. En hij deed zijn ogen bijna dicht en ze begon op Dagmar te lijken. ‘Dagmar Heym, van heimwee’, zoals hij haar wel eens had horen zeggen, op een dag dat hij bij haar op Walstijn was geweest, met zijn ouders.

Toen hij in de loop van de morgen beneden kwam was zijn moeder even op. Ze zat, in de woonkamer, op de rand van haar stoel. Aan tafel. Met haar ochtendjas aan, de kraag omhoog, de revers gesloten, haar voorhoofd zwaar gerimpeld. Het daglicht was te scherp voor haar ogen. Ze schrok toen hij binnenkwam maar herstelde zich en keek weer naar zijn grootmoeder die tegenover haar zat en vroeg: ‘En hij?’

‘Mattias?’ Ze keek hem aan, even, en wendde haar hoofd af. ‘Die was er zó uit. Hij zette meteen een grote mond op. In een uur was het gebeurd.’

‘Die keer daarvoor ging het wel anders.’ Zijn grootmoeder masseerde de plek bij haar oor waar haar bril schrijnde.

‘Dat was ook een jongen. Alles zat eraan, nageltjes, haar, teentjes, zó mooi. Ik heb nog nooit zoiets moois gezien.’ Ze zuchtte een paar keer. ‘Wassen mocht niet meer. Het bloed golfde eruit. Zo in de ziekenwagen, met loeiende sirene. Op de operatietafel kreeg ik een masker voor. Ik viel in een zwart gat. Toen ik bijkwam dacht ik dat ze m'n hele onderlijf hadden leeggehaald. Alles weg. Toch was ik alweer heel gauw opnieuw in verwachting. Van hém.’

Hij voelde het bloed naar zijn hoofd stijgen van schaamte. Omdat hij leefde terwijl de jongen voor wie hij in de plaats was gekomen maar enkele maanden oud was geworden.

‘De dokter vroeg of ik het kind aan de wetenschap wou afstaan’, mijmerde zijn moeder.

‘En je hebt ja gezegd’, zei zijn grootmoeder die opstond, naar buiten liep - de tuindeuren stonden open - en naar het fietsenhok schommelde, waar het tuingereedschap lag.

[p. 52]

‘Wat ben je serieus, geen zin om naar school te gaan?’, vroeg zijn moeder.

‘Dat kind’, zei hij vlug, ‘dat jongetje, had het al een naam?’

‘Matti, net als jij, maar het was dood, niet levensvatbaar. Ik heb de naam voor een volgende gelegenheid bewaard. Jij was de gelukkige.’

Toen vroeg hij hoe het jongetje eruit zag, meer om het gesprek gaande te houden dan uit nieuwsgierigheid, met alle macht moest hij voorkomen dat ze argwaan kreeg, en ze leek verrast over het onverwacht intieme van hun samenzijn en vertelde, zonder rechtstreeks op zijn vraag in te gaan, haar pijn zichtbaar op de achtergrond, dat ze een paar weken na haar miskraam in het laboratorium van het ziekenhuis was geweest, waar de amanuensis haar het kind had laten zien, op sterk water, en kleine monsters in stopflessen. Mislukte mensen. Met een kattehoofd. En twee hoofden en twee rompen maar een onderlijf dat ze moesten delen. Allerlei dingen die fout waren gegaan en waar de wetenschap in geïnteresseerd was. De amanuensis, ‘een innemende man met grijzende bakkebaarden’ had haar in het souterrain van het gebouw, een mortuarium, de lijkwagentjes gedemonstreerd die over rails naar binnen werden gereden in wat nog het meest op een bakkersoven leek, niet een oven met vuur maar met vrieskou.

Talloze keren was hij na de vakantie teruggegaan naar school en altijd met tegenzin want er kwam een eind aan zijn vrijheid, maar nu, met het vooruitzicht dat hij niet meer thuis zou komen, nooit meer als het aan hem lag, zijn besluit stond vast, was alles anders, voelde hij een intens meelij, met zichzelf en zijn moeder die te ziek was om op haar stoel te blijven zitten en die opstond en naar de gangdeur liep en zei: ‘Onder strakgespannen lakens lagen drie lichamen, twee oude vrouwen en een meisje van even in de twintig, de oogst van een halve dag.’

Toen ze de kamer uit was - hij hoorde haar hoesten op de trap - was hij niet in staat zich te bevrijden van de trieste glimlach waarmee ze zich had losgemaakt uit haar trance. Hij moest zijn best doen om niet te gaan roepen en schreeuwen. Van redeloze woede. En eenzaamheid.

Vroeg in de middag, na het eten, viel zijn vader in zijn stoel, de rugleuning op de laagste stand, in slaap, tijdens een door de BRT uitgezonden aria van Donizetti. Zijn grootmoeder ruimde af en trok zich terug in de keuken. Zijn broer ging de straat op waar zijn vriendinnetjes op hem wachtten. Hij stak zijn hand uit naar de radioknop maar bedacht zich. Als de muziek stilviel kon zijn vader wakker schrikken, met alle gevolgen vandien. Voorzichtig deed hij de kamerdeur open en dicht.

In de keuken sneed hij met het broodmes een krop andijvie tot dunne slierten en vulde de voerbak van de twee loslopende ganzen die blazend en snaterend dichterbij kwamen.

Hij liep de tuin door, stak het achter de haag gelegen grasveld schuin over en bleef op de rivierdijk staan, twijfelend wat hij eerst zou doen, Dagmar bellen, voor de zesde of zevende keer, of Dolman opzoeken, op zijn atelier. ‘Ik kom in

[p. 53]

de stad wonen’, zou hij zeggen, ‘ik wil naar de tekenakademie, kun je helpen met het zoeken naar woonruimte?’ Om de een of andere reden was het er in de vakantie niet van gekomen om naar hem toe te gaan. Hij was niet iemand bij wie je zomaar kon binnenvallen. Dolman duldde hem, meer niet. Drie, vier keer was hij bij hem geweest. Dolman trok zich na een minuut of tien terug in zijn werkhoek: voor zijn brood, zijn doeken waren niet te koop, ontwierp hij folders en briefhoofden. Hij stuurde hem niet weg. Hij mocht blijven zolang hij wilde, als hij zijn mond maar hield.

De rivier volgend in de richting van de binnenstad dacht hij eraan Dolman een jaar geleden te hebben ontmoet in een galerie waar schilderijen van hem hingen die eerder gemaakt leken door iemand uit de zeventiende of achttiende dan uit de twintigste eeuw en die hij ‘vanitasstillevens’ noemde, een woord dat zo'n indruk maakte dat Mattias, zijn schroom vergetend, had gevraagd of hij eens langs kon komen. Dolman was verre van arrogant en eigenlijk heel warm, beminnelijk zelfs, maar vooral ontoegankelijk.

Bij de speelwei, waar de rivier een bocht maakte, sloeg hij af, passeerde een oude vrouw met een wandelwagen waarin een hond opgerold lag, een schurftige poedel die ze, toen hij omkeek, van zijn schuimrubber matras tilde. Het magere beest hurkte tussen zijn trillende achterpoten en perste zijn darmen leeg.

Voorbij het badhuis begonnen de kleine lage woningen. Deprimerende straten. Hij liep langs het kazernehek, moed verzamelend om straks op de atelierdeur te kloppen, op een afwerend ‘ja’ zijn naam te noemen en te wachten. Tot Dolman de deur van het slot deed en hem binnenliet. Of niet. Want hij kon ook zeggen: ‘Kom maar 's terug.’

Zijn atelier lag in het hart van Breda. Aan een binnenplaats. Opzij van een doodlopende steeg, de Anusgang. Waar afvalbakken van een Chinees stonden, druk bezocht door de ratten die in de kelder onder de binnenplaats, een oud kolenhok, in het diepste duister leefden.

Er hing een olieverfschilderij aan de sneeuwwitte atelier muur tegenover de ramen die op de binnenplaats uitkeken: ‘nature morte’: twee dode fazantehanen ondersteboven aan een spijker tegen de achtergrond van een betegelde schouw en een brutaal over een tafel gesmeten dode haas tussen herfstbladeren.

‘Ook een vanitasschilderij?’

‘Vanzelfsprekend.’

Mattias voelde zich trots het woord te hebben onthouden. Sinds dat magische woord vanitas was hij overal vanitasstillevens tegengekomen, in het Portfolioboek, in zijn vaders dossier, op straat en op school. En dan dat ‘nature morte’, dat was ook niet mis, dat was wel iets anders dan gewoon ‘dode natuur’.

Hoe zwijgzaam Dolman ook was, hij had wel over de spichtige vrouw gepraat die in de werkplaats op de begane grond woonde, met houtbewerker Van Wely. Die ze een lege fles naar het hoofd slingerde als haar iets niet zinde. Of

[p. 54]

met een hamer of een beitel achternazat. En over Dagmar, ‘natuurlijk ken ik haar, al jaren’, die boven zijn atelier een kleine smalle kamer had, waar ze sliep als ze 's nachts niet naar huis kon of wilde, haar ‘pied à terre’.

Hij liep de steeg in, halverwege een winkelstraat, duwde de deur naar de binnenplaats open en keek omhoog. De ramen waren gesloten. Hij ging de trap op en klopte tegen de deur. Geen geluid.

Ook beneden was het stil. Geen stemmen. Geen muziek. Geen vrouwen die, als op een ander uur, het buitenpleetje in schoten en hun tas die ze buiten lieten door een kier bewaakten en hoorbaar pisten.

Overal was het stil. Zelfs Dolman z'n dwergpapegaai hield zich rustig.

Hij wandelde naar het marktplein waar voor café Het Zwart Gat een terras was uitgezet. In de schaduw van een plataan zat een meisje Little Dorrit te lezen. Haast struikelde hij over haar benen. Ze negeerde hem. Hij pakte het vodje papier uit zijn zak waarop Dagmars telefoonnummer stond en ging naar binnen. Er zat één klant, een man in regenjas die naar zijn halfvolle kelkje staarde dat voor hem op de bar stond. Onder de trap naar de woonverdieping was de telefoonkabine waar het licht aansprong toen hij op de kokosmat ging staan. Hij duwde een munt in de gleuf van het toestel en draaide het nummer dat hij van het papier aflas. Nog steeds geen gehoor.

(fragment)