De Saksenspiegel in Nederland

Van allen luden weergelde ende bothe. Ende we vele dat men enen yewelken menschen to weerghelde ende thoe bote geven sal. XLIV. (III. 45.)

Nu verstaet als ¹) om alre luden weerghelt ende bothen. Die vorsten, die vrie heren, priesters ²) ende scepenbaer luden die sijn ghelijc an weerghelde ende an bothen. Doch ghift men ende eertmen den vorsten ³) ende die vrie heren ende die priesters ⁴) mit goude te gheven ende men ghift hem XII gulden penninghen te bothen ⁵) ende een yghelic sal drie penninghen wichtes silveres weghen. Dat penninc wichte nam men doe voor drie penninghen, aldus so maken XII penninghen XXX ⁶) schill. ⁷). Den scepenbaer luden ⁸) ghift men XXX scill. te bothen pondigher penninghen ende die XX sullen een merck wesen ⁹), hoer weerghelt is XVIII lib. Een yghelike vrouwe heeft half alsoe veel te bothen als hoor man hevet, naedien dat hi ende si gheboren sijn. Een yghelic onghemannet wijf ende maghet hebben halve bothen nae dien datse

[p. 171]

tekstkritische noten

gheboren sijn ¹). Een man is ooc sijns wijfs vormunder, thant als hi hem ghetrouwet ²) wort. Dat wijf is ooc des mans ghenote ³), thant als si op sijn bedde coomt ⁴), mer na des mans doot so is si ledich ende los van sinen rechten ⁵). Den vergelden ende die daer plichtachten hieten ⁶) ende die der sculteten dinck soken, die ghift men XV scill. te bothen ⁷) ende X lib. te weerghelde ⁸), ende van dien luden so moet men wel enen vronenbode kiesen, of men des behoeft, die niet min dan drie hoven lants en heeft, ende die rechter sal die besien ende die scepen. ⁹). Ander vrie lude die daer lantsaten sijn gheheten, die daer comen ende varen gasts. ghewise in den lande, ende die gheen eyghen lant noch erve en hebben, dien so ghift men ooc XV scill. te bothen, X lib. is hoor weerghelt ¹⁰). Twe wollen hantscoen ende een misgrepe is des dachwrechten bothe, sijn weerghelt is een baerde al vol weytes van XII roden, als een yghelike roede van der aerde staet een vadem lanck ¹¹), ende een yghelike roede sal hebben XII naghelen ¹²), ende een yghelike naghel sal staen alsoe veer van den anderen als een man lanc went aen sijn scouderen. also dat men die baerde ¹³) boeren mach van naghel te naghelen, ende een yghelic naghel sal hebben XII budelen ende een yghelike budel sal hebben XII schill. ¹⁴). Papen kinder ende al die in onechte gheboren sijn, die

1) oers mannes halve boete unde wergelt. Yuwelick maget und unghemannet wyf heft halve boete na deme dat sye geboren ys. L. dat he gheboren is. G. hebben halve bothe na den dat se geboren sint. Gr. 2.
2) to hant als se hem ghetrouwet. G. Gr. 2.
3) genoetynne. L.
4) to hant alse in sijn bedde coempt. Gr. 2.
5) sye ledich van synen rechte. L.
6) Den biergelden unde dyé plechaften heten. L. plichachten heyten. Gr. 2.
7) den wergherden ende sculteten den ghift men vyfteyn schillinghe to bothe. G.
8) Ander vrye lude de dar lantsaten zint gheheten ende gheen eghen lant noch erve en hebben, de ghift men ock vyfteyn schillinge to bothe teyn pont is hoer werghelt. G. wat hier volgt tot: Papen kinder, ontbreekt in G.
9) de myn dan dre hove egens hebbe, den sal kesen dye richter unde de schepene L.
10) unde neyn egen yn den lande hebbet, den gyft men ock vyfteyn punt schillinge to boete unde teyn punt ys oer wergelt, twyntich schillinge ses pennynghe unde een hellinck ys der laten boete unde negen punt oer weergelt. L.
11) ys een barch vull weytes van twelff roden, soe dat een ytlicke rode van der anderen stae enes vadems lanck. L.
12) nagele upwaert. L.
13) den barch. L.
14) tweleff schillinge Gr. 2. twelff schillinge. L.

[p. 172]

tekstkritische noten

ghift men te bothen ¹) een voer hoys, alsoe groot als twe ionghe ossen moghen trecken ²). Speellude of al die ³) hem te eyghen ⁴) gheven den ghift men te bothen den scaden eens mans. Kempen ende hoor kinderen den ghift men te bothen den blic van ⁵) enen campscilde die daer blinct ⁶) teghens den sonnen. Twee besemen ende een scare so is der gheenre bothe die hoor recht mit eenre dieft of mit roven verwracht hebben. Onechter luden bothen heeft luttel bothen, mer het is doch aldaer om gheset ⁷), dat des rechters broken der bothen volghen ⁸). Ende onechte lude die sijn sonder weerghelde, doch so wie hoorre een wondet of berooft of die een onechte wijf nootmundighet dats vercraft, ende die den vrede an hoorre enich breect ⁹), so salmen over hem rechten na vredebrekers recht. Aen varenden vrouwen ende aen amyen ¹⁰) so mach een man vercraft ¹¹) doen, ende sijn goet daer an verboeren of hi bi hoor leit ieghen horen wil ¹²). Om een wonde so en mach men niet meer dan enen man beclaghen, doch so mach men rades hulpes daer an meer lude beclaghen ¹³). Wie den anderen yet neemt, tsi luttel of veel, mit ghewelt ¹⁴), dat moet hi mit bothen weder gheven of sweren dat hi dat selve dinck niet wedergheven en mach dat hi ghenomen had, ende dan so sal hi dat dinc betalen na sijnre waerde ¹⁵) mit sinen eedt die hi dat betalen sal ¹⁶). Singhende voghelen ende clemvoghelen,

1) den ghift men toe bothe. G.
2) hoys als twe tweiarige ossen teyn of trecken mogen. Gr. 2. theen moghen. G.
3) ende alle de G. Gr. 2.
4) to eghendoem. G. Gr. 2.
5) den blinck van G.
6) blecket. G. den blick van enen campschilde die daer blencket tegen der sonnen. Gr. 2.
7) bothe hefft luttel baten mer he ys doch aldaer omme geset dat. Gr. 2.
8) dat na der bothe des rechters gewedde volge. L.
9) wundet, rovet, dodet eder unechte wyf nodiget und den vrede an em breket. L. noetmundighet ende de den vrede an yenighen breket. G. noetmundiget dats ys verkracht ende die den vrede an hoerre enich breket. Gr. 2.
10) aen syner amyen. L.
11) noetmundescap. Gr. 2.
12) noet doen unde syn lyf erwercken off he se aen oeren danck beslapet. L. mach men wal noedmunscap doen ende men mach dat gued an hen verwerken off een man by hoer licht over horen willen. G.
13) raedes unde hulpe manyghen manne thyen unde schuldigen. L.
14) eder ane wytschap. L.
15) weder en gheve moghen ende dan so sal he dat selve dinck betalen na syner weerde. Singhende G.
16) na der werdynge yenes de yt verloren hevet hye ne mynnere dye werdynge myt synen eede de yt gelden sal. L. die dat betalen sal. Gr. 2.

[p. 173]

tekstkritische noten

wynden ende heshonden ende bracken ¹), die mach men wel betalen mit hoor ghelike die also goet sijn, indien dat men dit were opten heylighen ²). Wie des anderen vie dodet, mit moetwillen of sonder wil, dat men eten mach, dat moet men betalen mit sinen ghesette weerghelde. Lemmet hi dat, hi betaelt mitten halven dele ³) ende sonder bothe, ende daertoe so behout diegheen dat, die dat vie eerst toebehoorde ⁴). Wie ooc dodet of lemmet een vie an enen voet mit wil sonder noot, dat men niet eten en mach, hi salt betalen met vollen weerghelde ⁵) en bothe. Lemmet hi dat aen een oghe so betaelt hi dat mit enen halven ghelde. Blijft ooc enich vie doot of lam ⁶) dat toe comt van eens mans scult ende doch buten sinen wil, ende doet hi sinen eet daer toe, so betaelt hi dat sonder bothen als hier voor ghesproken is ⁷). Lemmet oec een man enen hont of echter slacht hi den hont doot, ende aldaer om ⁸) dat hi hem biten woude of sijn vie opter straten of in sinen velde, so blijft hi des al sonder wandel, indien dat hi hem des were opten heilighen, dat hi den hont anders niet bestueren en conde ⁹). Welc hont te velde gaet, die salmen an banden houden dat hi gheen scade en doe. Doet hi ooc scade die sal diegheen beteren die hi na ¹⁰) te velde volghede of sijn heer, indien dat die ander des niet betalen en mach. Waar een duutschman ¹¹) sijn lijf of sijn hant verwerct, daer en darf hi gheen broken noch boten toe geven ¹²).

1) unde clymmende vogele. L. ende bashunden ende bracken, desse mach men. G. ende clamvogelen wynden ende hashunden ende bracken. Gr. 2.
2) des men dat gewere uppe de hilligen. L. ghelik de also gued sint indeen dat men dat were op den hillighen. G.
3) sinen werghelde. Lemet he dat he betalet dat mit den halven dele. G. he betalet dat myt den halven delen. Gr. 2.
4) dat vee den dat eer tho hoerde. G. die dat vee yrsten toehoerden. Gr. 2.
5) he sal dat verstaen betalen myt vullen weergelde ende bothe. Gr. 2. myt vullen weergelde. L.
6) een vee doet offt laem. Gr. 2.
7) van enes mannes schulden unde aene synen danck he gelt yt aene boete als voir gesecht ys. L.
8) hunt oft slacht hene doet al daer umme dat. G.
9) sweret he uppe den helligen dat he eme anders nycht gesturen en kunde. L. stueren en kunde. G. anders nicht gesturen en conde. Gr. 2.
10) den he na. G. den he to velde volgede offt syn here. Gr. 2.
11) dudech man. L.
12) add. Nu vernemet umme der vogele und dyere wergelt. Dat hoen gelt men myt eynen halven pennynge. De gans unde de and myt enen pennynge, dye bruedant und de bruet gans unde de bruet henne myt dren pennynge bynnen oerren bruet tyt, unde den staelant, dat selve doet men voir dat vercken unde voir de soghelyn bynnen oeren soghe, unde voir katten. Dat lam voir verre unde dat kalff voir sesse, dat vullen voir enen schellinck bynnen synen soghe, den hofhunt unde den schaeproden myt dreen schillingen. Dat yarighe swijn ofte rynd met vier schillingen. De soghe de verckene draghet eder soghet myt vijff schillingen, den yockossen unde de veltsicken myt acht schellingen. Ander veltperde dye to vullen arbeyde doghen twelff schillingen. Dye aver bynnen yaeren synt, dye gelt men als yt na oeren alder boret. Dat rydende peert, dair de rydende man synen heren uppe dyent, dat gelt men myt enen punde. Rydderpeerde, ors unde teldener unde runsine en ys neen wergelt gesat noch mesteswynen, dair umme sal men sye weder geven unde alle varende have ofte gelden sye na des werdynge dye sye verloes, yene en myner yt myt synen eede dye sye gelden sal. L.

[p. 174]

Hier nu merc dat woort: vernemet of verstaet Dat heeft stedes wat sonderlinghes dat groten noot is te weten dan anders wat; des so saltu weten dat in allen privilegien des bokes beghinnen hem drie articulen, die hem also beghinnen I. 20, II. 13, den derden art. hebstu hier, ende wel dattu vernemste die grote ghenade die de edele keyseren den Sassen ghegheven hebben in den steden ende in allen landen, want mit keyser rechte so hadden die rechteren dat ghewelt datse mochten ordelen enen man bothe te gheven, hoe hoghe datse wouden. Gheboort en draegt niet ontwee dan in vriheit ende in eyghendom. Daerom dat die vorsten eerbaar sijn dan ander lude ende niet van gheboorten vrier en sijn, so ghift men hem gout te bothen, dat schoonre is dan sulver, ende dat beteykent datse edelre sijn van ammechte ende van ghesette rechten.
Du sult weten datmen al dat keyser rijc doer so rekent men een gueden penninc voor een schellinck. Ende XVIII deser penninghen die maken een wichte gouts die gheheten is libra.
Weergelden, dat sijn pachtluden, ander vrien luden, dat sijn meyers.
Hier so merc, dat een dachwrechter snoder is dan een lathe, ende men gift doch den dachwrechter meer weergheldes dan den lathen. So ghift men hem dat weerghelt niet na des knechts snoodheit, mer men ghift hem na des heren scaden den hem daeraen ghescach. Wanneer die pape ghewiet werden, so trouwen si di heylighe kercke ende die ghemene kerstenheit, ende wilkoer vrouwe dat een pape beslaept dat is sijn echte wijfs dochter als der heyligher kercke ende der kerstenheit. Een varenden vrouwe. Wie se daer boven nootmundighet, als si hem van den sonden bekeren willen, die verboert daeran den hals. Wie den ander yet nemet. Hier hebben sommighe boken een beghin alsof hier een nieuwe lere begonde, dat onrecht is, want dit steet in privilegiis vore. Dat si luttel

[p. 175]

tekstkritische noten

of veel. Men moet dat met bothen wedergheven, mer hi en seit niet dat die bothe allike groot wesen sal.
Singhende voghelen. Hiertoe horen iachthonden ende wijnden, stovenen dat sijn bracken, ende havicken, harmelijns ende koninikens, ende andere dieren die men van luste houdet. So saltu weten dattet aldaer om is als om der cost willen, dattet ghecost heeft of dattet costen soude, of men se theen solde, dat is opvoeden, dat rekent men daer mede in.

1) Die duyschen sollen na rechte. Gr. 2. Wee dudeschen de sullen. G,
2) den konynge. L.
3) gewalt unde namen. Wanneer em aver dye pauwes wyet soe heft hye des rikes gewalt unde keyserlyken namen. L.
4) eene gude ende over leen gued ende over eynes ieweliken mannes lyff. G.
5) allen steden nycht syn. L.
6) lenet hye L. so lat he. G.
7) den greven ende sculteten dat doen. G.
8) den scultedoem. Gr. 2.
9) buten synen scultedoem. Gr. 2.
10) dat gerichte en sy over hals unde hant dan schultedum allene in der graveschap door dat neen richter echte dynck hebben mach ane synen schulteten, wente claget men over den rychter he sal antworden voir den schulteten wente de schultete ys rychter syner schult. L.
11) rychter over den keyser. L.