Ruimte. Jaargang 1

[p. 117]

[p. 118]

[Nummer 10-11-12]

Een dekadent Vlaanderen?

De dialektiese ontwikkeling van de dingen is maar een sociologies postulaat. Het dialektiese proces in de geestelike stromingen is een realiteit.

De onmiddelik-elkaar-opvolgende generaties staan gewoonlik in schrille tegenstelling tegenover elkaar. De ideën als elke andere energie worden verbruikt in de zin dat ze verworden tot het andere, tot hun tegendeel.

In Vlaanderen stelt zich een nieuw geslacht tegenover zijn onmiddelike voorgangers op. Deze geestelike strijd wordt gevoerd met het bewustzijn van zijn noodzakelikheid, maar ook van zijn betrekkelikheid. In 1920 zien wij de wereld en de maatschappij anders dan de sterke intellektuële jeugd van rond de jaren negentig. Wij willen in geen geval terug, we willen verder. En wat gebeurde sindsdien of nog gebeurende is, daarvoor sluiten zich onze ziel en onze hersenen niet: wij willen op alles aktief reageren.

Er is een gevaar dat dreigt niet slechts op het gebied van de kunst, maar op dat van elke andere menselike bedrijvigheid. We staan in deze kommervolle tijd in verslagenheid voor een ongehoorde stoffelike en geestelike wanordelike desorganisatie. Zelfs aan de meest naïeven kan nu de moed ontzinken zo er kracht ontbreekt. Daardoor verklaart zich ook een teruggrijpen naar vormen en denkbeelden van het verleden. Zo het al niet tot een historiese konstruktie komt, die op grove analogiën steunt, en waarbij voorzien wordt een tijdvak van ondergang en van intellektuële ruïnen, dat met deze wereldoorlog zou zijn ingeluid (Spengler, Der Untergang des Abendlandes): er rest ons dan niets meer dan ons te bezinnen bij het stervend einde van de westerse kultuur - geen schoon maar een konscient sterven ditmaal - en over te gaan tot haar boedelbeschrijving.

Een quietistiese berusting en een schamper konservatisme zijn daar uitlopers van. Een vriend schrijft ons: ‘Wij staan voor nieuwe middeleeuwen. Maar ditmaal zonder het verjongend element van nieuwe volkeren. Of zullen de Chinezen komen? Of de Senegalezen het doen? Eerst na eeuwen komt wellicht een nieuwe renaissance.... Maar kom, wij willen niet wanhopen. Misschien wil men nog eens zonder schaamte konservatief zijn. Alsof het de moeite niet loont de beschaving der laatste eeuwen te konserveren.’

Bewuste resignatie van wie zich niet ontworstelen kan aan een dodend historicisme. Maar begrijpeliker is ons deze verstarring van de geestelike vizie op wereld en maatschappij na de chaos van oorlog en vernieling, dan een voortspinnen aan de verwezen draden van een zó-te-noemen dekadent individualisme. Van de bourgeoise kultuur der 19^e eeuw is wat men meer bizonder in literatuur en kunst met ‘décadence’ bedoelt, een schitterend eindpunt geweest. Waar in landen van hoge kapitalistiese ontwikkeling met een rijp en veelzijdig geestelik leven enige uiterst-verfijnde enkelingen in het weelderigste materialisme hun zeldzame psyche kultiveerden, daar is een voor eeuwig verworven schoonheid ontloken die overigens het zeer bizondere en kultuur-histories merkwaardige produkt is van een met-een-bepaald-tijdperk-verbonden-typiesemensesoort. Wat hun ultra-subjektivisme konditionneert is de uiterste objektivering van alles wat buiten hun innerlikheid daarop inwerkt. Hun verfijnde zieleleven bloeit op de rijkdom van een materiële beschaving. En ook op de

[p. 119]

sociale splitsing van een bezittende klasse en een proletariaat dat niet als zij, van de stoffelike dingen los en vrij, deze dingen beheerst, maar er slaafs aan verbonden is en er door gedomineerd wordt.

Geen dekadente kunst, dan waar het sociale leven van een minderheid van bezitters - the happy few - zich uit in weelderige vormen van omgang en verkeer, waar de geraffineerde behoeften als van zelf ontstaan en bloeien in de nerveuze temperamenten van over-voldane individuen. En in Vlaanderen....

Zeer zeker, wij zijn er een volk van plebejers, van strijdende democraten, van wat geïsoleerde dichters - zelfs niet eens Florentijnse, maar veeleer enigszins grof-zinnelike - en een hogere stand van advokaten, kooplui en fabrikanten die geen hogere stand is in de ware sociale zin van dat woord, want de Vlaamse advokaten komen grotendeels uit een opgewerkte kleinburgerij en de ‘Kraftmenschen’ in industrie- en bankwezen van de Haut-Commerce en de Haute Finance ontbreken ten enenmale. Tot het twee-honderdtal personen waarvan Walter Rathenau zegt dat ze vóór de oorlog de gang van het industriële volkomen en van het politieke leven in overwegende mate bepaalden, behoorde zeker geen enkele Vlaming.

In zover zijn wij een geschonden volk, zonder een zogenaamde leidende hogere stand, met alleen de uit-hun-stand-gederacineerde maar daarom nog geenszins groot-burgerlik denkende en -voelende intellektuëlen en artisten. Laat ons het bedenken. Dan stellen wij geen eisen die onwezenlik zijn en die géén onzer kan vervullen. Dan komen we er wellicht gemakkeliker toe te beginnen met het begin en Vlaanderen te beschaven alvorens we er an denken het te verfijnen. Van de anti-redingoten-aktie is geen heil te verwachten en onze Vlaamse kultuur-armoede is voorshands met geen aanvulling van onze garde-robe te verhelpen.

*

* *

We zullen in Vlaanderen nog veel innerlike beschaving moeten verwerven en verwerken vóór we het ooit tot een sociaal-stijlvol uiterlik verkeersleven brengen. Maar op de wijze van een oisieve, geparfumeerde en gedesoeuvreerde grote bourgeoisie die nog slechts te denken heeft aan het ‘mourir en beauté’, - neen, wij allen, artisten en geleerden, Vlaamse arbeiders van de geest, behoren te na, van gisteren nog of zelfs op heden, tot de schamele klasse van de vernederden en verdrukten, dan dat we aan een sterven, hoe stijlvol ook, zouden denken en niet aan de stuwende kracht van het opstandige leven. ‘L'Entrée au salon, cela vous classe un homme.’ Och, we hoeven er niet eens door geklasseerd te worden. We komen er nooit in! En van de gemoedelikheid, eerbaarheid en fatsoenlikheid weg van de zachtmoedige Vlaamse romantiekers waarover André De Ridder schrijft, heeft het jonge Vlaanderen van deze tijd het in uiterlike levensekspansie zeker niet tot een onberispelike mondainiteit gebracht, ten hoogste maar tot een studentikoze losbandigheid die zich zonder veel vormelikheid uitleeft in kroegjes.

Salon en Club, die twee brandpunten van gestileerde sociabiliteit, zijn in het Vlaamse geestelike verkeer onbekend. En die dingen, waartoe men het eerst brengt in landen waar heel wat beschaving gekapitalizeerd werd, stampt men

[p. 120]

zo maar niet uit onze Vlaamse boeregrond. Van onze intellektuëlen, neen zelfs van onze meest fijnzinnige estheten zijn er geen vijf die ooit een werkelik salon hebben betreden. Sommige fantasten onder hen hebben er misschien alleen de een of andere bar met geparfumeerde en gedecolleteerde, overigens simpel-denkende serveusjes voor gehouden.

*

* *

Het wordt hoog tijd dat we in Vlaanderen de werkelikheid leren beseffen en er ons met geen dilettantiese verbeelding over heen fantazeren.

Vermeylen heeft met zijn negatieve kritiek de politieke werkelikheid ontweken. Vijf-en-twintig jaar na zijn eerste optreden is de Vlaamse kultuur nog altijd even sterk onder de bedreiging van een wurgend staatswezen. Het is waar, dit ligt niet alleen en uitsluitend aan zijn politiek quietisme....

Maar het vrije individu dat het negatieve woord Vrijheid zou verkeren tot het positieve Zelfstandigheid is een volslagen mythe gebleken. Onze individuële zelfstandigheid wordt aangetast door sociale machtsfaktoren die zolang wij ze zelf niet zullen bepalen ons zullen knellen.

De lijn van dit onwezenlik individualisme wordt van het maatschappelike waar Vermeylen ze trok, voortgestippeld tot het esthetiese door een groep literaten van talent en intellektuële voornaamheid. Waar zij de roep laten schallen om een dekadent Vlaanderen, nemen zij als grondslag van hun betrachting juist de grote tekortkoming van het onmiddelike verleden dat alle geestelike waarden, van het religieuse af tot het esthetiese, ja tot het methodiese wetenschappelike denken toe, verbrokkeld heeft.

Zij voelen zo duidelik als wij aan-de-geest de verarming waartoe de individualistiese kultuur van de bourgeoisie ons heeft gebracht: een uiterste differentiatie van voelen en denken, die parallel loopt in het ekonomiese bedrijfsleven met een fetichistiese ‘Profitsucht’, waarmee wij nu welhaast op het dode punt geraakt zijn....

‘Wel kan er sociaal-economies door mensegroepen eensgezind naar een zelfde maatschappelike hervorming gestreefd worden; maar alle nu meer dan ooit heersende mangel aan dieper geloof, aan een morele like spiegel, bevordert in schijnbaar paradoksale tegenstelling de verbrokkeling van mens tot mens van het innerlik gevoel. Waar de cerebraliteit dan dit gevoel, strevend naar uitdrukking in een aan zijn inhoud passende nieuwe vorm versterken wil, beleven we het wonder dat de een de ander niet zo gemakkelik meer of helemaal niet meer begrijpt Aldus zal wellicht in nu door de revolutionnair-snelle sociale levensplan-verschuivingen gauw komende tijden de massageest van welgevoede en goedgeleerde maar daarom niet gelijk-voelende mensen de tiranniese vijand zijn der individuëler wordende en naar inhoud en vorm meer en meer van ziel tot ziel en gedachte tot gedachte verschillende Kunst’ (Johan Meylander, Dada in ‘Het roode Zeil’, 1,197).

De diagnose is bij de aanvang juist gesteld. Maar men kan verder deduceren. Indien wij in de komende tijden de geestelike eenheid niet herwinnen, maar het vermogen van kombinatie der sensaties en ideën bij het individu nog bewust intensifiëren zonder het te breidelen door een omvattende koördi-

[p. 121]

nerende ethiese regel, dan is er geen enkele reden om aan te nemen dat die ontwikkeling in de verscheidenheid van het individuële ergens zou ophouden. Het strakke konsekwente individualisme is een dissolvens van alle gemeenschapsleven, ook van het artistieke. Een esthetiek die daarop steunt, leidt rechtstreeks naar haar zelfvernietiging.

Zijn voor een dekadent Vlaanderen de vereiste omstandigheden en ontwikkelingsvoorwaarden niet aanwezig, ook het beginsel van waar uit het gepostuleerd wordt is er een dat verwerpelik geacht moet worden, waar het leidt tot de negatie van het sociale en zijn funktie.

*

* *

Na de verbrokkeling van alle geestelike waarden, na zo men wil de cerebrale differentiatie, doet zich gevoelen de behoefte aan een ethiese integratie.

Zal van de zijde van het godsdienstige het Westerse sceptiese intellektualisme die integratie wel ooit voltrekken?

Ik weet wel dat in deze chaotiese tijden daar straalt van uit de top van de Literatuur het doordringende licht van Dostoievsky's groots syntheties werk.

Het is als een renovatie van het christelike beginsel van zonde en verzoening, en wat dit aan werkzame konstruktieve levensschoonheid en levenswaarheid nog bieden kan. Een nieuwe mystiek? Misschien wel. Maar ten slotte staan wij te vreemd voor de Oosterse psyche dan dat we zijn boodschap: ‘Buig in deemoed trotse mens, en arbeid’ ten volle zouden begrijpen en onze autonome wil in gehoorzaamheid zouden doen ondergaan.

Er is dan nog het Socialisme. En dit worstelt een krisis door van beslissende betekenis. Politieke misslagen komt men te boven. De ideologiese geschillen zouden, indien ze bleven voortduren, de kracht van dit nieuwe geloof op de duur breken.

Maar er vaart door de wereld een adem van opstandige durf. Misschien wordt door al wat de massas beweegt ook een nieuwe vorm van ideële gemeenschap gevonden.... Wat men alvast beweren mag is dat de uiterste stoffelike en geestelike noden waarin de oorlog de wereld haast verzinken deed, bij voorbaat van alle kleine middeltjes doen afzien. Eer het evenwicht weer terug zal gevonden zijn, zal veel strijd gestreden wezen. Maar wie kan zich desinteresseren voor het grootse gebeuren, dat het desperate volk van de folterende oorlogsellende het hoofd afkeert naar de gedroomde heerlikheid der toekomst: een veilige vredige menselikheid?

Massaal is deze tijd en zwanger ook van machtige artistieke potentie. Waar is de Kunstenaar die de geslagboomde poorten van de Ivoren Torens forceert en zich plaatst midden in de woeling van de nieuwe strijd onzer duistere mogelikheden? O, denken voor de duizenden! Voelen met de duizenden, met de millioenen! In onvergankelike schoonheid misschien, hun wil te beelden in het beslissende Moment!

O, mijn Vlaamse broeders, glorieuse kunstenaars die dit land wilt schoner maken, niet een dekadente kuituur, maar veeleer een nieuw sociaal Mesfianisme is de rijke ongevonden Schat die waard is dat gij hem begeert!

October 1920.

Herman VOS