Ruimte. Jaargang 1

Sociologies historicisme

Naar aanleiding van: Political Ideals, An Essay by C. Deslisle Burns, (I hird Edition. Londen, Edinburgh, etc. 1919. - pp. 357)

De grote vorderingen die de natuurwetenschappen van het einde der 18^de eeuw af en gedurende de hele 19^de eeuw hebben gemaakt, hebben op de sociale wetenschappen een merkelike invloed geoefend. Om maar een voorbeeld te nemen dat zeer tekenend is, zelfs het histories materialisme loopt in het spoor van een natuurwetenschappelik monisme. Marx wil juist de natuur-wet van het maatschappelik ontwikkelingsproces formuleren.

Daartegenover is spoedig een reaktie ingetreden en in het bizonder op het gebied van de staathuishoudkunde heeft de zuiver historiese school grote overwinningen bevochten.

Er was zelfs een tijd dat alle theoretiseren uit den boze heette, alleen de historiese beschouwing werd in de sociale wetenschap de enige aan de bestudeerde feiten aangepaste geacht. Het bleek echter achteraf dat de historiese begripsvorming nog zeer veel te wensen overliet en na een hele tijd van het ‘gründlichste’ historiese navorsen over alle mogelike onderwerpen, werd van uit de hoek der filosofiese methodologen de vraag opgeworpen of de geschiedenis eigenlik wel als een wetenschap kon worden beschouwd. Zoals in alle wetenschappen trouwens is ook de praktiese beoefening van de geschiedenis ver vooruit geweest op de methodologie der geschiedenis.

Maar zo ooit het gemis aan nlosofies inzicht in het wezen van de speciale methode van een vak veel onheil heeft aangericht, dan is het hier. Men heeft aan de geschiedenis eisen gesteld, die ze nooit kan vervullen. Sedert over haar logiese inhoud het debat werd geopend door mannen als de Roemeen Xenopoulos, de Duitsers Meyer en Rickert, de Fransman Berr, heeft men wel veel geleerd en niemand zal nog de mening verdedigen dat de historiese methode in de sociale wetenschappen b.v. de enig mogelike is. Rickert vooral heeft hier met zijn opvattingen baanbrekend gewerkt. Hij stelde de thesis op dat de natuur waarmee de natuurwetenschap zich bezighoudt, niets anders is dan de werkelikheid met het oog op het algemene beschouwd; de geschiedenis daarentegen, diezelfde werkelikheid met het oog op het bizondere. Zodoende herhaalde Rickert slechts wat Kant reeds had beweerd. Het verschil van gezichtspunt brengt ook een verscheidenheid van methodes te weeg: het natuurwetenschappelik kausale verband leidt door induktieve redenering naar de natuurwet; aan de andere kant op het gebied

[p. 67]

van de sociale verschijnselen heerst een pluraliteit van oorzaken die niet kunnen geïsoleerd worden en die ten hoogste (als onder het meest algemene schema) nog onder de statistiese waarschijnlikheid kunnen gebracht worden. Deze laatste methode is eigenlik een overgangsvorm: waar de wiskundige statistiek op het sociale gebied wordt toegepast, daar wordt reeds de absolute individualiteit - het historiese - van de verschijnselen losgelaten en houden wij slechts een relatieve individualiteit over die naar het typiese overhelt. Dit is een grensgebied van de kultuur- en natuurwetenschappen dat misschien met het eigen gebied van de zuivere sociologie samenvalt.

Dat sommige sociale wetenschappen zich tot een tweevoudig onderzoek lenen - een histories en een zuiver sociologies: een dat de individualiteit, ‘die Einmaligkeit’ van het ontwikkelingsproces wil beschrijven; een ander dat naar het preciseren van wetmatigheden streeft - is hieraan toe te schrijven dat het substraat van deze wetenschappen al naar men het wil beschouwen tot de wereld der natuur of tot die der kultuur behoort. Duidelik komt dit uit b.v. in de theoretiese staathuishoudkunde die een wetenschap is die over de menselike behoeften in verband met stoffelike goederen handelt: voor een statiese theorie van de ekonomie zoals Schumpeter (‘Das Wesen und der Hauptinhalt der theoretischen Nationalökonomie’ Wien 1911) ze heeft ontwikkeld en die slechts uitgaat van een funktioneel complex van goederenkwantiteiten en goederenprijzen, is de wiskundige-kwantitatieve redenering voldoende om tot vruchtbare resultaten te geraken: tot de laatste sociale- en menselike faktor toe kan worden uitgeschakeld of altans tot een konstante worden gereduceerd.

Hetzelfde geldt voor sommige sociale demologiese massaverschijnselen die door zuiverphysiologiese of biologiese faktoren worden gekenmerkt. Hier ook past het mathematiesnatuurwetenschappelike schema volkomen. De theoretiese statisticus weet dat dit b.v. het geval is voor de sexuele verhouding van de geborenen, waar de empiriese waarschijnlikheid met de zuiver mathematiese bijna samenvalt. Bij de meeste sociologiese verschijnselen is echter van zulk samenvallen weinig sprake; ten hoogste kan het natuurwetenschappelike schema met berekening van fouten of afwijkingen worden benaderd, zodat we op dit ogenblik nog geen enkele sociale wet hebben ontdekt en de meest onverschrokken geesten slechts van empieriese wetmatigheden durven te spreken.

Het gemis aan methodologiese studie in de sociale wetenschappen is de oorzaak dat nog veelal niet klaar wordt ingezien wat het wezen van de historiese methode is en wat men er van kan eisen, in hoeverre het sociologiese

onderzoek zich van het historiese onderscheidt en wat het op zijn beurt kan opleveren.

Het werk van Delisle Burns schijnt aan die fout mank te gaan. Het doel van de schrijver was van tweeledige aard: aan te tonen ‘that modern politics is governed by the conceptions men have of a state of things which could be better than the present “en” to show of each such ideal that it is an inheritance the value of which we cannot estimate unless we know its early development’ (blz.3).

Het eerste vraagpunt (wanneer men het nog wat algemener wil uitdrukken) behoort tot het gebied van de sociologie. Het begrip van het politieke ideaal omspant feitelik zowel het heden als het historiese verleden. De gemeenschappelike eigenschap die de schrijver ontdekt en blootlegt bij de verschillende politieke koncepties welke hij bespreekt, geeft ons de grenzen aan van dit begrip.

Wat hij in de tweede plaats wil bewijzen is dat de kennis van de historiese ontwikkeling van sommige politieke idealen nodig is om hun huidige waarde te bepalen. Zijn opvatting van de geschiedenis doet hem als van zelf die vraag aldus stellen, want de geschiedenis moet voor hem in de eerste plaats zijn een middel om het heden te begrijpen ten einde de toekomst te bepalen.

In heel het werk lopen die twee lijnen van het onderzoek, de sociologiese en de historiese, gelijk zonder dat evenwel systematies dit onderscheid gemaakt wordt.

Het is ontegensprekelik dat het nuttig kan wezen de historiese ontwikkeling als kontinu te beschouwen, zodat dan de politieke idealen van het heden als de voortzetting en wijziging van die van vroeger dagen kunnen gelden. Maar de vraag die zich voor de praktiese politiek altans stelt is vooral: Wat heeft de meeste waarde voor het onderzoek ten opzichte van de politiek, het aantonen van die ontwikkeling of de wijze waarop het ideaal zich heden aan de menselike geest voordoet? Het antwoord kan niet twijfelachtig zijn. Het is zeer belangrijk te vernemen hoe te Athene het vrijheidsideaal werd begrepen en naar zijn realisatie werd gestreefd. Maar waar het over het moderne probleem van de vrijheid gaat, zoals het individualisme dit b.v. wil gesteld zien, is de kennis van de moderne samenleving niet alleen, maar zijn de resultaten van het moderne theoretiese denken veel essentiëler. Dat het vraagstuk in de 19^de eeuw vooral ekonomies is gesteld geworden is een histories feit van betekenis, maar om over de moderne opvatting te oordelen is dan juist de theoretiese ekonomiese kennis de eerste vereiste. Om het drasties uit te drukken: men kan in de politiek misschien de historiese kennis ontberen om het ideaal van het individualisme te toetsen, maar kwalik kan

[p. 68]

men dit zonder theoretiese geschooldheid in de ekonomie. Wil men de algemene sociale reaktie waaruit het individualisme zich als zodanig voordoet nagaan, dan is het histories onderzoek volstrekt noodzakelik om daaruit eventuëel het algemene sociologiese begrip te kunnen abstraheren. Maar voorlopig is dit nog zeer moeilik. Dat ligt niet alleen aan de schaarste van het histories materiaal, dat ligt ook aan het weinig gevorderde sociologiese onderzoek zelve dat nog veelal met half-gare begrippen moet werken.

In Burns zijn werk komt dit vrij duidelik aan het licht. Het is kenschetsend dat waar de schrijver de politieke idealen van Athene en Rome behandelt, hij ze aangeeft met de algemene sociale begrippen van vrijheid en orde. Wanneer hij het over de nieuwe moderne idealen heeft, worden die met bepaalder begrippen aangeduid als individualisme en socialisme, Sociologies kan men ze onder dezelfde klasse rangschikken als de idealen van de oudheid, de Griekse en de Romeinse, maar dan moet men ze op zeer algemene wijze opvatten. Is dit niet het bewijs dat hoe dichter men nadert tot de moderne werkelikheid, hoe meer het politieke ideaal bepaald wordt door de sociale faktoren zoals ze zich in deze tijd kombineren? Het is een gemeenplaats geworden te beweren dat in de laatste eeuw de grondslag van de samenleving zich zodanig gewijzigd heeft dat wij verder afstaan van de tijdgenoten van de Franse Revolutie dan deze van de middeleeuwen. ‘It is barely a hundred years since the material bases of life have been so transformed as to put a chasm between us and all our forefathers from Pericles to Washington, from Alexander to Napoleon’ (blz. 317). Men heeft daar de konsekwentie van te aanvaarden ook voor de historiese beschouwing van de politiek.

Wij staan midden in een tijd waar een overdreven historicisme de vlucht naar sociale ontwikkeling gevoelig kan remmen. Op het gebied van de staatkunde zijn het nooit de hoeders van de geschiedkundige kontinuïteit die voor de maatschappij ruimer horizonten hebben veroverd. Het zijn meestal de grote theoretiese denkers geweest die de voorhanden menselike en materiële faktoren in hun geestelike konstrukties op nieuwe wijze kombineerden en daardoor ook nieuwe sociale energiën verwekten. Dat dit theoretiese denken bij de opbouw van nieuwe idealen histories geconditioneerd was, wie zal het lochenen? Het rationalisme van de 18^de eeuw zomin als de marxistiese leerstellingen zijn niet uit de lucht komen gevallen. Maar het is niet vruchtbaar voor de politieke aktie zich blind te staren op de rechtstreekse band die deze gedachtenschema's met de historiese werkelikheid onmiddelik verenigt en daardoor de dynamiese kracht van het zuiver theoretiese denken uit het oog te verliezen.

Wij hebben in deze ontwrichte tijd meer te verwachten van dit laatste dan van een star konservatief historicisme. Hiermede wil niet gezegd zijn dat Deslisle Burns daaraan zou lijden.

Integendeel, er waait uit dit boek een frisse wind van nieuwe opvattingen. Maar het blijft een vraagteken of historiese beschouwingen van het Griekse vrijheidsbeeld of van de Romeinse orde veel kunnen bijdragen tot de oplossing van de praktiese politieke vragen van de dag. Dat dit niet zo is, ligt dit misschien niet in de eerste plaats daaraan, dat in de politiek het techniese proces de hoofdzaak is? Dat dit altans niet algemeenhistories, maar in het kader van de sociale kontingenties moet worden opgelost is aan geen twijfel onderhevig.

Men zou kunnen zeggen dat het moderne individualisme b.v. een ideaal is dat in termen van de techniese realisatie gesteld is. Ook voor het socialisme is dit het geval. Wat Deslisle Burns hierover schrijft voldoet niet. Het kapitalisme is een zeer bizondere vorm van maatschappelike produktie en alle pogingen om dit begrip zeer ruim te vatten, zodat de meest verschillende historiese werkelikheid daaronder valt - men denke aan het kapitalisme der oudheid zoals von Pöhlmann het te Athene en te Rome wil ontdekken (‘Geschichte des Sozialismus und der sozialen Frage in der antiken Welt’) - zijn tot mislukking gedoemd. Deslisle Burns heeft het alleen over het moderne socialisme, maar juist de theoretiese precisering van dit ideaal blijft bij hem op het achterplan en daarom mist zijn betoog aan belangrijkheid. De bedoeling van de schrijver is natuurlik geweest de sociologie van het socialisme te schetsen. Is het aan de weinigontwikkelde begripsvorming van de sociologie te wijten dat deze proef zo slecht uitvalt? In elk geval men krijgt de indruk van een geknot beeld van het verschijnsel. Dit is geen beschrijving van een sociaal proces dat zich wetmatig voltrekt en het is ook geen volledig histories beeld van het ideaal.

Een andere belangrijke vraag die zich stelt is die van de historiese ‘survivances’. Een uitsluitend histories argumenteren in de politiek kan niet alleen de sociale ontwikkeling vertragen, ze kan ze stremmen. Dit nu is ongetwijfeld het geval met het Renaissancisties ideaal van de soevereiniteit. Het is hier niet de plaats om het grote konflikt van dit staatsrechtelik begrip met het allernieuwste politieke denkbeeld van de volkenbond - wat in Amerika gebeurt is hiervan een treffende illustratie - uiteen te zetten. In het werk van Deslisle Burns komt dit konflikt niet ter sprake en men kan dit als een gemis beschouwen. Politieke idealen ontstaan en ontwikkelen zich - de schijver toont het zeer volledig aan - maar ze kunnen ook als een dode massa de weg voor een nieuwe ontwikkelingsgang versperren en dat

[p. 69]

hij dit verschijnsel niet aanraakte maakt zijn beschrijving enigszins onvolledig.

De sociologiese beschouwing van het politieke ideaal kan voor de praktiese politiek geen onmiddelik nut opleveren, altans nu nog niet waar dit onderzoek pas begint met het probleem goed te stellen. Hoe weinig positiefs het tot nog toe oplevert, kan men opmaken uit de konklusiën die Deslisle Burns trekt aan het einde van zijn studie, waar hij ‘the development of ideals’ behandelt. Met de twee grote woorden vrijheid en orde kunnen wij ‘a record of all history’ maken, zegt de schrijver. Het staat te vrezen dat zulk een geschiedkundig relaas juist het histories interessante, de individuele voorstelling van het ideaal, zou moeten uitschakelen om het algemene begrip vast te houden. In hoever kan het b.v. vruchtbaar zijn het imperialisme en het socialisme als de ontwikkeling van de ideale orde te beschouwen? De logiese wet van de vermindering van de intensiteit van een begrip naarmate het een grotere extensie krijgt, is voor de studie van de historiese verschijnselen vooral van betekenis omdat het individuele van de feiten juist in de onuitputtelike veelvoudigheid van hun eigenschappen schuilt.

‘The connection between different ideals can only be understood by the study of historical facts’ (blz. 330).

De zuivere historiese beschouwing heeft vooralsnog geen rijke resultaten opgeleverd. Het gemis aan inhoud van het generaliserende historiese denken komt wel goed uit in de enige positieve sociologiese deductie die de studie van Deslisle Burns brengt: ‘General statements can, however, be made, and one such is that the objects of desire change even when we use the same word to name them, and yet the same object often has in history many names. In so far as such general statements constitute a ground for expecting them to be true of the future, in that far we may speak of an historical law of ideals; but this law will then be only a statement of what has occured and will contain no “necessity” in the older sense of the word, in as far as necessity was supposed to govern the future. The evidence of similarity among ideals would not disprove the possibility of entirely new development of political ideal and practice. We may, for all we know, have reached what mathematicians would call a point of discontinuity in the curve of development; but even then the past would govern our future not only as an achievement but as a surviving ideal’ (blz.330).

Deze gevolgtrekking waarvan de wetenschappelike draagkracht wel zeker niet ver reikt, kan net sceptisme ten opzichte van het sociologies historicisme niet helpen verdrijven.

V.