Ruimte. Jaargang 1

Het socialisme en de staat

Problèmes d'après-guerre. Le Socialisme contre l'Etat par Emile Vandervelde. Paris-Nancy, 1918.

De wereldoorlog heeft in het bizonder op ekonomies gebied diepe sporen achtergelaten. Niet alleen de politieke verhoudingen zijn gewijzigd geworden, ook de ekonomiese toestand biedt niet hetzelfde uitzicht als in 1914.

Van het ogenblik af dat de grote Europese Staten met al de middelen die hun georganiseerde volkshuishouding boden hun krachten tegenover elkander opstelden, was het duidelik dat de centralisatie van hun ekonomiese hulpmiddelen, niet slechts om de oorlog op de slagvelden te voeren en heel de materiele uitrusting van de grote legers beschikbaar te stellen, maar ook om het eigen nationale leven achter de vuurlijn in stand te houden, een noodzakelikheid des gebods werd.

Niet slechts in Duitsland, dat in de volste zin van het woord door de blokkade een ‘gesloten handelstaat’ werd, ook in de Ententelanden riep de kollektieve strijd de centralisatie van de ekonomiese bedrijfswereld in het leven. De staatsgemeenschap slorpte het individuele of

[p. 23]

groepsleven in zich op. Het ruilverkeer kwam onder de kontrole van de politieke-militaire leiding.

Stemmen deden zich horen van politici en ekonomisten, die in deze vervorming van de volkshuishouding het naderend einde van het vrij ruilverkeer zagen en het ontstaan van het integrale staatsocialisme. Zij voorspelden dat na de oorlog die evolutie zich nog sneller zou ontwikkelen ten gevolge van de ontzaglike toeneming van de staatschuld. Om fiskale redenen zou de Staat gedwongen worden om ten minste alle monopolen en monopoloiede bedrijven onder eigen beheer te brengen. De ekonomiese diktatuur ging het kapitalisme vernietigen en, voegden er enigen bij, wat dat staatsocialisme ging verwezenliken was noch min noch meer dan het zuiver marxisties programma.

Die konklusie was niet gegrond.

In Duitsland waren er dan ook staathuishoudkundigen die op het onhoudbare van deze beweging wezen. Zolang, zeiden zij, als de partikuliere eigendom de grondslag blijft van de rechts-en ekonomiese orde, zolang die basis onaangetast blijft kan er geen sprake zijn van kollektivisme in de zin die het marxisme daaraan hecht.

Dat was zeer juist geredeneerd.

Sinds de jaren tachtig was in het nieuwe keizerrijk een ekonomiese school van geleerden ontstaan, die met behoud van de privaateigendom en in grote omvang ook van de partikuliere ondernemers radikale hervormingen op sociaal gebied door middel van het staatsgezag voorstonden. Zij stuurden aan op een vermeerdering van de staatsmonopolen voor bedrijven, die naar hun mening zonder schade voor de produktie aan het partikulier initiatief konden onttrokken worden.

De tijdens de oorlog gestorven ekonomist Adolf Wagner, hoogleraar aan de Universiteit te Berlijn, werd wel

algemeen erkend als de theoretiese leider van wat men met een zeer verkeerde naam het Staat-of nog het Kathedersocialisme heeft genoemd. De laatste benaming ontstond door het feit dat de nieuwe sociale hervormingsleer vooral gepredikt werd door jonge hoogleraren, waarvan sommigen als Wagner en Schmoller een rechtstreekse invloed oefenden op de sociale en politieke opvattingen van Wilhelm II.

Wagner zelf heeft eens het karakteristieke van de leer aldus uitgedrukt: dat tegenover de grote ongelijkheid van de inkomens de Staat, als het hoogste rechtsgezag, niet onwerkzaam kon blijven; dat integendeel een ingrijpen van zijn kant geboden was. De middelen die moesten aangewend worden om de steeds groter wordende maatschappelike ongelijkheid te keer te gaan waren: het monopoliseren door de Staat van die bedrijven welke zonder schade aan de voortbrenging te berokkenen aan de kapitalistiese partikuliere ondernemers konden onttrokken worden, en een fiskale politiek door middel van progressieve belastingen op het inkomen en het kapitaal, ten einde de opbrengst daarvan voor kulturele doeleinden te kunnen aanwenden. Wagner wou nochtans de sociale funktie van de kapitalistiese partikuliere ondernemers nog steeds erkend zien; alleen wou hij de ethiese norm van het bedrijfsleven enigzins verleggen naar het gemeenschapsbelang en elke ekonomiese instelling i.h.b. de grondeigendom en het bezit van produktiemiddelen als een maatschappelike funktie beschouwen. - Dat is wel de kwintessens van wat men het staatsocialisme noemde. Dat het radikaal in zijn grondslag zelf verschilde van het eigenlike socialisme, moet wel niet worden betoogd. Waar het instituut van de privaateigendom wordt onaangetast gelaten, zou wel nooit in zuivere zin van socialisme mogen gesproken wor-

[p. 24]

den. Maar de benaming vond nu eenmaal ingang en niet het minst daaraan is de vertroebeling van de denkbeelden over de socialistiese leerstellingen, in het bizonder over het marxisme, te wijten.

De huidige Minister van Justitie, Emile Vandervelde, heeft nu in zijn werk ‘Le Socialisme contre l'Etat’ het vraagstuk van de verhouding van het socialisme tot de Staat nog eens uiteengezet en de stelling van het marxisme betreffende de Staat geformuleerd.

In de inleiding stelt hij zijn thesis aldus op: men mag het socialisme met het ‘Etatisme’ niet verwarren. Monopolen en staatsbedrijven worden dikwijls om techniese en fiskale redenen in het leven geroepen die niets gemeens hebben met de eisen van de arbeiders en de socialisten. De toeneming van de begrotingen van Oorlog en Marine is misschien de belangrijkste faktor van de ontwikkeling van het ‘Etatisme’. Indien deze laatste niet gepaard gaat met een wijziging van de politieke organisatie van de nijverheden, levert zij zelfs van socialisties standpunt beschouwd zeer grote nadelen op.

Tegen deze algemene stelling is niet veel in te brengen. Vandervelde breidt echter de bespreking van het vraagstuk aanzienlik uit en wil in zijn werk een principiële leer van de verhouding van het socialisme tot de Staat geven. Aan de hand van Engels en Marx bewijst hij dat het socialisme in de geest van de stichters juist voor doel had de Staat op te heffen. Inderdaad de woorden van Engels zijn afdoend: de maatschappelike klassen moeten verdwijnen en met hen de Staat, die niets anders is dan de door de bourgeoisie uitgeoefende macht. In alle verdere beschouwingen van Marx en Engels en tot in de ‘Neue Staatslehre’ van Anton Menger toe, zal er steeds wanneer het over de opheffing van de Staat gaat bedoeld worden: de machtstaat van de bourgeoisie. Het is duidelik dat daardoor nog niet het algemeen probleem opgelost is van de maatschappelike ordening, die in onze huidige samenleving wel het karakter draagt van een klasseheerschappij en daarom verdwijnen, maar dan ook waarschijnlik vervangen worden moet door een andere. Konkreet beschouwd moet het socialisme voeren naar een centrale leiding van de produktie. De tegenstelling die Vandervelde maakt tussen het huidige politieke regiem als de organisatie van ‘l'autorité, le gouvernement des hommes’ en het socialisme dat zal zijn ‘la gestion, l' administration des choses’ is niet veelzeggend. Indien men het gezag in zijn breedste betekenis als een ordenende maatschappelike koordinatie van personen en groeperingen beschouwt, dan kan men zeggen, dat ook in de toekomstige socialistiese maatschappij zulk een gezag, dat rechtstreeks op personen maar niet op zaken slaat, niet te ontberen zal zijn. Daarmede is natuurlik niet gezegd dat deze centrale organisatie daarom reeds een strakke centralisatie moet zijn, die geen ruimte laat voor enige zelfstandigheid en initiatief van groepen en individuën. Denkbaar is b.v. een soort bedrijfsfederalisme. Buiten een centraal orgaan, dat de verschillende productiesferen zal moeten ineenschakelen, zal men echter niet kunnen.

Tot zover is hier alleen van de ekonomiese organisatie gesproken. Maar men kan zich afvragen of alle bedenking tegen het standpunt van Vandervelde daarmede reeds uit de weg geholpen is. Zeker, wanneer eenmaal het proletariaat de politieke macht in handen zal hebben en de produktie- en ruilmiddelen zullen gecentraliseerd zijn, dan zullen vele van de funkties die de Staat nu te vervullen heeft komen te vervallen of gewijzigd worden. Dat ze helemaal tot nihil zullen gereduceerd worden

[p. 25]

houdt Vandervelde nergens staande en ook Menger gaat niet zover. Engels sprak trouwens van ‘een systematiese en sociale reglementering van de produktie’ en Sorel, de syndikalist, die in zijn bestrijding van de Staat zeker wel het verst gaat, spreekt zelfs van ‘un organisme politique prolétarien créé au fur et à mesure du développement du prolétariat’.

Vandervelde heeft hier zeker het probleem waar het om gaat al te gemakkelik uitgeschakeld. Op meer dan één plaats van zijn werk stelt hij het zo voor, dat het onderscheid van ‘l'Etat organe de gestion’ en ‘l'Etat organe d'autorité’ de oplossing van het vraagstuk oplevert. De twee organen zouden zich maar af te scheiden hebben en de ontwikkeling van het ‘organe de gestion’ zou de beloftevolle kiem zijn van de nieuwe maatschappelike organisatie. Het onderscheid, dat in zekere publiekrechtelike vragen noodzakelik is en prakties ook zeer wel te gebruiken, kan ons hier niet veel verder helpen en in elk geval niet over de grote moeilikheid heen.

In de toekomstmaatschappij moet het gezag niet noodzakelik steeds met de uitoefening van uitwendige dwangmiddelen gepaard gaan, maar zeker zal het een regeling van de ekonomiese en sociale bedrijvigheden moeten helpen instandhouden. Aan een spontane ekonomiese orde zal wel niemand buiten sommige anarchisten geloven. In de inleiding geeft de schrijver een overzicht van de verschillende stromingen bij de socialisten en hun opvattingen over de Staat.

Het orthodoxe marxisme stelde de gedachte voorop van de klassestrijd en de bevordering van het klassebewustzijn bij de proletariers. Als een klassepartij moeten ze zich vormen, de heerschappij van de bourgeoisie omverwerpen, de politieke macht veroveren en daarna eerst de centralisatie van produktie- en ruilmiddelen bewerkstelligen.

Twee daarvan afwijkende meningen deden zich voor de oorlog voor. De reformisten legden de nadruk op de onmiddellike toeeigening door de Staat van de monopolen en de geleidelike van andere bedrijven naar gelang ze voor de sociale toeeigening rijp werden bevonden.

Het syndikalisme, dat overal een revolutionnair karakter draagt, wilde afzien van alle politieke aktie en slechts een autonome ontwikkeling van de arbeidersyndikaten bevorderen.

Over het reformisme moet wel niet verder uitgewijd worden. Zoals Millerand het in Frankrijk formuleerde bleef er niet veel over van het oorspronkelike en theoreties gekonstrueerde marxisme. De syndikalisten hebben de vraag van de centrale leiding van de produktie niet ontweken. Of ze ze ook hebben opgelost? Zij willen door hun autonome groeperingen niet zozeer de Staat vermeesteren als hem verdringen en zij vertrouwen dat, als het zover zal zijn gekomen, de syndikalisten de nodige organisatoriese krachten zullen hebben ontwikkeld om de zakelike en persoonlike ekonomiese verhoudingen te kunnen beheren. Dat zij ook het ontstaan van een politiek - dit woord in de breedste zin begrepen - proletaries organisme voorzien, daarop werd hoger reeds gewezen.

Men kan dus aan de syndikalisten niet verwijten dat zij het vraagstuk eenzijdig zouden beschouwen - al lossen zij het echter evenmin op. Zij veronderstellen dat in de toekomstmaatschappij niet alleen zaken zullen te beheren zijn, maar dat er ook een geheel van persoonlike arbeidskrachten zal zijn te leiden en te organiseren.

Het kan ook niet bestreden worden dat zekere kulturele funktiën door kollektieve organen zullen moeten waargenomen

[p. 26]

worden. Indien het naar Engels en Marx hun opvatting moet komen tot een afschaffing van de klassestaat, is evenwel het bewijs niet geleverd dat van de huidige staatsmacht niet een onoplosbaar residu van leiding en gezag overblijft, dat ook in de socialistiese maatschappij zal moeten aangewend worden.

Vandervelde werkt door het opstellen en het te pas en te onpas gebruiken van antinomieke begrippen als: ‘organisme autoritaire’ en ‘organisme démocratique’, ‘Etat organe de gouvernement’ en ‘Etat organe de gestion’ de opvatting in de hand, dat er zo iets als een probleem van de centrale maatschappelike en rechtsordening voor het socialisme niet bestaat. Bij de lektuur van zijn werk kan de indruk zich vestigen dat dit probleem zich van zelf oplost indien maar de machtstaat van de bourgeoisie verdwijnt en de syndikale aktie meer en meer verenigingen van publiekrechtelike aard in het leven roept, die de gesocialiseerde industriën in de toekomst zullen uitbaten. Het kan niet ontkend worden dat Vandervelde de gevaarlike klip van het organisatories probleem van de socialistiese maatschappij ontwijkt. Zijn beschouwingen zijn zeer interessant maar raken het ‘cruciale’ vraagpunt niet. De verklaring dat ‘in de plaats van de oude bourgeois-maatschappij met haar klassen en antagonismen zich een vereniging zal stellen, waar de vrije ontwikkeling van elkeen de voorwaarde zal zijn van de vrije ontwikkeling van allen’ kon vòòr zeventig jaar in het Kommunisties Manifest als sociale belofte worden neergeschreven, maar in 1920 waar in een groot deel van Oost-Europa een op de grondslag van het marxisme ingerichte volkshuishouding werd tot stand gebracht, kunnen zulke vage voorspellingen niet meer voldoen. Het eigenlik probleem moet onder de ogen gezien worden en naar zijn oplossing moet worden gestreefd. En het mag betwijfeld worden of het werkje van Vandervelde in dat opzicht enige bouwstenen voor de sociale konstruktie in marxistiese zin bijbrengt.

*

* *

Zo het marxisme de socialisering van de produktiemiddelen voorzag voor na de vermeestering van de politieke macht door het proletariaat, is het nochtans bekend dat in demokratiese landen de socialistiese partijen niet meer streng aan dit beginsel vasthouden en de monopolisatie en de nationalisatie van zekere industriën aanvaarden, ja er zelfs naar streven. Dat dit niet zonder bedenking van zekere zijde werd aangezien, blijkt uit het feit dat streng orthodoxe marxisten er zich nog tegen verzetten. Theoreties lijkt hun verzet gegrond. Het kapitalisme is niet iets dat door kleine middelen gewijzigd wordt; het is een stelsel dat met de sociale instituten van de privaateigendom, de produktiemiddelen en de daaruit voortspruitende sociale macht van de bezitters, een vaste greep op het hele staatsbestel heeft. Daartegenover staat echter dat het politieke regiem zich meer en meer demokratiseert in die zin, dat de kontrole over de Regering door het volk door middel van het uitgebreid kiesrecht steeds meer tot de mogelikheden gaat behoren. Geleidelik dringt het proletariaat met zijn vertegenwoordigers tot de Regering zelf door. En ook dit heeft van marxisties standpunt bezien zijn nadelen. Dat het klassebewustzijn niet steeds bevorderd wordt door een kompromis met de bourgeoisie in de Regering, is een feit dat voor gevolg kan hebben dat ook de noodzakelikheid van de klassestrijd niet meer zo scherp wordt gevoeld. Nochtans de politieke macht wórdt steeds meer en meer, altans gedeeltelik, door sociaal-demokraten mede uitgeoefend

[p. 27]

en er wordt ook door de Staat gemonopoliseerd en genationaliseerd met hun medewerking, ja zelfs op hun aanstichting. Vandervelde gaat na op welke wijze en in hoever de opvattingen van die twee punten zich in de partij gewijzigd hebben.

In het hoofdstuk dat handelt over de vermeestering van de openbare macht, wijst hij vooral in aansluiting met Ostrogorsky (‘La démocratie et les partis politiques’) op het verschijnsel dat in de zuivere demokratiën, in de Verenigde Staten, in Engeland - en ook in Frankrijk - de kapitalistiese macht zich tot een heersende oligarchie geconcentreerd heeft.

Ostrogorsky had in het licht gesteld hoe door sociologen en politici de studie tot hiertoe verwaarloosd was van de tussenschakel tussen Regering en Volk: de partijen. Naarmate het kiesrecht werd uitgebreid, in Engeland b.v., werd het partijwezen het middel om de oligarchiese heerschappij in stand te houden. Wat er aan machtsmiddelen door de bourgeoisie werd aangewend om de geduchte macht van de kiezersmassas op te vangen en vast in de handen van een minderheid te spelen, heeft Ostrogorsky aangetoond en met rijk materiaal gestaafd: de korruptie, de drukking uitgeoefend op kiezers en gekozenen werden tot een ongekende graad van virtuositeit door de partijleiders opgevoerd. Dit is het brutale feit. Na de stelselmatige uitbreiding van het kiesrecht in Engeland gedurende de laatste eeuw, komt een onpartijdig en wetenschappelik denker aan het eind van de eeuw konstateren dat men precies zo ver is als bij het begin, dat ook nu nog evenals toen een kleine minderheid de Angelsaksiese demokratie leidt en beheerst. Een lichtpunt is er wel: het spreekt van zelf dat het optreden van de arbeiderspartijen, die niet over sociale machts- en geldmiddelen beschikken, een enigszins gezonde faktor in het partijleven brengt: ook Vandervelde ziet het enige middel om het kwaad te verhelpen in een politieke onteigening van de bestaande oude partijen door de arbeiders. Volgens Ostrogorsky ligt de wortel van het kwaad echter dieper, in zoverre het partijwezen zelf schuld heeft aan het bestaan van de oligarchiese tendensen. Indien nu vele middelen - en precies de meest laakbare middelen - om de macht van de minderheid ongeschonden te behouden, bij een niet op de geldmacht gevestigde partij noodzakelik verdwijnen, toch kan men de thesis van Ostrogorsky te sterk achten om ze krities onbesproken te laten zoals Vandervelde doet. En heeft ook Robert Michels (‘Zur Soziologie des Parteiwesens’) niet de oligarchiese tendensen in de sociaaldemokratiese partijen en in de syndikaten aangewezen?

Men kan het oordeel niet onderdrukken dat ook hier een interessant vraagstuk niet volledig wordt besproken en aan de oppervlakkige lezer de ware omvang en betekenis van het verschijnsel ontsnappen moet.

Tegenover de kapitalistiese overheersing moeten de arbeiders, zegt Vandervelde, zich organiseren door middel van het Algemeen Kiesrecht. Zij moeten een staat in de Staat vormen, de kapitalistiese heerschappij door het kooperatieve beheer vervangen.

‘Dès l'instant en effet où de sérieux groupements ouvriers existent, ils peuvent grâce à leur organisation, opposer une résistance efficace à l'effort des capitalistes pour acheter, intimider, tromper et embrigader les masses électorales.

‘En second lieu, l'action des syndicats et à un moindre degré des autres groupements leur fournit le moyen d'exercer du dehors une pression efficace sur les Pouvoirs publics.

[p. 28]

‘Enfin c'est dans l'organisation ouvrière même que se forme une société nouvelle, que s'élabore un droit nouveau et que le prolétariat acquiert la préparation indispensable pour substituer un jour son auto-direction à celle des administrateurs et des chefs d'entreprises de la société caoitaliste’ (p. 55).

Direktieven voor een partij zijn dit wel maar geen wetenschappelike uitkomst voor het vraagstuk: zo de huidige Staat vervangen wordt, door welke organisatoriese beginselen zal de nieuwe rechtsen ekonomiese orde beheerst worden? Dat dit eigenlik de vraag is waar het op aankomt, wordt ook duidelik wanneer men het tweede deel van het betoog van Vandervelde leest. Het handelt over de socialisatie van de produktiemiddelen.

De oppositie tegen het invoeren van staatsbedrijven berust gewoonlik op het argument van ondoelmatige exploitatie die het gevolg is van het ontbreken van de mobielen welke de handelingen van de partikuliere ondernemers bepalen. Dit laatste is zo waar dat die ondoelmatigheid ook gekonstateerd wordt bij die bedrijven waar het beginsel van het eigenbelang, het individuele initiatief en de individuele verantwoordelikheid, door de aard van het bedrijf op de achtergrond wordt gedrongen en door geen ander ‘efficient’ beginsel wordt vervangen. Zo klaagt men over dezelfde inelasticiteit van de bedrijfsleiding zo als die bij de staatsmonopolen voorkomt, bij grote naamloze vennootschappen die sterk gebureaukratiseerd zijn. Men lost derhalve de moeilikheid niet op door het verbale onderscheid te maken tussen de Staat als ‘corps d'une nation’ en als ‘Gouvernement d'un pays’.

Dat op dit ogenblik de methodes van de ‘Polizeistaat’ een zeer slechte invloed oefenen op het staatsbedrijf wordt hier niet gelochend. Zelfs indien men toegeeft dat die methodes in de socialistiese volkstaat door betere en andere zullen vervangen worden, kan men toch nog niet ontkennen dat hier een wezenlike moeilikheid schuilt: wat zal de doelmatigheid van de bedrijfstechniek in de grote kollektieve ondernemingen waarborgen?

Vandervelde legt de nadruk op de scheiding van de staatsbedrijven van de zuivere politieke machine, wat zich overigens meer en meer opdringt. Hij wil daarin een bewijs zien dat, indien de Staat maar als beheerder (‘Etat organe de gestion) wordt afgescheiden van de regeringsorganen (‘organe de gouvernement’) deze bedrijven op een gezonde kollektieve grondslag komen te berusten. Men kan dit slechts op betrekkelike wijze toegeven. Waar dit scheidingsproces voltrokken werd, gebeurde het veelal om redenen die gedeeltelik van kapitalistiese aard waren, namelik om de bedrijven op een meer kommerciële grondslag te vestigen. Bij gelegenheid trouwens merkt de schrijver dit zelf op: ‘Celle... de toutes les régies qui s'éloigne le plus du type des administrations de l'Etat-gendarme - la régie des chemins de fer fédéraux en Suisse - se rapproche beaucoup plus d'une grande société anonyme capitaliste que de l'organisation coopérative de la production en régime socialiste’ (p. 154). Een beter bewijs dat met het slagwoord ‘l'Etat organe de gestion’ nog niet veel gedaan is, zou men bezwaarlik kunnen vinden.

Daarbij is het ook zeker dat het bestaan van de publiekrechtelike genootschappen voor het gemeentelik krediet, de spaar- en lijfrentkas, de maatschappij van buurtspoorwegen, die alle drie door Vandervelde als typen worden aangehaald van bedrijfsvormen waar de kollektieve belangen het best bij gewaarborgd zijn, aan zeer bizondere omstandigheden beantwoordt, en niet

[p. 29]

veel bewijskracht heeft voor de ‘efficiency’ van het kollektief bedrijf in het algemeen. Wel mag beweerd worden dat in het kader van de huidige staatkundige en sociale inrichting, de gemengde partikuliere- en openbare bedrijven, zoals de Duitsers ze noemen (‘die gemischt privat-öffentlichen Betriebe’) in het algemeen veel voordelen bieden. Zij ontlenen inderdaad aan de privaatindustrie haar methodes en laten een kollektieve kontrole toe. In de elecktriciteits- en de gasindustrie, in de mijnbouw, waren in Duitsland voor de oorlog verschillende van die ondernemingen tot stand gekomen, waarin Staat of gemeente een groot of het grootste deel van de aandelen bezaten.

Wat Vandervelde over de finantiële en administratieve autonomie van de openbare diensten en over de autonomie van hun personeel schrijft, is het lezen waard al lijken de gevolgtrekkingen die hij er voor zijn algemene thesis uit afleidt voorbarig.

Hoe zeer ook het beheer van de staatsbedrijven zich afscheidt van de politieke machine, zij blijven berusten op een kapitalistiese grondslag en daarom alleen is hun finantiële en administratieve autonomie een detail - een zeer belangrijk detail voor de huidige kollektieve bedrijfsorganisatie zo men wil, maar nooit meer dan een detail van inrichting dat de basis waarop zij steunt niet schokt. Merkwaardig is ook nog dat aan het publiekrechtelike genootschap de ‘Maatschappij van Buurtspoorwegen’ op goede gronden het verwijt wordt toegestuurd, dat het het partikulier belang begunstigt ten nadele van het algemeen belang.

Zolang men niet aanduidt wat de zogezegde vrije waardebepaling van goederen en diensten, die in de huidige kapitalistiese maatschappij een zeer onvolkomen maar dan toch altijd een zekere orde in de produktie handhaaft,

onder het socialisties regiem moet vervangen - zolang blijft het voor het socialisme belangrijke probleem van de centrale organisatie van de produktie in zijn hele omvang gesteld.

In de evolutie van de nationale regies kan men wel zien een steeds doelmatiger kollektieve toeeigening van zekere produktiemiddelen, maar aan de grondslagen van de kapitalistiese maatschappelike orde die verandert niets essentieels. Daarom is het geboden de waarde van het verschijnsel voor een toekomstige socialistiese orde in zijn betrekkelikheid niet te overschatten. Vandervelde schijnt het gevaar niet helemaal te hebben ontweken.

*

* *

Waar het om een stelsel van integrale sociale hervorming gaat zijn de organisatoriese vragen, hoe noodzakelik hun oplossing van prakties standpunt uit bezien ook zij, toch steeds van sekundair belang.

Dit geldt in het bizonder voor het socialisme dat met nieuwe maatschappelike verhoudingen een nieuwe ethiek verbindt.

Welke motieven voor het menselik handelen het socialisties ideaal zal doen loskomen kan niemand voorzien. De bekende uitspraak van Engels dat het maatschappelik zijn het menselik bewustzijn bepaalt, in beperkte zin begrepen, bevat zeker een kern van waarheid. Aan het slot van deze kritiese aantekeningen naar aanleiding van Vandervelde's boek mocht deze opmerking niet achterwege blijven.

De theoretiese grondslagen van het socialisme zijn in het voorgaande niet ter sprake gekomen.

V.