Roeping. Jaargang 38

[p. 643]

III
Hedendaagse tijdschriften

[p. 644]

Karel Jonckheere
Roeping veertig

Wie veertig jaar wordt zal zich zelven kennen....

Een tijdschrift is een aanvaard en welbepaald ‘verschijnsel’ en ontsnapt aldus niet aan wetten en usanciën.

Om mee te beginnen: eenmaal ontstaan moet het verschijnen en dit is wel zijn allerzwakste kant. Veelvuldig zwak want louter remmen en prikkels. Niet alleen de drukker prikkelt of remt, maar de leiding [filosofisch of kunstschools], de redaktie, de medewerkers, het volume en de leesbaarheid van de kopy, de aktualiteit, de lezers, de gebeurlijke subsidies, alles houdt een tijdschrift tegen of schopt het hortend vooruit.

Ten tweede speelt de duurzaamheid van de kopy haar grote rol. Behalve het talent, waarmee de tekst is voortgebracht, komt de lensopening in aanmerking, waardoor het beschrevene werd bekeken. Deze lensopening is afhankelijk van het tempo van verschijnen; een artikel voor een weekblad vertoont niet dezelfde optiek als dat voor een maandperiodiek of een trimestrieel. Te losse speling tussen de densiteit van kopy en het tempo van de nummers is van menig tijdschrift de onvermoede ondergang geweest. Ten derde is de veerkracht van het wezen van het tijdschrift bepalend zowel voor zijn aantrekkelijkheid als voor zijn perenniteit.

Wie de vraag stelt welke de rol is van het literaire tijdschrift vandaag, stelt veel vragen. Enerzijds blijft een tijdschrift verplichting en anderzijds moet het de indruk wekken een noodzaak te zijn. Een boeiend tijdschrift moet derhalve de uitdrukking zijn van de formule: leesbaarheid is gelijk aan regelmaat maal verwachte verrassing, gedeeld door het aantal abonnenten.

Daarnaast spelen nog enkele extra faktoren, waarvan de belangrijkste zijn: voortzetten van een traditie; uitdrukking van een tijdsklimaat; demagogie door modeuitbating; al of niet de klemtoon leggen op een antologisch karakter; al of niet voorkeur vertonen voor een strekking van ideologische aard; polemiek voor alles. Wat in de praktijk erop neerkomt, al of niet verkapt, een beetje aan alles te doen daar geen enkele redaktie bestand is tegen de grillen en de diktatuur van het konjukturele.

Een tijdschrift is arroganter dan een boek. Een boek kan een stil en diep meer zijn, een periodiek wil door de tijd stromen. Hoe woeliger het land, hoe meer tijdschriften. In Vlaanderen zijn er meer nodig dan in Zwitserland. Recente kuituren of beschavingen in de branding kunnen het zonder tijdschrift niet stellen. Jongeren evenmin. Zodat het soms moeilijk is vast te stellen of een tijdschrift ontstaat uit juveniele drang naar

[p. 645]

affirmatie of uit noodzaak steunend op verantwoordelijkheid voor het behoud van een kulturele waarde of haar terugwinnen.

In de beste gevallen is de bron van de stichtingsgeestdrift ontsproten uit jongeren met verantwoordingszin.

Aldus ontstond zeventig jaar geleden ‘Van nu en straks’. August Vermeylen was jong, veeleisend en Vlaming. Een ontroerende, prachtige en moeilijke positie.

Geen enkele uitgever in Vlaanderen mag reeds zo verwaten zijn een tijdschrift te lanceren zonder erbij aan Vlaanderen te denken. Een Nederlands tijdschrift hoeft niet aan Nederland te denken, het is zelfs beter het niet te doen. Van laag tot hoog wordt men in Nederland opgeleid in de moedertaal, die zelfs geen onderwerp van gesprek is. In Vlaanderen moet nog geschreven worden in en voor de moedertaal samen.

Alsof de strijd voor het Nederlands nog niet voldoende ware om de aandacht te splitsen, komt de konkurrentie, - een loyale -, van de Franse tijdschriften de betrekkelijke aandacht voor een Vlaams tijdschrift eveneens halveren. De meeste Vlaamse intellektuelen lezen min of meer vlot Frans. Wil een Vlaams tijdschrift met meer dan Vlaamse belangstelling worden benaderd, dan moet het even goed geschreven zijn en even scherp gedachte bijdragen aanbieden als die uit Parijs en omgeving.

En ten derde, o weemoed die ons vervult!, er heerst in Vlaanderen een bedroevende atmosfeer van links denken naast rechts voelen, wat het aantal serene lezers pijnlijk gering houdt. Het is hier niet de plaats in het jubilerende ‘Roeping’ om na te gaan in hoeverre een geloof remmend moet en mag inwerken bij het scheppen van kunst. Dat men echter rekening houde met het feit dat een tijdschrift zoals het ‘Nieuw Vlaams Tijdschrift’ soms een extra-rol dient te spelen door vrijheid in mededeling te verdedigen en op te eisen, telkens dit noodzakelijk wordt geacht. Na een weigering door politiek-godsdienstige machten om aan Marnix Gijsen een prijs toe te kennen, die hem door een ruimdenkender jury, waarin ook rechtsen zitting hadden, was geschonken, heeft het NVT zelf een jaarlijkse onbezoldigde prijs ingesteld, genaamd die van de ‘Ark van het Vrije Woord’. Is het niet jammer dat dergelijke genezing van evenwichtsstoornissen aan een tijdschrift moet worden toevertrouwd?

Het NVT wenst niet te beklemtonen of te dekreteren welke de rol van andere tijdschriften is. Als het voor zich zelf een bestek opmaakt, dan kan het zeggen dat het:

1. gesticht werd na een verloren illusie.

Tijdens de jongste oorlog droomde August Vermeylen ervan, hij die tweemaal Van Nu en Straks leven had ingeblazen en in 1903 ‘Vlaanderen’ heeft helpen opwekken, na de bezetting Vlaanderen met een groot algemeen Vlaams tijdschrift te bedenken. Het zou ‘Diogenes’ heten en medewerkers van alle strekking zouden het schragen. Hij nam hiervoor kontakt op met Gaston Eyskens, een van de voormannen van de katholieke partij. Wat onder de drang van een gemeenschappelijke ondervonden verdrukking idealistisch en sentimenteel tot eenheid groeien kan, wordt door de vrijheid soms uiteen geslagen.

[p. 646]

Dit gebeurde na 1944. De voorziene ploegmakker Eyskens verliet het span en koos een aparte weg. Voor ‘Diogenes’ had Vermeylen een vervolg geschreven op zijn ‘Kritiek der Vlaamse Beweging’, een vernieuwd evangelie van de Vlaming. Betekenisvol heette het stuk ‘De Taak’.

Vermeylen stierf en kort na zijn verscheiden riep zijn wakkere vriend en geestelijke broeder, Herman Teirlinck een hele groep auteurs bijeen en er werd beslist Vermeylens ‘taak’ voort te zetten. Het ‘Nieuw Vlaamsch Tijdschrift’ was geboren. De redaktie bestond uit vertegenwoordigers van vele generaties: die van Teirlinck, die van de mannen van ‘'t Fonteintje’ en expressionistische tijdgenoten, zoals Marnix Gijsen, en die welke omstreeks 1930 aan het woord was gekomen; ten slotte uit de jongeren, die tijdens de oorlog waren beginnen publiceren, wat in België mocht vanwege de Militärverwaltung. Tussen deze generaties, die eigenlijk niet zozeer als generatie zelf waren vertegenwoordigd als wel omwille van een gewisse persoonlijkheid, stonden figuren als Elsschot, Gilliams en Kuypers, eveneens gekozen om zich zelf. Sedertdien werd deze redaktie regelmatig aangevuld [Burssens, L.P. Boon, Claus en Ivo Middels], zodat men werkelijk mag zeggen dat ze door verscheidenheid in leeftijd en literaire opvatting een profiel geeft van de zuidnederlandse letterkunde.

Slechts één lid heeft zich ooit uit de redaktie teruggetrokken. Het was Maurice Roelants. Zijn aftreden was te wijten aan ideologische verschillen die op de duur voor zijn aanverwanten dreigden pijnlijk te worden. Wat hem sedertdien niet belet opnieuw mede te werken zonder tot de redaktie te behoren.

Er bestaan enkele misverstanden over de strekking van het NVT. Het staat op het standpunt van het vrije woord. Dat dit door rechts niet altijd wordt op prijs gesteld, is niet de schuld van het NVT. Nog nimmer werd één artikel afgewezen op grond van ideologische inzichten. Wie echter de vrijheid verdedigen wil, kweekt onvermijdelijk een schare tegenstanders aan, die om wijsgerige redenen, waarop zich corollaire morele kunnen enten, de eerbiedigers van de vrijheid af ronden tot een groep die buiten de eens en voor altijd aanvaarde normen leeft. Of, om het met een figuur te zeggen: het segment van de cirkel verwijt de cirkel dat hij rond is. Waarvoor dan namen gegeven worden als links en rood. Dit is niet alleen onrechtvaardig maar ook onjuist. Het NVT aanvaardt geen onderscheid tussen links en rechts, het is voor de vrijheid van beide. Als rechts dit niet kan aanvaarden, dan is het vrij niet mee te werken. Het heeft vanzelfsprekend zijn eigen tijdschriften, waarin het even vrij kan oordelen over wat uit linkse middens wel mag meewerken. Dat het NVT het met zijn vrijheid ernstig meent blijkt uit zijn initiatief, een paar jaar geleden, om op zijn Arkfeest de hoofdredacteur van twee andere tijdschriften te noden. Die van ‘Dietsche Warande en Belfort’ en die van ‘De Vlaamse gids’. Het NVT is steeds bereid op een even ruime gastvrijheid vanwege ‘Dietsche Warande en Belfort’ in te gaan.

Naast deze ideologische vrijheid eerbiedigt het NVT ook de literaire. In zijn bladzijden coëxisteren klassieken en experimentelen. Dat een redakteur, wie kopy onder-

[p. 647]

worpen wordt, zijn voorkeur voor een of andere vorm moeilijk kan bedwingen, is menselijkerwijze niet te vermijden. Zodra echter aangevoeld wordt dat het om waar literair talent gaat, wordt niet geaarzeld.

Noch onderscheid van generatie noch verschil in artiestieke opvatting leidt fataal, wanneer uitsluitend naar kwaliteit wordt gestreefd, naar de beknibbelbare formule: een tijdschrift voor bloemlezingbladzijden. In de schoot van de redaktie zelf wordt dit euvel, als het er een is, soms besproken en de wens uitgedrukt dat het blad strijdlustiger zou zijn inzake literis. Deze strijdvaardigheid wordt echter niet verboden, wordt zelfs gewenst, is dan ook meer dan eens tot uiting gekomen. Maar het NVT wil niet eenzijdig zijn, niet de tribune worden van een mode of van meestal onvruchtbare bekvechterij. Het geeft iedereen de kans zijn theorie uiteen te zetten maar heeft nog veel liever dat het rijpe produkt van de voorgestane theorie wordt aangeboden. Voorlopig is dat voor ongedurige tankbestuurders soms lastiger om in te leveren. Wat niet belet dat het NVT tuk is op allerlei degelijke symptomen van om het even welke vorm van letterkundig avontuur. Over een paar generaties zal blijken hoe het NVT in al zijn jaargangen bijeen een duidelijk herkenbaar spoor van de ontwikkeling der Vlaamse letteren zal vertonen. Dat voetstappen door de tijd zullen uitgewist worden is uiteraard zeker. Maar het achtergelaten landschap zal benaderend kompleet zijn.

Het woord ‘nieuw’ dat in de naam voorkomt zal pas dan worden gewaardeerd. Waar vandaag, daar oud en nieuw in elk nummer rustig, of onrustig naast elkaar staan, soms de indruk wordt gewekt dat het nieuwe verloren ligt tussen het oudere. Dit kan niet anders voor een tijdschrift dat de normale maar moeilijke taak op zich heeft genomen alle levenden aan het woord te laten, waardoor telkens als een nummer verschijnt, de kontinuïteit van de Vlaamse letterkunde bestendig aan de dag treedt. De ene keer met een stuk over gisteren dat we nodig hebben om ons vandaag te volledigen, de andere maal met wat de dag voordien werd ‘gevonden’ en ons vervullen zal voor enkele tijd in de toekomst.

Wie dit allemaal lucide samenhoudt: Vlaams; solidair met Nederland; open voor de wereld; vrij; generaties; stromingen; kwaliteit, is een man van meer dan tachtig jaar. Zijn wijze ervaring, zijn nog prille zucht naar bestendige vernieuwing, zijn soepele diplomatie, zijn bewonderenswaardige werkkracht houden al meer dan vijftien jaar een bonte fauna bijeen die het mirakel van haar verbondenheid nog altijd niet begrijpt. Als ze er zich over bezint dan blijkt dit wonder toch zeer doorzichtig: de vele redaktie-leden eerbiedigen jubelend of grinnikend de bijdragen van elkaar, omdat ze zich boven alles voelen aangetrokken door twee polen: de liefde voor hun taal en hun instinkt voor vrije uitspreekbaarheid. Wat hen ook mocht scheiden in artiestieke opvatting en smaak, ze luisteren ontroerd, wanneer de leider van het NVT Herman Teirlinck, het woord van de grote voorganger murmelt: ‘De taak’.

Deze bijdrage werd door ondertekenaar dezes geschreven als afgevaardigde en tolk van de hele redaktie NVT.