Roeping. Jaargang 38

[p. 590]

Wim Zaal
Bladeren in oude leggers

‘Wie slechts voor het oogenblik leeft is niet gerechtigd een huwelijk aan te gaan: eerst eene verzekering sluiten - dan trouwen.’

‘Zorg dat gij bij uw overlijden aan vrouw en kinderen een goede herinnering achterlaat, maar zorg ook dat zij dan wat te eten hebben.’

Aldus de advertenties van een verzekerings-maatschappij in de eerste jaargang van De Stem, het blad van Dirk Coster dat ik na de polemieken over zijn nalatenschap driftig ben gaan lezen. Aan de advertenties kent men een tijdschrift: vallen zij niet op, dan is er niets aan de hand, maar vormen zij in oude jaargangen een attractie die men gretig opzoekt, dan is dat aangaande sfeer en inhoud van het blad een veeg teken. Toen 's-Gravesandes boek over de ondergang van Kloos en de Nieuwe Gids verscheen, schudde iedereen meewarig het hoofd, maar Kloos' ondergang krijgt pas reliëf wanneer men latere jaargangen van zijn blad doorbladert. Jaargangen waarin zijn verzen, om in druk te kunnen verschijnen, gesecondeerd moeten worden door afgebedelde advertenties van Droste-cacao, waarbij Jeanne Kloos voor een tientje heeft geschreven dat zij ‘Drostechocolaad’ de lekkerste vindt. Dát is de ondergang. In zulke oude jaargangen met krakend papier liggen verwachtingen en ontgoochelingen van grote leiders en soms van hele generaties: sinds bijna driehonderd jaar heeft het bloed van de tijd gepulseerd in veelal armlastige bladen, -tijdschriften die de tijd hebben geschreven.

Zeker, er heeft ook een tijd bestaan die wel schrijvers en drukkers kende, maar geen tijdschriftrecensenten. Hij moet de moderne auteur wel een gouden eeuw toeschijnen: maar dan een gouden eeuw met kerkers, brandstapels en een particuliere hel voor alle schrijvers die de schijn wekten, het duo Kerk en Staat niet naar de eis te bewonderen. Geen recensent kon het oordeel van ijverzuchtige inquisiteurs vormen of ontzenuwen, of het publiek attent maken op eigenaardigheden van scholen of stijlen, tenzij per boek of pamflet. Maar boeken werken langzaam en pamfletten komen zelden buiten de stadsmuur. Nieuwe ideeën hadden jaren nodig om bekend te raken, en een mensenleeftijd om in te burgeren. Voor een opinie die in 1500 in Stockholm opgeld deed, kon men een eeuw later in Madrid nog met gemak verbrand worden. Hoezeer het tijdschrift een katalysator van de kultuur is geweest, ziet men het sprekendst aan de tweehonderd jaren die tussen Gutenberg en het eerste kulturele tijdschrift liggen. Het tijdschrift heeft de lasten van het boekenezeltje in de omnibus geholpen: naarmate er meer omnibussen kwamen

[p. 591]

reden zij elkaar wel in de wielen en hoopten de wrakken zich op, maar intussen zijn snelheid en intensiteit van het cultureel verkeer van jaar tot jaar toegenomen. En nu Roeping na veertig jaren de paarden even afspant bij Rust-een-weinig, vermeldt het program een korte excursie naar eerbiedwaardige wrakken uit de tijdschriftgeschiedenis. Maar denk erom, het is een anecdotische trip, geen wetenschappelijke. De gids is betaald. Nuja.

De oudste herinneringen gaan naar de ‘Journal des Sçavans’ die in Parijs begon te verschijnen in 1665 - hetzelfde jaar waarin de desolate clown Pierrot voor het eerst op de planken klom, maar dat moet toeval zijn. De rechtsgeleerde redacteur Dennis de Sallo [schrijvend onder de naam van zijn stalknecht] maakte terstond kennis met de duivelen die sedertdien elk tijdschrift hebben vergezeld: geldgebrek, onbegrip en nijd. De eerste wist hij zich van 't lijf te houden door nadrukkelijk te verzekeren dat de Journal des Sçavans niet alleen voor de HH. Geleerden bestemd was, maar onmisbaar moest heten voor ieder wie beschaving, kunst en wetenschap ter harte gingen. In zijn tijd geloofde men zulke leuzen blijkbaar nog, en tot diep in de achttiende eeuw werden de oude jaargangen herdrukt.

De andere duivels, losgelaten door auteurs die slecht gerecenseerd waren, bleken hardnekkiger en spraken over de ‘wekelijkse wartaal’ van het blad. Het regende pamfletten tegen De Sallo, wiens kritieken stinkende wonden maakten zonder dat hij een zachte heelmeester was; zijn vinnigheid werd alleen overtroffen door zijn goede smaak. Zonder twijfel was hij als criticus zijn tijd ver vooruit, en misschien lag het daaraan dat de pauselijke nuntius niet veel met het tijdschrift op had. Hij wist de uitgave al spoedig te verhinderen, doch liet zich oudergewoonte paaien toen de ontgoochelde oprichter het redacteurschap overdroeg aan een abbé. Gallois heette hij, en blijkens zijn besprekingen wilde hij volledig objectief zijn. Hij behoorde echter tot het slag mensen dat 't goed bedoelt met iedereen en alles: de strijdbaarheid van het blad nam af, al bleef het nog tientallen jaren een belangrijk informatiebulletin. Eerst tijdens de Revolutie - in 1792 - werd de uitgave gestaakt.

Het eerste boek van een Nederlander dat in de Journal werd besproken - en nog wel zeer gunstig - was Vossius' werk over de bronnen van de Nijl. Later zou ons land zeer belangrijk worden voor de Journal en andere bladen: in de achttiende eeuw werden namelijk veel buitenlandse tijdschriften in de Republiek gedrukt omdat de pers hier vrijer was dan elders. Men stelle zich van die vrijheid echter niet ál te veel voor: toen de Amsterdamse Journal-redacteur Vincenzio Gaudio in de jaren tachtig der achttiende eeuw een der burgemeesters van zijn stad beschuldigde van landverraad, leverde hem dat slechts een onrechtvaardig proces en een plaatsje in de gevangenis op.

De beroemde theoloog en letterkundige Bayle, die sensatie had gemaakt door uit de

[p. 592]

openbaring af te leiden dat Lodewijk XIV protestant zou worden, begon in 1684 een nieuw en belangrijk tijdschrift, de Nouvelle République des Lettres. Het werd van stond af aan in Nederland uitgegeven en mag gelden als ons eerste tijdschrift ‘voor de beschaafde stand’. De belangstelling van ons volk voor dit blad verslapte geen ogenblik en aangezien ze ook niet toenam, ging de Nouvelle République als eerste belangrijke blad over de kop, in 1687 al. Het is toch van betekenis geweest omdat het ons volk vertrouwd heeft gemaakt met het kulturele tijdschrift. Kort na 1700 raakte dat verschijnsel reeds in heel Europa aanvaard: Frankrijk had er enkele, Nederland ging meedoen, Italië probeerde het vanaf 1710, en ook Duitsland produceerde een gründlich geval dat periodiek met enorme klappen in de put der vergetelheid plofte. Een vermetele Fransman achtte de tijden zelfs rijp voor de uitgaaf van een ‘Bibliothèque Britannique’ welker prospectus de lezer lekker maakte met de aankondiging:

‘De schrijvers zijn verdienstelijke lieden die heel goed Engels kennen, te weten de heren S.B., de M.D. en de zeer goed onderlegde Mr. D.’

Het eerste katholieke tijdschrift van belang [zelfs van zo groot belang, dat het vaak in één adem met de Journal des Sçavans wordt genoemd] werd natuurlijk geleid door Jezuieten. De hertog van Dombes - een ten noorden van Lyon gelegen vrijdom - stichtte rond 1700 een modeldrukkerij in Trévoux. Waarschijnlijk om de drukkers regelmatig werk te verschaffen, liet hij vanaf 1701 de ‘Journal [of: Mémoires] de Trévoux’ verschijnen dat onder Jezuïetse, maar toch niet jezuïtische, leiding stond. De kritieken waren degelijk en geducht, en later in de eeuw citeerden oude schrijvers er weleens uit om jongeren de beginselen van kunst en kritiek bij te brengen. Blijkbaar golden de Mémoires voor sommigen als maatstafgevend. In de achttiende eeuw bestond bijvoorbeeld het genre der beschrijvende leerdichten: LeBrun had de Europese graansoorten bezongen, ene Frascator zocht niet tevergeefs inspiratie bij de syphilis en tientallen anderen tokkelden hun lier aan flenters over visserij, thee, zout en mineraalwater. Tegen het eind van de eeuw was de gruwel des tijds evenwel zo hoog gestegen, dat de jongeren zich voor zulk werk niet meer tot dweepzucht konden opschroeven. Maar die onderwerpen werden schitterend verdedigd met een beroep op 'n oude kritiek in de Mémoires van Trévoux: ‘De verzen van deze soort hebben op alle andere voor, dat zij ons op aangename manier onderwijzen... In andere vakken van dichtkunst wakkert het onderwerp het dichtvuur aan, doch indien men in dìt genre genie toont, is men wel met overvloed begiftigd.’

De eerste grote man van het Nederlandse kulturele tijdschrift is Justus van Effen. Hij was 27 jaar toen hij, in 1711, zijn eerste weekblad in het licht gaf, Le Misanthrope. Daarop volgden de Journal littéraire, La Bagatelle en Le nouveau spectateur français, allemaal commentaren op tijd, kunst en zeden. Dat omvangrijkste deel van zijn oeuvre is in het Frans gesteld; pas vier jaar voor zijn dood begon Van Effen in het Nederlands te schrijven. Zijn weekblad de Hollandsche Spectator dat slechts van 1731 tot Van Effens

[p. 593]

dood in 1735 verscheen, heeft zijn roem gevestigd. Men mag gerust zeggen dat het op internationaal peil stond.

Veel oorspronkelijk werk zal men in die oude tijdschriften overigens niet vinden. In de hele eerste eeuw van hun bestaan lag de nadruk op de sociale en literaire kritiek. Behalve uitvoerige boekbesprekingen bestond de inhoud vrijwel alleen uit typische achttiendeeeuwse vertogen, terwijl hoogstens een kort gedicht over de Deugd, de Vooruitgang of de Roemrijke Overwinning der Onzen een plaatsje vond. Dat karakter tonen zelfs nog de ouderwetse maandbladen van een eeuw geleden - in de Vaderlandse Letteroefeningen bleven de schapen steeds van de bokken onderscheiden: de ingebonden jaargangen bestaan uit één deel kritieken en een tweede deel ‘Mengelwerk tot Fraaije Letteren betrekkelijk’. Daarin is dan het oorspronkelijke werk opgenomen: leerredenen [eene predicatie zonder de letter R], lezingen [gehouden voor de Maatschappij tot nut van 't Algemeen, afdeeling Goes], en wat verhalen en reisverslagen over ‘lagchende valleijen’ waar een letterkundig geïnfecteerde predikant genezing zocht voor 't pootje. Voor gedichten is weinig plaats ingeruimd, zij dienen voornamelijk als bladvulling. Tijdschriften als de Letteroefeningen [1761-1876!!], het Letterlievend Maandschrift [gewoonlijk Leuterlievend genaamd] en de Konst- en Letterbode [in de wandeling slettenbode geheten] waren in hun mengelwerk van vrijwel geen betekenis voor de ontwikkeling van onze literatuur. Toen Samuel van den Bergh omstreeks 1838 in zijn tijdschrift Europa het grote gedicht ‘Pieter Spa naar Londen’ van W.J. van Zeggelen opnam, bleef dat jarenlang bekend als een waagstuk. Pas in 1845 verscheen een blad dat alles door elkaar gooide, ook de letters en regels zodat verscheidene artikelen herplaatst moesten worden wegens misstelling. Het heette De Tijd en stond onder redactie van ‘Boudewijn’ [J. van Vliet] die de meeste onzer schrijvers antipathiek was, en voorgoed uit de gratie ging toen hij als eerste redacteur abonnees trachtte te strikken met loterijen en prijsjes. De lezers kwamen toen wel, maar de goede medewerkers gingen.

Men vraagt zich misschien af waar de dichters vroeger wél publiceerden, als zij niet of weinig aan tijdschriften meewerkten. Zij deden dat veelal in pamfletten. Wanneer Cornelis Loots in 1820 in een kunstzinnig genootschap een dichtstuk had voorgelezen, bracht hij de tekst 's anderdaags naar zijn boekhandel die er een libel van 16 bladzijden van maakte. Tollens' bedelverzen van vier pagina's met een kaftje vonden elke novembermaand gretig aftrek, en de almanakken waren er ook nog. Daar kreeg of behield men naam door: later werd het werk wel gebundeld. De dichter was dus niet tezeer afhankelijk van de tijdschriften en Bilderdijk kon het bekendste blad dan ook zonder angst uitschelden voor Vaderlandsche Lasteroefeningen. Niet ten onrechte. In dat tijdschrift zwaaide de dichter Yntema de scepter, of liever de plak. En zelfs het woord zwaaien is te elegant voor zijn logge bewegingen. Dit lijkt harde taal jegens een dode, maar tijdens zijn leven zijn nog wel hardere woorden gebezigd. Men vond het niet erg dat hij reis-

[p. 594]

beschrijvingen en plaatwerken over de Alpen liet bespreken door iemand die nooit verder was geweest dan Ellecom. Dat kwam vaker voor. Maar zijn verdachtmakingen, laster en bestrijding van alles wat niet in zijn kraam te pas kwam, waren zo platvoers dat ze mij vijfkwart eeuw later nog rode oortjes bezorgde. Zijn manier van schrijven was het die de stoot heeft gegeven tot de oprichting van De Gids in 1837. Van vernieuwen of matigen was in één tijdschrift namelijk zelden of nooit sprake. Het had een almachtige hoofdredacteur die de - weinige - medewerkers uitkoos, en als hij die niet vond zelf zijn tijdschrift vol pende: het aantal eenmanstijdschriften uit de achttiende en negentiende eeuw is legio. Een typisch voorbeeld is ‘De oude van de Binnen-Amstel’ dat rond 1819 verscheen; die oude was een emeritus-predikant die met zijn tijd geen raad wist en zijn boekhandelaar-drukker enkele malen per maand verblijdde met acht velletjes verhandelingen en jeremiades over literatuur en zedenverval. Men vergete niet dat de drukkosten laag waren en de uitgave van een tijdschrift bij een oplaag van ongeveer tweehonderd exemplaren al lonend kon zijn. Ook Beets heeft een stichtelijk eenmanstijdschrift gehad, en Van Lennep een politiek: althans, hij wordt aangezien voor de auteur van het blaadje De Klok.

Het verschijnsel eenmanstijdschrift is heel goed verklaarbaar. Veel redacties beginnen een blad met de bedoeling alleen naar de kwaliteit van de ingezonden artikelen en verzen te kijken, en politieke of godsdienstige overtuiging van de schrijvers buiten bespreking te laten. Jammer genoeg houden die bladen 't niet lang. Beoordelen van bijdragen is immers aesthetisch werk waarvoor men een eigen aesthetiek moet hebben, en daarin verschillen de redacteuren gewoonlijk. En allicht is er een, die zegt: ‘Nee, het beoordelen vereist ook een eigen ethiek. Het ingezonden pleidooi om alle katholieken te deporteren naar de generaliteitslanden en de grondwet van 1848 op te heffen is voortreffelijk gesteld, ik kan mijn tranen niet inhouden, maar ik weiger het op te nemen. Tegen mijn ethiek.’

Een volgende redacteur stemt met de redactie overeen dat het toegestuurde gedicht van Pieterse van hoog gehalte is, doch heeft onoverkomelijke bezwaren tegen de zinsnede ‘de Hersteld Evangelische gemeente is de hoere Babylons’. Een verhaal van Jansen is plaatsing allerzins waard, maar een der redacteuren verdraagt niet dat de held, een theeproever in ruste, wordt gerangschikt onder de vuige kapitalisten die samenrotten tegen het proletariaat.

Wetend hoe frequent zulke kortsluitingen kunnen optreden, verwondert het mij steeds dat tijdschriften met een meerhoofdige redactie het soms zo lang kunnen uitzingen. Het is alleen mogelijk door geregelde vernieuwing, door habiliteit en flexibiliteit - maar met zulke eigenschappen ontketent een tijdschrift geen revolutie. Roeping behoort ook niet tot de revolutionaire tijdschriften als De Gids en de Nieuwe Gids in hun vroegere jaren, maar tot de bladen die de tekenen des tijds wichelen. Ook reeds in de beginjaren van Moller. Wij kunnen na veertig jaar wel glimlachen om de eerste nummers, waarin

[p. 595]

men zich zo fel kantte tegen het gebruik van neogotische pinakeltjes op altaren, maar in 1922 was dat een militante daad waarmee de schrijver zijn tijd een stapje vóór was. Als tijdschriftrecensent voegt het mij niet de lof van Roeping te zingen - ik geloof trouwens niet dat iemand daarop zit te wachten - maar is het een lofuiting als ik zeg dat het nooit achterop is geraakt? Zolang men bij het lezen van 't Journaal nog zegt oei-oei-oei, is het goed. En zolang er mensen zijn met de bereidheid om een pijnlijk oei-oei uit te brengen over zichzelf en anderen, zijn we nog niet verloren.