Roeping. Jaargang 38

[p. 169]

Journaal

WOLKEN: Dat een verandering in de volgorde radikale verandering in de betekenis kan brengen, geldt niet alleen voor woorden maar ook voor artikelen. Dit is wel gebleken in het Journaal van het vorig nummer, waarin door een misverstand de stukken van Lambert Tegenbosch, die een reaktie waren op mijn stukje over de Franse preken in Antwerpen, daarvóór werden afgedrukt. Waren ze bedoeld als een op zich zelf staande meditatie over de feiten, dan zouden ze ongetwijfeld anders zijn gesteld; nu maken ze de indruk van een tank die op gang is gekomen voordat de bemanning ingestapt is, en mijn stukje lijkt wel een bokkewagen vanwaaruit de tank onder schot gehouden wordt.

En toch waren het allemaal wel aardige stukjes... Niet dat we het eens geworden zijn, maar dat is een andere zaak. Het retorische aan de ene kant en het onheus-kortaffe aan de andere kant zijn eenvoudig een akoestisch effekt van de plaatsverwisseling.

VERHOEVEN: De laatste keer, dat ik naar de bioscoop ging, zag ik The Misfits, waarin Clark Gable en Marilyn Monroe voor het laatst samen optreden. Beiden zijn nu gestorven en het is dan bijna indiscreet te kijken naar een film, waarin zij zo vitale rollen spelen: Clark met zijn stoere glimlach van de man, die zich erdoorheen slaat, maar toch al met een snuifje melancholie om zijn snor, Marilyn weer hups en gretig, met haar gezellige boezem en haar uitnodigende blik. Wij kennen de sterren niet anders dan van het witte doek en toch verwarren wij nog het leven, dat zij daar leiden, met hun eigenlijke leven. Het een staat los van het ander; het is niet meer dan een voorwaarde ervoor. Wij kunnen onbewogen een schilderij zien van iemand die gestorven is; we kunnen daarbij aan de maker denken, maar wij hebben niet de illusie hem zelf te zien. Met de film is dat anders; daar zien wij de mensen zelf in de enige gedaante die wij van hen kennen. Er wordt veel directer naar de levende mens verwezen. Daarom gaat die ons nu pas interesseren. De hele wereld kent Marilyn Monroe, maar die kennis blijft beperkt tot een relatieloos staren naar haar glamour in de donkere krocht van een bioscoop. Wie de ster kent, koestert allicht de illusie, ook het meisje te kennen. Maar de dood van Marilyn bewijst, hoe onjuist dit is. Men dacht, dat iemand die zoveel teweeg kon brengen in zoveel mensen wel gelukkig moest zijn, het leven zou beminnen. Maar juist zij verkiest de eeuwige slaap. Dit brengt in allen, die naar haar keken, een schok teweeg. Het verbaast mij eigenlijk, dat alleen de lagere regionen van de pers die schok enigszins als schok hebben geregistreerd, sentimenteel en met vergeefse kreten als ‘Good night, honey’ of verontwaardigd over de mannen, die haar beeldschone lijk met ruwe leren riemen op een brancard bonden en in een twaalf jaar oude bestelwagen vervoerden. Glamour en melancholie verdragen elkaar niet; zij zijn de twee uitersten van menselijke mogelijkheden. En Amerikaanse glamour is weer een uiterste van melancholieloze glamour; een menselijk leven kan daar nauwelijks bij gedijen, want de melancholie is een wezenlijk levenselement. Afgesplitst van het leven en op celluloid gebracht kan die glamour niet meer zijn dan een onwaarschijnlijk sprookje. Maar wie heeft geen behoefte aan een sprookje? Ik geloof, dat al dat moralistisch gevit over de glamour en de sterren in hoge mate oneerlijk is. Goed of slecht, hij is in elk geval voor ons een levensbehoefte geworden zoals alcohol en nicotine. Wij werken mee aan de instandhouding ervan en aan zijn dodelijke invloed op wie hem moeten produceren. Als we eenmaal dit aanvaarden is er geen bezwaar tegen Marilyn Monroe als een grandioze ster te beschouwen. Met haar springend haar, haar halfgeopende mond en haar feestelijke

[p. 170]

heupen vertegenwoordigde zij in onze wereld een ideaal van blonde zinnelijkheid, waarin melancholische bevliegingen niet meer mochten zijn dan snel weggewuifde flauwekul. Iedere grote ster belichaamt een formule van vrouwelijkheid, die op geen enkele andere wijze uit te drukken is. Min of meer is dat met alle mooie meisjes zo; hun bestaan breekt door de wanden van zijn monade heen en wordt een prototype, een platoons idee, dat op de eerste plaats een object van beschouwing is. Wij, gewone bioscoopbezoekers, die in de film niet zozeer hoge kunst zoeken, maar ons een beetje willen vergapen, wij verwachten nauwelijks, dat de sterren spelen; het is genoeg, dat zij zich bewegen en stralen aan een verre kijkhemel. En wij verwachten geen onschuld; men wil zo'n vrouw iets te vergeven hebben, om wat dichter bij het plaatje te komen. Nu zij er niet meer is, wijkt ook het plaatje terug naar een onbereikbare verte, waar de melancholie door de glamour heen breekt.

TEGENBOSCH: De laatste tijd valt herhaaldelijk te vernemen, dat het met de Nederlandse literaire tijdschriften zo'n tamme boel is. - Dit dan in felle tegenstelling tot het geheel der Nederlandse letteren.

VERHOEVEN: Tot het maatschappelijk prestige van de medicus - in ons land zeker een van de meest gewaardeerde beroepen - draagt behalve de enorme en controleerbare prestaties van de medische wetenschap zeker ook de omstandigheid bij, dat men de medicus bij voorkeur ontmoet in een krisis-situatie. Een hoog honorarium is in deze situatie dan ook vanzelfsprekend. Van twee chirurgen zal diegene die voor een blindedarm honderd gulden meer vraagt, waarschijnlijk de drukste praktijk hebben. Want die ander laat er natuurlijk voor honderd gulden in zitten. En zo snijdt het lancet aan twee kanten. Er is nog iets irrationeels, dat naar het mij voorkomt, in hoge mate, maar op veel minder sympathieke wijze het prestige van de arts en met name van de specialist verhoogt. Je moet, althans als fondspatiënt, wachten tot je aan de beurt bent. Neemt dat wachten een kwartiertje in beslag, zoals soms op het postkantoor of andere overheidsinstellingen, waar personeelsgebrek of rituele langzaamheid als filevormers optreden, dan kan men erin berusten. Tenslotte gaat het meestal over een eenmalige visite en dan heb je dat er graag voor over. Maar als het gewoon gaat worden, dat men voor een bezoek aan een specialist behalve een weekloon ook nog een hele werkdag moet uittrekken plus nog een zeer groot gedeelte van de avond, dan kan men toch wel spreken van een walgelijke mistoestand, die in geen enkel opzicht past bij de veelgeroemde hoge vlucht van de moderne geneeskunde. En deze onmenselijke toestand bestaat inderdaad. Het publiek schijnt er min of meer in te berusten. Men heeft nu eenmaal weinig oog voor de onmenselijkheden van de eigen tijd. Heksen verbranden vinden we erg, maar de administratieve wreedheden van onze instituten voelen we nauwelijks. Tien tot twaalf uur wachten schijnt normaal te zijn. Dan nog bestaat de kans, dat men ietwat kregel behandeld of met een kluitje in het riet gestuurd wordt. Het kan zijn, dat specialisten het erg druk hebben, maar zij kunnen zich van hun honorarium een flinke vacantie permitteren. En ik geloof niet in de noodzaak van deze bespottelijke drukte. Veeleer lijkt het of het aantal specialisten opzettelijk beperkt wordt om het beroep nog lucratiever te maken. Maar ik ben teveel buitenstaander om deze indruk waar te maken. Waar ik wel over kan oordelen is de onmenselijkheid van het eeuwig wachten met een nummer in de hand. Wanneer de verfijning van de geneeskunst zo iets onterends met zich mee moet brengen, dan begin ik te denken, dat die zich alsmaar verfijnende geneeskunst niets meer is dan een medische toepassing van een beter ontwikkelde techniek en weinig te maken heeft met een verdiept inzicht in wat een mens voor een wezen is. Een mens is hoe dan ook een wezen, dat als het medische hulp nodig heeft, niet een hele dag in de rij kan zitten. Bij geen enkel ander particulier bedrijf doet zich een dergelijke toestand voor. Het zou met zo'n kapitaal gebrek aan organisatie niet lang kunnen bestaan. Dat is de reden, waarom ik dan maar, hoe ordinair ik het ook vind, de oorzaak van het tergende wachten

[p. 171]

bij specialisten doodgewoon in het economische ga zoeken. Maar misschien komen er in de toekomst nog eens zoveel specialisten, dat zij in hun spreekkamer met een boek op schoot zitten te wachten op patiënten en zelfs bereid zijn tot een praatje over het weer. Tot zolang minstens hoop ik gezond te blijven.

TEGENBOSCH: De tijdschriftenrubriek van Johan Winkler is uit Het Parool verdwenen en dat schijnt veel lezers te verdrieten. Ik hoor ook tot de verdrietigen, al was de rubriek niet goed. Men kan in verschillende bladen een tijdschriftenrubriek aantreffen, en de aanwezigheid daarvan is eigenlijk niet minder nodig dan die van de boekenrubriek: vaak verschijnen in tijdschriften bijdragen die niet anders als bijschriftbijdragen blijven, later niet in boekvorm verschijnen en desondanks van belang zijn. Zulke bijdragen te signaleren is de taak van een tijdschriftenrubriek. De wijze echter waarop zich onze dagbladen zo'n kroniek voorstellen is tamelijk onnozel. Het overzicht van Winkler muntte uit door leesbaarheid en wel volgens een simpel recept: hij nam uit alle bladen de grappige en pikante stukjes en produceerde aldus een min of meer hoogwaardig mengsel van pikanterieën en grapjes. Maar er is nog nooit een poëzielezer gelukkig gemaakt door een gedicht dat hij geciteerd vond in deze kroniek en zelden werd ons de weg gewezen naar een belangrijk essay: miste zo'n essay grapjes of pikantjes, sloeg Winkler het over. Maar omdat men Winklers kroniek, hoe onrechtvaardig de keuze ook was, tenminste met plezier kon lezen, was hij van alle niet-pretentieuze de beste.

De rest van de kronikeurs beperkt zich tot een opsomming, de inhoudsopgave overschrijven, liefst in andere volgorde, in nog geen anderhalve kolom plat zetsel zeven tijdschriften noemen, vijfendertig namen van dichters, essayisten en verhalenschrijvers, deze of gene bemoedigend op de schouders slaan, ook wat kritiek in de opsommerigheid mengen, en dan eindigen met onder die lettertjes een naam te zetten. Alsof menneer al die nummers zelf had samengesteld. In de enige serieuze kroniek, de kolom cursief van Kees Fens in De Tijd, is nog nooit een debutant besproken: de duidelijke voorkeur voor wie al gezeten is [en voor wat aanstonds toch in boekvorm verschijnt] maakt dat ook deze kroniek niet de kritische dialoog begint, waar een tijdschrift en dus de actuele literatuur iets aan heeft.

WOLKEN: Het schijnt bij alle tijdschriften wel zo te zijn, dat er ongeveer tienmaal zoveel poëzie als andere bijdragen gezamenlijk wordt ingezonden. De gebruikelijke verklaring daarvoor is, dat lieden die eigenlijk geen noemenswaardige gaven als schrijver bezitten, denken dat een versje dan nog wel lukken wil, terwijl ze de inspanning vrezen die voor een omvangrijker prozastuk nodig is. In bepaalde gevallen moge dit zo zijn, daarnaast zie ik een andere verklaring, die zich niet meteen met de kwaliteit van het ingezondene inlaat, een verklaring die in de aanloop louter ekonomisch schijnt, maar uitkomt bij een wezenlijk kenmerk van de kunst.

Verhalend proza in allerlei schakeringen vindt andere oorden tot opneming bereid, soms kranten, vaker weekbladen. Hetzelfde geldt voor essayistisch werk, voor kritieken. Soms is hierbij de honorering onvergelijkelijk beter dan in litteraire tijdschriften. Een uitgever ziet gauwer iets in een roman dan in een bundel gedichten. Een uitgebreider terrein is bereid tot proza dan tot poëzie. Er zijn belangrijke prozaïsten, die geen noemenswaardige medewerking aan tijdschriften verlenen. [Soms verwijderen ze zich ervan na een aanvangsperiode, waarin morele steun nog erg nodig was.]

Het moeilijkste genre - want dat is toch de poëzie - schijnt bij de tijdschriften - althans bij de afdeling ingekomen stukken - gehypertrofieerd; er zijn gestencilde jongerentijdschriften waarvan de inhoud vrijwel geheel uit gedichten bestaat. Ik vind dat toch wel mooi. Niemand wil ze, niemand mót ze, en toch maar doorgaan. Welke krant zet naast of tussen of aan de achterkant van zijn poëzie-recensies nu eens regelmatig een gedicht? Men peinst er niet over, evenmin als bij de weekbladen.

Poëzie is natuurlijk duidelijker artificieel dan proza. [Duidelijk artificieel proza kan ik dan

[p. 172]

ook niet uitstaan, dat hóórt niet, Ulysses is een mislukt gedicht.] Mijns inziens is poëzie door haar aard meer aan het tijdschrift gebonden: in ander milieu zou ze te vreemd staan, teveel aandacht eisen en die toch niet krijgen. Door het artificiële blijft ze dichter bij de proeftuin die het litteraire blad is, en is ze tevens meer aan een school gebonden, leeft ze in een kring van verslaafden. Ontelbare aanlopen voor één opvlucht, dat mag van mij, als die ene opvlucht dan maar lukt. Daarom, al dreig ik wel eens indigestie te krijgen van alles wat ik door moet lezen: liever teveel poëzie dan te weinig.

VERHOEVEN: De vraag naar de zin van het leven heeft, hoe centraal zij ook mag zijn, iets puberaals en zeurderigs. Wie de absurditeit niet als een vanzelfsprekendheid kan aanvaarden, is misschien nog niet aan die vraag toe. Juist daarom kan hij ze nog veilig stellen. Teenagers stellen ze. Het zijn wel heerlijke wezens. Vooral wanneer ze in forum-verband discussiëren over de grote vragen des levens kunnen ze iemand werkelijk het hart verwarmen met hun frisse kijk op de dingen. Zo ook op het huwelijk. Eelco zegt dan, dat getrouwde mensen dikwijls zo saai en nors zijn tegen elkaar. Hij begrijpt dat eigenlijk niet goed. Ja, valt Babs hem bij, naar de juiste woorden zoekend, volgens mij komt het in het huwelijk vooral hierop neer, dat je van elkaar houdt. Ik weet niet... De gespreksleider vraagt, vol begrip voor deze uitspraak, of Han (jongen) het daarmee eens is. Dat blijkt inderdaad het geval te zijn. Ook Loezelotte staat achter deze adembenemende conceptie, met heel haar vooruitstrevend wezentje en verzekert, dat haar kinderen later... Babs kijkt naar Eelco en zij glimlachen. Er groeit iets moois tussen die twee... En misschien is het zo wel goed. Iedere generatie heeft haar illusies of idealen nodig om van start te komen. Zonder dat begin je er niet aan. Het ideaal is de horizon, waarbinnen bij een voorlopige verkenning het leven zinvol schijnt te zijn. Als je eenmaal de dertig gehaald hebt, kun je ze loslaten. Alles gaat dan vanzelf; naar zin wordt niet gevraagd.