Roeping. Jaargang 38

[p. 107]

Journaal

WOLKEN: In het oude Athene was iedere staatsman ook generaal. Wij hebben daar de demokratie vandaan, van Athene namelijk. In alle leerboekjes staat het zo. Ik denk wel eens, dat een enthousiast demokraat van nu, die nietsvermoedend in de staat van Perikles zou neergezet worden, zich een ongeluk zou schrikken. Want die staat had meer van een gesmeerd lopende machine, van een gezonde mierenkolonie, dan van een tegenwoordige westerse demokratie met haar gedivergeerde krachten, haar skepsis. Eerder dan Perikles doet mij Alkibiades aan een staatsman in onze zin denken: dat gedivergeerde, dat skeptische vertegenwoordigde hij in persoon. Hem zou ik begrijpen, Perikles zou ik toch liever verwijzen naar een land dat aan een totalitair stelsel gewend is.

Maar Alkibiades was een generaal van niks. Dat moet men accepteren van een staatsman. Men moet hem alleen geen dingen laten doen die des generaals zijn.

Nog dwazer evenwel dan een staatsman generaal te maken, is het, een generaal staatsman te maken. In Athene was dit laatste althans niet de gang van zaken. In onze, oneindig meer gespecialiseerde maatschappij wordt het wél gedaan.

Wat wij onder demokratie verstaan, heeft daar meer onder te lijden dan de oude kleine stadsstaat waar iedereen iedereen kende; dat volgt nu wel. Voorbeelden trouwens te over. Frankrijk is wel het prikkelendste: daar vinden sommige generaals, dat andere generaals het nog niet goed genoeg doen als staatsman.

Heel typisch is de manier waarop een generaal de vrede bekrachtigt. Op een Noordfranse vlakte, ‘waar zovele malen de legers in bittere strijd gewikkeld waren’ (aldus het roerend krantenverslag), paradeerden nu eendrachtig troepenafdelingen van Fransen en Duitsers beide. Alles is koek en ei: we zijn nu aardig voor mekaar, en we laten onze tanks tóch lekker heel. Hoe kun je nu ook van een generaal verwachten, dat hij zeggen zal: nooit meer oorlog. De verbroedering begint pas goed, als er militair perspektief in zit. Zijn het niet ongeveer dezelfde dingen, die we vroeger bij elkaar kapot gingen slaan, en die we nu eendrachtig gaan verdedigen? Wat zijn we erop vooruitgegaan!

Een generaal hoort, althans in onze maatschappij, op zijn héél eigen plaats. Misschien komt er nog wel eens een tijd, dat we hem door een computer kunnen vervangen, dat lijkt me veel veiliger. 't Mag best een heel knappe computer zijn, dat hoop ik eigenlijk maar. En zijn gouden kraag en zo mag hij houden. Als ik toch tegen een computer aan moet kijken, zie ik net zo lief een mooie.

TEGENBOSCH: In de Heilige-Geestkerk te Antwerpen, waar ze de preek verstoord hebben, is dan gebleken dat de gelovigen tòch nog weten wat misviering is. Ik neem niet aan, dat liturgisten en ijveraars voor de volkstaal de relmakers hebben opgezet, maar toch, toen de pastoor in het Frans van wal stak, heeft het volk goed gereageerd. Het Davidsfonds heeft zich officieel, zij het zwakjes, van deze actie gedistancieerd. Het heeft geopperd, dat preekverstoring niet het juiste middel is. En preekverstoring doet inderdaad onjuist aan. Zo gedraagt men zich niet. Maar soms bestaat een hoger soort van juistheid erin, dat tegelijk alle lagere soorten van juistheid worden beschaamd en in onjuistheid verkeren. Zo hier. Mishoren met goede manieren is iets anders als de preek storen. Maar iemand die weet waarover het gaat in de mis, moet ze ook niet willen ‘horen’, hij moet eraan meedoen. Ook de preek moet niet alleen gehoord worden maar worden meegedaan. Toen de Antwerpse parochianen van de Heilige Geest begonnen Frans te horen, begrepen zij meteen, dat dit alweer slechts op horen zou neerkomen en dat er nu van meedoen geen sprake meer kon zijn. Toen grepen

[p. 108]

zij hun paternosters en begonnen luidkeels te doen wat onschuldige onwetende generaties lang, maar toen schijnbaar zonder ordeverstoring, tijdens de mis hebben gedaan: de toeren van hun gebedsmolen tellen, denkend dat dat een rozenhoedje en dit de mis is. Was het weer eens, het zoveelste, dramatisch moment in de taalstrijd van België, het was tevens een moment van betekenis voor de liturgisten. Hier werd eindelijk als ordeverstoring begrepen, wat altijd al wanorde is geweest: dat namelijk de gelovigen niets te maken zouden hebben met het kallen en schallen van celebranten en predikanten.

Nooit is trouwens met meer recht om de volkstaal gevraagd dan in de Antwerpse kerk. Er werd daar niet zomaar om een ander teken, maar om een andere betekenis gevraagd. Er ontbrak daar immers iets fundamenteels, iets dat aan alle missen vooraf moet gaan, de voorwaarde voor de aanvaardbaarheid van welke mis dan ook, de voorwaarde die de Heer zelf gesteld heeft: ‘Als ge uw offergave brengt naar het altaar, en u daar herinnert, dat uw broeder iets tegen u heeft, laat dan uw offer voor het altaar, en ga u eerst met uw broeder verzoenen; kom dan terug, en draag uw offer op.’ (Matteüs 5, 23-24). Het schijnt dat van onze kant bezien het belangrijkste van de mis juist is deze voorwaarde te vervullen, belangrijker dan het ensemble van woorden en gestes dat wij uitsluitend gewend zijn als de mis aan te wijzen. Misviering, wat ze verder ook moge zijn van de kant Gods, vergt van onze kant voorafgaande verzoening met de broeders. De Antwerpse relmakers zagen er terecht van af de onoprechtheid van een mis zonder broederschap voort te zetten.

WOLKEN: En daarna zijn ze samen, De Gaulle en Adenauer, naar de hoogmis gegaan, in Reims. Het was tenslotte zondag, en aan uitoefenaars van geen enkel beroep wordt qualitate qua de toegang ontzegd, zelfs toneelspelers mogen er sinds lang in. Waarom dus zij niet. Ik zie maar één bezwaar: ze hadden hun beroep wel erg ostentatief uitgeoefend op diezelfde zondag. Nu is de bepaling omtrent het zich onthouden van slafelijke arbeid wel iets, dat bij allerlei huidige werkzaamheden een delikate interpretatie vraagt, maar er zijn tenslotte grenzen. En daarom vind ik, dat de aartsbisschop van Reims er niet zo'n mooie preek bij had hoeven geven. Als ik daar op de kansel gestaan had, zou ik alleen heel afgemeten gezegd hebben, militairement: Matteüs 26, 52. Speciaal met het oog op een atoomzwaard.

TEGENBOSCH: De bisschop ter plaatse heeft dan gedeclareerd en bevolen, dat de Franstalige preken in de Antwerpse H. Geestkerk voorlopig niet meer zullen plaats vinden. Ik wil maar zeggen: wat men door jarenlang geduldig overleg niet kon gedaan krijgen - parochie-afgevaardigden in Vlaamse culturele verenigingen aan de ene kant, aan de andere kant de pastoor en zijn superieuren, de bisschop incluis - dat is nu eindelijk dankzij de onbehoorlijke rel in korte tijd wel gedaan gekregen. Ofwel: van het nut en de noodzaak der rellen.

En de Vlaamse hoge geestelijkheid is nu dus één keer omgegaan. Dat moest aan de balk. Er bestaat, sedert kardinaal Mercier de studie der thomistische wijsbegeerte vernieuwde en gelijktijdig verklaarde, dat nous autres Wallons een ras waren om te regeren, de Vlamingen echter een ras om te dienen, er bestaat, sedert dit rooms-Belgische rassisme van kardinaals- en professors-wege werd geformuleerd, een vaste traditie van anti-Vlaamse gezindheid onder de hogere clergé. Noteren we met dankbaarheid, dat er eindelijk weer een herder is die zich niet geneert voor zijn kudde. Hij heeft dan weliswaar eerst de hem toegewijden verlaagd tot de noodzaak van het onbehoorlijke, er is de politie aan te pas moeten komen, en geen gewoon spreken, maar gebruik van geweld heeft de herder gewekt, nochtans een dankbare notitie.

Dankbaar. Al is het toch wat laat, en waarschijnlijk te laat, om het anticlericalisme te stuiten, dat nu wel binnen afzienbare tijd het papocratisme in Vlaanderen de gewijde nek zal breken. Daar hoeft niemand rouwig om te zijn. Maar het is voor die nek het beste, dat hij door binnenkerkelijke anticlericalisme wordt gebroken; de intelligentsia echter die zich nog thuis voelt binnen de kerk, wordt angstig smal in Vlaanderen.

[p. 109]

WOLKEN: Plein '62 wijdt een uitgebreid nummer aan het werk voor de vrede. Natuurlijk komen daar dan dingen in te staan die al vaker gezegd zijn. Maar ze worden nooit vaak genoeg gezegd, want 't is verbazend hoe langzaam ze in bredere kring doordringen. De gevaren van een toekomstige grote oorlog worden m.i. dan ook terecht nog eens onthuld. Maar belangrijker is, wat daarna komt: de praktijk, wat een mens doen kan. Dit is het punt waar veel anti-militairistische schreeuwlelijken er maar het zwijgen toe doen. Aan dezen is alleen de protesthouding eigen; ze zijn volkomen over zichzelf tevreden als ze weer eens gezegd hebben, met spandoeken en zitdemonstraties, dat 't allemaal de verkeerde kant uit gaat. Ik kan niet inzien, dat je door te gaan zitten de goeie kant uitgaat.

Bizonder trof mij het stuk van pater Pire, - wat brokkelig gebouwd, maar dat mag van een praktijk-man, - en verre van onduidelijk. Alleen citeert hij nogal uitvoerig Teilhard de Chardin, waardoor hij de censuur op de seminaria voor een moeilijk probleem stelt.

De praktijk. We zitten allemaal tegen die praktijk aan te kijken. We hebben zoveel woorden, en zulke knappe woorden, en mooie woorden. Maar in de praktijk denken we: nu nog niet, 't kan nog wel even zó. ‘Si nous nous mettons tous à être nobles, nous n'en sortirons jamais. Il en faut des nobles, mais pas trop,’ laat Anouilh de cynicus die in ons allen zit, zeggen (Le Rendez-vous de Senlis, IV). Alsof edel zijn een beroep is. En we vinden, dat dan maar enige anderen dat beroep moeten kiezen. Hadden we het zelf, dan zouden we denk ik die uitspraak niet meer onderschrijven.

TEGENBOSCH: Als Antwerpenaren boos zijn omdat hun pastor bij uitsluiting in het Frans preekt - ten pleziere van de rijke Franskiljons en dus uiteindelijk weer ten pleziere van de pastorale middelen - dan begrijpen we dat. Dat ze de predikherengloed pogen te doven met de paternoster, keuren wij af.

Het kàn ook niet. Maar vloeken kan evenmin en toch doen we het soms en het schijnt op te luchten. Het is een irrationeel verweer tegen een wereld die zich rationeel voordoet en het helemaal niet is. De sansculotten hebben Lodewijk XVI helemaal niet hoeven te onthoofden, zelfs was het veel beter geweest als ze het hadden nagelaten, maar het koningschap, het ancien régime, dat moest, naar het scheen, wèl een kopje kleiner, en in 1792 zagen ze geen beter daartoe strekkend middel dan de aantasting van die arme Lodewijk met zijn ongelukkig naamcijfer. Nu, na bijna twee eeuwen, weet iedereen, wat de helderen toen ook wel wisten, dat er tegen XVI persoonlijk niets was in te brengen, maar ook nu nog weet men geen beter passend middel om het koningschap uit te wissen.

Het is gemakkelijk om op officiële of anderszins verre afstand te brommen dat het vloeken niet had gemoeten, het onthoofden niet noch het gebruiken van gebedsformulieren voor iets anders als gebed. Maar onder omstandigheden schijnt misbruik het enig juiste gebruik van de dingen, en dan kan gebeurlijk vloeken wel bidden worden en misschien heeft het valse bidden dan nog een kans het echte te worden.

Een pleidooi voor het vloeken en het onthoofden van koningen en het overschreeuwen van predikanten.

Ik weet geen ander argument dan dit, dat het nalaten van al deze ongerechtigheden juist een verstoring van de orde der dingen is.

Als de moderne poëzie niet de burger had verguisd, niet de maatschappij aangeklaagd, niet de cultuur geminacht en de godsdiensten niet bespot, dan juist zou ik overtuigd zijn, dat deze poëzie buiten het leven stond, estheterij was en niet anders als navelkijkerij van poëten die het over de poëzie hebben. Het is vreemd hoe het onoirbare het oirbare wordt. Ik denk dat het gebeurt krachtens de kardinale deugd van de moed: dan stelt iemand zich bloot aan kwetsing omwille van een goed dat bereikt moet worden. Men kan de vloeken en de sansculotten, de Antwerpenaren en de moderne poëzie blameren, de gronden zijn al te duidelijk te zien, en men brengt hun dan de kwetsuur toe waaraan ze zich willens en wetens hebben blootgesteld. Men kan niet ontkennen, dat het goed dat zij beoogden werkelijk een goed is. Met geringschatting van hun eigen welzijn hebben zij dit goed nagestreefd. Ik houd van die

[p. 110]

idioten die op de straat gaan zitten, om de A-bommen te weren; als ik politiechef was, liet ik ze natuurlijk wel oppikken, maar zou lief voor ze zijn. Ik houd van iemand die echt vloekt. Ik houd van de moordenaars van Lodewijk XVI en ik weet zeker dat ik bij hen ben geweest, toen de bijl gierde - maar ik houd natuurlijk op een heel andere manier van Lodewijk: daar zou ik wel bij kunnen huilen. En wat nu de Antwerpenaren van de Heilige-Geestkerk betreft: daar houd ik onvoorwaardelijk van, en zozeer ben ik nog bij hen, dat ik de pastoor alleen maar haten kan en de politieagenten - naast elke bank één - alleen maar graag hun potig werk wil laten bedrijven. En waarom, ofschoon het niet kan: zolang de pastoor in het Frans evangeliseert, laat de kerk dreunen van het lawaai, net zolang tot ze instort.

WOLKEN: In Antwerpen werd ergens in een kerk in het Frans gepreekt. Voor sommige Vlamingen bleek dit moeilijk te verdragen te zijn. Toch deden zij, door de wijze waarop zij ertegen protesteerden, hun beweging geen goed. Men manifesteert niet alleen voor degenen die erbij aanwezig zijn, maar ook voor een veel en veel groter publiek dat er achteraf kennis van neemt; men kan zodoende zijn zaak bederven, al heeft men voor 't ogenblik zijn doel bereikt.

Men vond het nodig, zijn misnoegen ter plaatse te uiten. Dit is te begrijpen als het om de inhoud van de woorden ging. Maar het ging uitsluitend om een aspekt, dat met het geloof als zodanig niets te maken heeft. Men stelt de vroomheid wel laag, als men die opoffert aan dit aspekt, hoe belangrijk het in de samenleving ook mag zijn. Men kan naar de kerk gaan omdat men katholiek is, men kan naar de kerk gaan omdat men er de ramen moet lappen, maar men gaat niet naar de kerk omdat men Vlaming is. Als ik me in de gemoedstoestand verplaats van de protesteerders (voor protestant zijn ze te primitief), dan kan ik die niet rijmen met het verlangen om de mis bij te wonen. Je zit niet tot de preek braaf mee te bidden om dan opeens een rel te gaan schoppen. Ik neem veilig aan, dat ze ook tevoren aan niets anders gedacht hebben. Er is zelfs door sommigen dwars door de Franse preek heen luid in het Nederands gebeden. Inzake stijl van optreden mogen smaken verschillen, maar dit bidden is gewoon boerenbedrog. Het is nl. geen bidden. Voor de kerkgang van deze ordinaire ruzietrappers geef ik geen cent. Het lijkt wel een zielige reprise van de godsdienstoorlogen: toen haalden ze ook de hele boel door elkaar.

Behalve het geloof van zulke lieden is ook hun liefde voor de Nederlandse taal in twijfel te trekken: ze hebben die ontwijd, door haar zeer onoprecht te gebruiken.

Er is in de geschiedenis geen minder effektieve methode om het koningschap op te heffen gebruikt dan het doden van de koning. De middelen demonstreren het doel. En inzake verzoenen: als de twist vóór de gang naar het altaar niet beëindigd is, toont men zich dan broeder door de twist voor het altaar voort te zetten?

Cogito ergo

Misschien nog een minuut
of dertig dorre jaren
ja zeggen en nee nemen
tot de bazuinen gaan

en schuilen voor de zon
in de schaduw van zulke woorden
zijn ze bestand tegen bazuinen

is er een woord dat volhoudt
hetzij ja of nee
als de hartkamers invallen

in de ruïne die de geboorte
altijd voorzegd heeft
kruipt nog een krekel
die speelt op zijn poot
hij denkt misschien dat hij leeft
de onstuitbare prater

wat maakt dan ja of nee
wat maken minuten of jaren uit

ik denk dus leef ik niet.

Ben Wolken