Roeping. Jaargang 37

[p. 626]

Journaal

WOLKEN: Wanneer wij aan Gerrit Achterberg denken in deze dagen na zijn dood, kunnen we daar zonder moeite enige gronden voor noemen. Verscheidene zijn in meer dan een In-Memoriam-artikel geformuleerd. Ik wilde graag een hoedanigheid van Achterberg releveren, waarop ik persoonlijk erg jaloers ben. Dat is zijn rechtstreekse toegewijdheid aan de poëzie, met uitsluiting van al het bijkomstige. Meer dan alle anderen heeft hij getuigd van zijn geloof in de poëzie, door namelijk gedichten te schrijven, en niets anders dan gedichten. Waar de letterkunde zozeer een nasleep, een periferie, heeft gekregen van allerlei werk eromheen: studies, essays, kritieken, kongressen, lezingen, boekenweken, tentoonstellingen, forums, voor- en nawoorden, programma's, manifesten, is zulk een exclusiviteit van zeer hoge waarde. Achterberg laat ons zien waar alles om gedaan is: het gedicht, en hij laat het zien op de beste manier: door gedichten te geven. Men zal misschien opwerpen, dat hij in zijn poëzie zelf toch ook een programma gaf.

Maar dit programma is geen theorie, geen betoog over vormen en maatstaven, geen ars poëtica, het is geen gepraat over poëzie, het is poëzie. Het ligt eigenlijk meer voor de hand, om bij iemands dood niet over zijn dichterlijke hoedanigheden te spreken, maar over zijn menselijke. Immers de dichter is niet gestorven, maar de mens. Ik denk onontkoombaar aan de mens Achterberg in deze dagen. Ik weet en houd mijzelf voor: die gaat je niet aan. Ik weet ook, dat het niet veel meer dan gissen is wat ik doe. Een gedicht is meer dan een ding op zich, deze gedachte dringt zich toch weer op. Want anders zou men niet ontroerd zijn door de dood van de maker.

TEGENBOSCH: Wij hechten een eigenaardig belang aan iemands laatste woorden. Wat iemand in extremo heeft gezegd, verstaan wij als gezegd met de zwaarte van zijn hele leven. Soms schijnt het een spreukmatige formule die licht werpt over alle gestes van zijn verleden, soms veeleer een orakelwoord waartoe het leven nog eens en voor het laatst als tot zijn donkerste kern samenkrimpt vóór het uit elkaar valt buiten het persoonlijke bestaan. Er schijnt ooit een sterfbeddenpathetiek te hebben bestaan, vooral beoefend in de vorm van de stervende vader die zijn kinderen rond de sponde vergadert. Hij geeft ze vermaningen mee met krachtiger argumenten dan deze ooit bij zijn leven bezaten: een stervende vader oefent blijkbaar op meer bevoegde wijze het vaderschap uit dan een levende. Alleen in de schemer van de dood krijgt spreken over het leven kracht. Misschien is er dan ook geen drastischer bewijs voor de vaak besproken eerlijkheid van vandaag als dit, dat óók dat geënsceneerde sterfbeddenvermaan is ontluisterd. Wij hechten meer aan het ongewild-laatste van het laatste woord; het gewild-laatste is het laatste niet, want nog het gewilde.

Van Gerrit Achterberg vertelt Gabriël Smit, dat hij zei wel gebakken aardappels te willen, ‘maar niet te veel’. Toen is hij gestorven. Het is niet in het minst als laatste woord geuit, en het kon moeilijk domestieker uitvallen. Zelfs de afweer die er in klinkt - afweer tegen teveel gebakken aardappels - kan men niet veralgemenen zonder ze te ridiculiseren. Toch blijft men zo'n woord onthouden, en, al durft men niet aandringen, ondervragen op zijn geheim. Wij zijn er zeker van dat zo'n in alle andere omstandigheden banaal woord, doordat het het ongewild-laatste woord is geworden, plotseling is vol gelopen van het leven en de dood van een mens.

Met Gerard W. sprekende over een andere gemeenschappelijke kennis die juist dood was en over diens laatste woorden, viel hem in, dat ongeveer de laatste woorden van Willem Elsschot waren: ‘Nou zou ik toch eens willen weten of er nog wolven zijn in Polen: dàt zou ik iemand moeten vragen.’ Als we nog eens over Elsschot

[p. 627]

schrijven, moet wel begonnen worden vanuit deze geweldige nieuwsgierigheid. Zij was ultiem en principieel in Elsschot. Ik kan het oeuvre van Elsschot niet meer zien als onder de wijde ruimten scheppende vraag of er nog wolven zijn in Polen.

VERHOEVEN: Om nu eens een fijn, slecht boek te lezen, had ik bij Pegasus in Amsterdam besteld Die Jesuiten, Bekenntnisse und Erinnerungen van Alighiero Tondi, vroeger Jezuïet en professioneel bestrijder van het communisme, thans gast-hoogleraar in Oost-Berlijn. Ik had verwacht een goed-geschreven, rancuneus stukje werk voor me te krijgen - om een of andere reden heb ik altijd gedacht, dat apostaten erg goed schrijven - maar dat viel mij bar tegen. Het is een droog en saai boek; het pittigste wat erin staat zijn namen en adressen. Afgezien van enkele schoolse ‘aan de natuur ontleende’ vergelijkingen valt er weinig aan te genieten. Het voordeel hiervan is in elk geval, dat men de schrijver niet behoeft te verdenken van literaire aanstellerij.

Tondi geeft zich nogal veel moeite om duidelijk te maken, dat hij nooit een echte katholiek en een echte jezuït geweest is. Hij is dan ook pas op volwassen leeftijd gedoopt en zijn kloosterleven is een episode geweest. Dat maakt zijn uittreden, na zestien jaar, begrijpelijker. Het is daarom een beetje zielig, als hij probeert zich voor te stellen als het slachtoffer van bedrog. Een man van bijna dertig, die zich laat beloven, dat hij later - als hij groot is! - wetenschappelijke bewijzen zal krijgen omtrent de belangrijkste punten van het geloof, lijkt mij aan de naïeve kant. Ook naïef, maar veel sympathieker, is hij wanneer hij de illusies beschrijft, welke hij had, toen hij met de studie van de wijsbegeerte aan de Gregoriaanse Universiteit begon. ‘Ich sollte wissen, warum die Seele, wenn der Frühling in Blüte steht, ebenfalls aufblüht. Ich sollte den letzten Grund der duftenden Rose, der schimmernden Ozeane in mich aufnehmen. Endlich sollte ich erfahren, warum die Menschen unglücklich sind’. (p. 226) Dat zijn inderdaad belangrijke vragen. De kerkelijke wijsbegeerte - zo noemt hij het Thomisme - geeft daar geen rechtstreeks antwoord op en zou waarschijnlijk de vragen ook anders stellen. Maar Tondi vermeldt niet, waar Marx het antwoord op deze vragen geeft. Zelden zal een jonge man een zwaardere klap op het hoofd krijgen dan wanneer hij Das Kapital ter hand neemt om daarin de verklaring van zijn melancholie of zijn verliefdheid te vinden. Ik spreek hier uit ondervinding. De mystiek van de mis, waarvan Tondi vertelt, dat hij deze ‘kerkelijke offerritus voltrok als een onuitsprekelijke synthese van de Pancultus’ - wat deze onuitsprekelijke diepzinnigheid ook moge inhouden - is in elk geval heel wat bevredigender, als men toch in deze richting zoekt Natuurlijk heeft de auteur in veel opzichten gelijk: de wereldlijke macht van de kerk is een onding; de aarde draait om de zon; novicen moeten echt wel een kast hebben, die ze kunnen afsluiten en de provinciaal heeft maar te kloppen, voordat hij binnen komt; moraaltheologische tractaten zijn vreselijk schunnig en de paters eten er toch goed van. Na 300 bladzijden mag hij voor mijn part helemaal gelijk hebben, deze ideologische schrokop. Want op de duur wordt men treurig en murw van deze lectuur. Letterlijk alles blijkt aanleiding te geven tot misverstand, zelfs bij iemand die, zij het dan in Italië, zestien jaar intens met de katholieke kerk meegeleefd heeft. Als ooit een dialoog mogelijk zou zijn, dan zou het moeten zijn met figuren als Tondi. Een eenvoudig voorbeeld. Als een of andere paus in zijn goeiigheid schrijft, dat er wel altijd armen zullen blijven, daarbij zinspelend op een terloopse uitspraak in het Evangelie, dan wordt daar onmiddellijk met alle agitatorische middelen op ingehakt. Want arm is uitgebuit en rijk is uitbuiter en dus zegt de paus, dat uitbuiten geoorloofd is, wat zeg ik, hij spoort ertoe aan. En zo gaat het in het hele boek. Het ergste is, dat er waarschijnlijk niet eens van slechte bedoelingen gesproken kan worden; want Tondi is een serieus man.

Nu, wanneer hij zich op het einde van zijn boek verontschuldigt voor de ordeloosheid van zijn uiteenzettingen, waardoor misschien ‘de rode draad’ van zijn verhaal onzichtbaar is geworden, maakt hij zich zorgen om niets. De rode draad is zichtbaar tot in de slotzin: ‘Und so gehe ich endlich der Sonne entgegen.’

[p. 628]

DAALDREEF: (is op herhalingsoefening geweest en vertelt) Er was eens een generaal die een circus had. Om de drie jaar wilde hij even met zijn circus spelen, en dan riep hij uit het hele land zijn dienaren bijeen om alles gereed te maken. Dan lieten de mannen hun gewone werk in de steek, ze bouwden het circus op in drie dagen en gingen in het gras zitten wachten tot de generaal zou komen. Toen begon de grote regen, en de generaal kwam niet omdat het regende.

Dat duurde veertien dagen en veertien nachten. De mannen in het gras werden zeer nat en ook het circus werd nat, maar men bleef geduldig wachten tot de generaal zou komen. Dit nu gebeurde toen het weer opklaarde. De generaal inspekteerde het circus en overal waar hij kwam was de bedrijvigheid groot. Toen vroeg de generaal aan de grootmajoor: ‘zeg vrind, hoeveel heeft het grapje tot nu toe gekost? ‘Eén miljoen generaal,’ zei de grootmajoor. Toen keek de generaal zuinig en sprak: ‘Hoeveel tientonners zijn er dan zoekgeraakt?’ ‘Drie tientonners generaal,’ antwoordde de grootmajoor bedeesd. Toen sprak de generaal: ‘Ga gauw zitten, en maak er dertig van.’ Aldus geschiedde. Toen vroeg de generaal: ‘En hoeveel bedragen nu de totale kosten?’ Het antwoord luidde: ‘Drie miljoen.’ Toen verklaarde de generaal de oefening voor geslaagd, en alle mannen werden bevorderd.

Alleen de generaal werd niet bevorderd, omdat hij niet meer hoger kon.

VERHOEVEN: Het is bijna onmogelijk te zeggen wat nu eigenlijk pornografie is, wanneer men daarmee bedoelt een norm vast te stellen, die op concrete gevallen toegepast kan worden. En zelfs in één bepaald geval is het al moeilijk genoeg, zo niet onmogelijk; want wat schijnbaar één geval is, een boek, splitst zich weer in zoveel gevallen als er lezers zijn van dat boek. Men zou graag een hanteerbare norm hebben, ook al omdat bij gebrek daaraan de pornografie welig schijnt te tieren. Deze norm zou noodzakelijk kortzichtig zijn; bij het hanteren ervan zou men gemakkelijk in conflict komen met de vrijheid etc. Het ontbreken van deze norm lokt de pornografen uit tot een verkennen van de mogelijkheden, een aftasten van de grenzen. Bij nader toezien lijkt mij, dat hier een vaag criterium gevonden kan worden. De pornografie beweegt zich opzettelijk op het grensgebied en gedraagt zich daarnaar. Dat betekent dat zij schijnheilig is in haar optreden; zij neemt b.v. de schijn aan van idealisme, openheid of gewoon van prettige luchtige ontspanning; zij is overtild principiëel of overtild grappig. Zij beweegt zich op het randgebied van het officiëel toegestane. Dit soort van pornografie verschijnt niet bij de grote uitgevers; het wordt niet vermeld in de grote catalogi. Kleine, obscure uitgevers bemoeien zich ermee en voeren propaganda op een manier, die al onmiddellijk achterdocht wekt. Een klein, onopvallend foldertje, waarin ‘openhartige’ of ‘uiterst realistische’ boeken worden aangeprezen, per serie goedkoper dan per deel; willekeurige vermenging van wat als ‘principiëel’ wordt aangediend en van zwoele sensatie; aanmoedigingen in slechte stijl; namen van totaal onbekende schrijvers; vervelende eenzijdigheid in de keuze van de onderwerpen; dat zijn zo ongeveer de uiterlijke kenmerken, waaraan men de verdachte lectuur kan kennen. Maar op zulke kenmerken kan geen verbod of vervolging gebaseerd worden. Een efficiënte bestrijding van de pornografie zou uitgevoerd moeten worden met een soort van drastische en dictatoriale willekeur, die in een democratisch bestel niet goed past. Anderzijds worden halve maatregelen onmiddellijk uitgebuit voor propagandistische doeleinden, zodat het beter lijkt die achterwege te laten. De vrijheid is een groot goed, waarvoor ook dit offer gebracht schijnt te moeten worden.

[p. 629]

VERHOEVEN: De middelbare scholen worden steeds groter en allerwegen hoort men jammerklachten daarover. Profeten staan op die de ondergang voorspellen; er rijzen visioenen van eschatologische toestanden. Docenten en leerlingen kennen elkaar niet meer, zijn ongeïnteresseerd; de school wordt een fabriek; de vorming van de persoonlijkheid komt in het gedrang etc. Het is waar, dat deze zwamachtige groei iets benauwends heeft, maar één ding is zeker: hij zal voorgoed een einde maken aan de meest valse en hardnekkige romantiek, die er maar bestaat, de romantiek van de middelbare school. Heel dat olijk complex van kletsen, spieken guitenstreken uithalen, strooplikken en chanteren is tot uitsterven gedoemd, wanneer de scholen tot rationale bedrijven worden. Het is nog beter dat de leerlingen zich nauwelijks voor elkaar interesseren dan dat zij elkaar tot levenslange middelmatigheid veroordelen. Want ik geloof, dat heel die ouderwetse schoolromantiek uiteindelijk alleen tot doel had de gezelligheid van de middelmaat te demonstreren, niet in de laatste plaats ook ten profijte van een conservatief klassebewustzijn. En onverschilligheid heeft althans dit voordeel, dat zij alle mogelijkheden openlaat. Het zal geheel afhangen van de wijze waarop het bedrijf ‘gerund’ wordt, of de meer dan middelmatige leerling zich op zijn eigen niveau zal kunnen handhaven. Op de veelgeprezen, gezellige kleine school van vroeger was de kans, dat hij in de gezellige middelmatigheid terecht kwam, zeker niet geringer. Maar men behoort onder ‘vorming van de persoonlijkheid’ iets anders te verstaan dan de langzame berusting in dit bijna onvermijdelijke proces. Een bedrijf in nog niet zo'n slechte leerschool.

Vooruit

Met dunne wortels peilen
de dingen de andere dingen

het mos ontzuigt aan het veen
het sap van zijn duister weten

en wij begerigen ook
wij rekken ons uit de grond

wij weten kracht en getal
wij bouwen muur en deur

uit zwarte humus zien wij
langzaam de huizen komen

begraven moeder de grond
dekken haar toe met stenen

wij vleugelen onze voeten
en gaan op kracht en getal

en dun hoe dun is de wortel
van al ons weten geworden

weten wij nog hoe het ene
ding in het andere ding

beet en boorde en dronk
zweven wij al te hoog

de grond heeft dorst
hij zal in ons wortelen.

Ben Wolken