Roeping. Jaargang 37

[p. 341]

Kroniek

Gerard Bruning, der Unvollendete

Er ligt een nummer van De Gemeenschap voor me, anno 1932, met een ‘In memoriam Frederik van Eeden’, een soort herdenking van Paul van Ostayen (met foto en het veelbetekende kruisje achter de naam), idem een foto van Karel van den Oever op zijn sterfbed, een in memoriam mr. Floris Couteele en een Goetheherdenking, terwijl er nog een naamloos iemand stervend in een vers gehuld wordt.

Zonder zich over de zeer onderscheiden kwaliteit van dit proza of deze verzen uit te spreken, eigenlijk zelfs meer naar toevallige aanleiding van dit nummer, kan men de vraag stellen, of dit niet een soort necrofilie aan het worden was, en dan deze term liefst in twee betekenissen te hanteren: een bijzondere aandacht voor de gestorven vriend of medestander of geestverwant en tevens (in hetzelfde nummer) een ongecontroleerd verlangen levende tegenstanders dodelijk te willen kwetsen. Gebeurt het één soms omdat het slachtoffer ongevaarlijk is geworden, het ander kan geschieden om het levende gevaar te bezweren. Het gevaar dat dweepzucht haar kans krijgt is duidelijk. De voorafgaande opmerkingen hebben niet zóveel te maken met de nieuwe uitgave (liever een nieuwe uitgave) van het werk van Gerard Bruning. Maar toch meer dan me lief is. Vooropgesteld zij, dat ik het een belangrijk boek vind en dat ik de persoon en het werk van Bruning buiten elk geding wil stellen als blijvend belangrijk. Maar hetzelfde kan niet gezegd worden van alles wat er met en over Gerard Bruning te doen geweest is en nu dus weer te doen is.

Allereerst vind ik de titel die dit boek gekregen heeft misleidend en onjuist. Misleidend vooral voor wie nu voor het eerst kennis gaat maken met het werk van Gerard Bruning en van wie men het niet onredelijk mag achten, wanneer hij denkt dat dit een boek voor biechtvaders is. En wie van de jongere generatie kent het werk of zelfs maar de naam van Gerard Bruning en voor zulken is het boek toch bij uitstek bestemd?

Maar mijn bezwaar gaat dieper - in deze titel wordt een beeld gesuggereerd, gekristalliseerd, dat zou mogen (moeten) staan voor het totaal dat Gerard Bruning en zijn werk uitmaken.

Nog afgezien van de juistheid van dit beeld (die ik niet herken) moet het mij van het hart: alwéér een beeld! We kennen al een ver-‘beeld’-ing van Marsman, Henri Bruning, Anton van Duinkerken, Jan Engelman, Gerard Knuvelder, Pierre H. Dubois, Jos Verjans en Pieter van der Meer. We kennen Gerard Bruning als kruisridder, als bezetene, als heilige, als Rembrandtvervalser, als fascist en wat men maar wil. Bovendien hebben

[p. 342]

een aantal van de genoemden en veel ongenoemden elkaar met hún beeld van Gerard Bruning om de oren geslagen dat het niet eens meer een liefhebberij was, de een was voor de ander minstens de ‘verrader’ van het erfdeel van Gerard Bruning.

En dan kan Gerard Knuvelder de schoolse geesten wel trachten wijs te maken dat ‘de kritische arbeid’ van Gerard Bruning ‘van blijvende waarde’ is, ‘zowel om de scherpte waartoe hij geleidelijk-aan de normen had toegespitst, als om de trefzekerheid van zijn kritiek,’ maar waarom was dan al die herrie nodig, als het allemaal zo duidelijk was? En vervolgens zou hij mogen aantonen wie in 1960 (de datum van het boekje waaruit ik citeer) nog de normen van Gerard Bruning hanteert of nog concreter: wie nog met diens oordeel over Dostoyefski of Dirk Coster bijvoorbeeld in zee wil gaan.

Toegegeven: er heerst een grote mate van overeenstemming, bij wie Gerard Bruning gekend hebben, over de hoogheid van zijn leven en ik wil zelfs aannemen dat al die anders gerichte oordelen uit bewondering en respect zijn voortgekomen. Maar verder? En nu komt er een nieuw beeld bij: Gerard Bruning of het verontrust geweten. Maar er is geen behoefte aan nieuwe beelden, nieuwe schimmen.

Als er ergens behoefte aan is, zeker voor geslachten van nieuwe lezers, dan aan een oorspronkelijke, volledige, tekstcritisch verantwoorde uitgave van zijn werk. Of is daar geen uitgever, ook geen katholieke, voor te porren?

Ik ben nooit zo overtuigd geweest van de ernst, die men met Gerard Bruning gemaakt heeft, wél van de ernst van de beeld-makers, hun eigen ernst.

Als Gerard Knuvelder in het reeds geciteerde boek mededeelt, dat in de bundel Verzameld Werk (1927) van Gerard Bruning ‘de enkele verzen, die hij geschreven heeft... niet zijn opgenomen’, waarom vertelt hij er dan niet bij dat in 1954 bij ‘De Beuk’ een boekje is verschenen ‘Gedichten’ genaamd, van Gerard Bruning en ingeleid door H.B.? In die inleiding tot de verzamelde gedichten ziet H.B. af van een karakteristiek van Gerard Bruning als mens en kunstenaar en van een historische situering van zijn werk. Op grond van ‘het zuiver documentaire karakter van dit werkje’.

‘Bovendien’, schrijft de inleider, ‘nu deze gedichten voor de eerste maal verzameld verschijnen, acht ik het niet juist mijzelf tussen dit woord en zijn lezer te dringen. Zoals elke stem klinkt ook deze allereerst alleen, onvoorbereid in die nog onverbroken stilte, waarop elk persoonlijk woord in eerste instantie aanspraak heeft.’ Dat vind ik nóg alleen maar juist, maar het wordt niet duidelijk waarom deze beide overwegingen niet hebben gegolden bij de nieuwe uitgave van Gerard Bruning's proza.

Het zuiver documentaire karakter daarvan blijkt namelijk nogal duidelijk uit het grote aantal pagina's dat voor het eerst in ‘Verontrust Geweten’ gebundeld is. Dat lijkt me ongeveer één derde van het boek.

Maar het andere argument van H.B. (zich niet te willen dringen tussen dit woord en zijn lezer) geldt, dunkt me, met verzwaarde kracht nu de stilte om dat werk al zo vaak verbróken is.

[p. 343]

De eerste inleider - Pieter van der Meer de Walcheren - beperkt zich tot het neerschrijven van persoonlijke herinneringen en spreekt zo alléén over de schrijver, niet over het werk.

De ‘legende Gerard Bruning’ heeft stellig alle recht van bestaan, ook op de wijze waarop Pieter van der Meer zijn bijdrage ertoe levert, al zie ik ze zelf liever opgebouwd op wat ook voor latere lezers een objectief gegeven is: zijn werk.

Met de tweede inleiding (Verantwoording) is het anders gesteld. Daarin worden de normen meegedeeld volgens welke de keuze der opgenomen stukken bepaald is.

Nu ligt het geenszins in mijn bedoeling deze inleidende verantwoording polemisch te behandelen. Henri Bruning erkent de mogelijkheid van afwijkende meningen volmondig, maar bovendien is diens werk te serieus, te scherpzinnig en met teveel echte innerlijke aandacht geschreven om het met gemakkelijke critische opmerkingen te lijf te gaan. Maar het moet me van het hart dat ik de uitgave van 1927 (Nagelaten Werk) als gehéél, als boek, indrukwekkender vind, méér een eenheid. Niet alleen méér een een heid in díe zin dat ik dáár de beide inleidingen (van H. Marsman en Henri Bruning) bij het boek vond te behoren, al is ook dat belangrijk. Maar ook omdat de stukken creatief proza (als Rimbaud's laatste tocht door Parijs) die op zichzelf al belangrijk zijn, eigenlijk de intenties van het meer critische proza verduidelijken. Dit vind ik in de nieuwe uitgave een dubbel en dubbel-pijnlijk gemis.

Het is beslist niet zo dat ‘Verontrust Geweten’ in de plaats gezien mag worden van het Nagelaten Werk. Er staat enerzijds veel méér in dat Gerard Bruning's werk karakteriseert, anderzijds veel minder ter herkenning van richting en doel.

De waarheid van 1927 is natuurlijk niet de waarheid van 1961, maar hoe bedroevend het ook is, de waarheid van 1961 zal niet de waarheid van 1980 zijn.

Zullen latere lezers met name niet weer heel anders oordelen over ‘het waarheidsgehalte van de scepsis’ en alles wat Henri Bruning daarmee in verband brengt?

Er zijn nochtans vele zaken die de lezer kunnen verheugen. Allereerst de bijdragen onder de verzameltitel ‘Varia’, hoofdzakelijk gekozen uit Gerard Bruning's bijdragen in De Morgen en hier voor het eerst gebundeld; vervolgens de mogelijkheid tot herlezing van de reeds in ‘Nagelaten Werk’ opgenomen stukken; en tenslotte het kunnen constateren hoe boeiend Gerard Bruning ook nú nog is als mens en als schrijver.

Maar dáárom juist dit pleidooi voor een volledige uitgave van proza, verzen en... brieven.

Wat voor zoveel kleinere mensen mogelijk bleek, moet ook mogelijk worden voor Gerard Bruning, als we er tenminste ernst mee maken.

Harrie Kapteijns

n.a.v. Gerard Bruning Veronrust Geweten (met een inleiding van Pieter van der Meer de Walcheren en een Verantwoording van Henri Bruning). Desclée De Brouwer (1961).

[p. 344]

De intelligensia in de oppositie

Hoe volgzamer onze parlementariërs de regering steunen in haar Nieuw-Guinea beleid, hoe zwaarder zij het ermee te verduren krijgt op het buiten-parlementaire front. Nadat onlangs in de Tweede Kamer de heer Bruins Slot vanwege zijn euvele moed te pleiten voor een gesprek met Indonesië als stoute jongen in de hoek werd gezet, kreeg de Nederlandse regering op de vooravond van het vertrek van minister Luns naar de algemene vergadering van de N.V. een verzoekingsoproep op haar dak waarvan liefst 175 min of meer vooraanstaande staatsburgers hun handtekening hadden gegeven.

Sommigen hebben in dit manifest een bewijs gezien van een kloof de er inzake Nieuw-Guinea zou bestaan tussen politici en publieke opinie. Kennelijk is niet de wens de vader van de gedachte geweest. Gebleken is slechts een kloof tussen politici en een aanzienlijk deel van de intelligensia. De publieke opinie lijkt eerder nog geenszins bijzonder verzoeningsgezind jegens Soekarno c.s., en hoewel zij er stevig van overtuigd is dat wij van Nieuw-Guinea af moeten, ontbreekt het haar toch niet aan respekt voor het argument dat Nederland zich dient te houden aan het aan de Papoea's toegekende zelfbeschikkingsrecht.

Denkt de intellektueel-in-de-oppositie t.a.v. het zelfbeschikkingsrecht Luns en burger Doorsnee? Maar terwijl men de groep Rijkens nog er van kon betichten te worden gedreven door vuige kapitalistische winzucht, klinkt het beslist ongeloofwaardig mensen als prof. Banning, prof. Bouman, dominee Buskens, prof Buytendijk, etc. etc. aan te klagen als beloond tot het minder scrupuleuze deel van de natie. Weerspiegelt het manifest dan enkel het nuchter-realistisch inzicht dat het zelfbeschikkingsrecht van de Papoea's helaas als onrealiseerbaar moet worden afgeschreven? Het valt niet moeilijk te gissen dat achter dat inzicht het ongenoegen broeit met het zelfbeschikkingsrecht-van-de-Papoea als politieke manipulatie. Niet iedereen lukt het het pijnlijke feit te vergeten dat Nederland zich nooit om het zelfbeschikkingsrecht van de Papoea's heeft bekreund totdat het dit recht gebruiken kon om zijn aanwezigheid in Nieuw-Guinea te rechtvaardigen, nadat het in een dwaze opwelling tenminste iets van zijn koloniale glorie te redden dit gebied buiten de souvereiniteitsoverdracht aan Indonesië had gehouden. En onder die omstandigheid wordt het moeilijk de reële inhoud van het zelfbeschikkingsrecht van de troebele oorsprong van de Nederlandse Nieuw-Guinea los te denken.

De manier waarop op het ogenblik onder auspiciën van het Nederlands gouvernement door een groepje ‘Papoea-leiders’ aan zelfbeschikking wordt gedaan, lijkt overigens scepticisme te rechtvaardigen. Men kan deze lieden hun voorbarigheid niet kwalijk nemen. Zij ruiken hun kans en proberen die uit te buiten. Als nu eenmaal politiek over de bevolking moet worden beschikt omdat ze niet tot zelfbeschikking in staat is, waarom dan niet namens het volk door een elite uit het volk? Zo gaat het in feite bij iedere

[p. 345]

zelfstandigwording van een volk dat uit het koloniale tijdperk tevoorschijn treedt. Men kan deze gang van zaken bovendien uitstekend door volksstemmingen en verkiezingen legitimeren: het volk (de stam) kiest onveranderlijk degenen die zich met de meeste zelfbewustheid als leiders weten te poneren. Ik ben niet van mening dat zulke procedures bij primitieve bevolkingen geen enkele zin zouden hebben en slechts de behoefte aan een demokratisch vernisje zouden vertegenwoordigen. Het afscheid van het koloniale tijdperk zou immers voldoende zijn gemarkeerd wanneer de nieuwe leiders niet door het eigen volk op het schild werden geheven. Maar een zelfbeschikkingsrecht zoals dat door Nederland aan de Papoea's is toegedacht, waarbij moet worden gekozen tussen volstrekt buiten de gezichtskring van de bevolking vallende grootheden als ‘Indonesië’ en ‘Melanesische Unie’, zou indien op korte termijn te verwezenlijken, inderdaad niet meer dan een farce zijn. Toch blijkt de Nederlandse regering, door de omstandigheden in het nauw gebracht, de ontwikkeling in deze richting te sturen. Zo staat in de door Nederland in de assemblée der V.N. ingediende ontwerp-resolutie over Nieuw-Guinea te lezen, dat de volgens de resolutie op te richten V.N.-commissie voor Nieuw-Guinea een onderzoek zal moeten instellen naar o.a.

1.

de mening van de bevolking over haar huidige toestand en haar toekomst.

2.

de mogelijkheid in Westelijk Nieuw-Guinea een volksstemming te organiseren onder toezicht van de V.N. teneinde de verlangens van de bevolking inzake haar toekomst vast te leggen, en naar het tijdstip waarop de volksstemming zou kunnen plaatsvinden. Het is duidelijk dat op deze manier de deur wordt opengezet naar een volksstemming binnen enkele jaren; het eerstgenoemde desideratum vertolkt daarbij het streven de politiek bewuste Papoea-elite reeds nu een zo groot mogelijk gewicht in de schaal te doen leggen.

Het zelfbeschikkingsrecht komt uit de trommel van een verlicht opvoedkundig kolonialisme dat meent nog de tijd te hebben het in het verleden gepleegde verzuim te herstellen en de zich emanciperende gebieden op een ordelijke en staatkundig evenwichtige wijze naar zelfstandigheid te leiden. Deze opvatting nu blijkt, zowel in Nieuw-Guinea als bijna overal elders, illusoir. Het gaat niet aan te verzuchten dat alles zo goed had kunnen gaan wanneer Indonesië maar niet zo'n onverzoenlijke en agressieve houding had aangenomen. Er is nooit redelijkerwijs iets anders te verwachten geweest. De toekenning van het zelfbeschikkingsrecht aan de Papoea's impliceert de ontkenning van de Indonesische aanspraak op Nieuw-Guinea, en wat men Indonesië ook kan verwijten - en dat is heel wat - in ieder geval niet dat het zich niet bij deze situatie heeft neergelegd.

Er bestaan ook weinig reden te verwachten dat overdracht van het bestuur over Nieuw-Guinea de situatie zou kunnen oplossen. In een op 15 november door de Nederlandse V.N. vertegenwoordiging aan de andere delegaties overhandigde aide memoire wordt

[p. 346]

gesteld: ‘De Nederlandse voorstellen bieden een uitweg uit het territoriaal geschil tussen Nederlanden en Indonesië, omdat een der partijen, Nederland, bereid is zich uit dit gebied terug te trekken en de zaak in de onpartijdige handen van de V.N. te laten om de Papoea-bevolking nu in staat te stellen vrij van elke inmenging te beslissen.’ Maar op de eerste plaats is het niet waarschijnlijk dat Indonesië met zijn aanval zou wachten totdat de V.N. het bestuur over Nieuw-Guinea zouden hebben overgenomen, en op de tweede plaats zou een bestuurs-orgaan van de V.N. onmiddellijk in de konfliktsituatie betrokken raken en inzet worden van een machtsstrijd. Het lijkt alweer een illusie dat een groep onpartijdige V.N. funktionarissen de opvoeding van de Papoea's tot zelfbeschikking van Nederland zou kunnen overnemen.

Deze feiten overwegende kan men het waarlijk geen wonder noemen dat er zoveel stemmen opgaan die voor een verzoening met Indonesië pleiten; een ander begaanbare weg naar een oplossing van de kwestie Nieuw-Guinea schijnt niet voorhanden. Maar is de weg naar de verzoening dan wel begaanbaar? In het verzoeningsmanifest wordt gewezen op de aan Indonesische zijde herhaaldelijk uitgesproken bereidheid om met Nederland tot normalisering der betrekkingen te komen; verder wordt gesteld dat grote waarde moet worden gehecht aan de uitspraken van Indonesische zijde, dat bij overdracht van het gezag aan Indonesië Westelijk Nieuw-Guinea interne zelfbeschikking wordt gelaten in de vorm van een redelijke autonomie. Dit lijkt op vermetel vertrouwen. De ervaringen met het Soekarno-regime geven geen aanleiding aan voorspiegelingen van Indonesische zijde grote waarde te hechten. Ik wil niet beweren dat men ze a priori als louter taktische manoevres dient te bestempelen. Men kan zich in de politiek nu eenmaal niet de luxe permitteren niet telkens opnieuw de mogelijkheden die de houding van de andere partij zou kunnen openen te willen onderkennen; en men kan de regering terecht verwijten dat zij op dit punt in gebreke is gebleven. Maar ik ben er geen voorstander van dat wij ons inlaten met wishfull thinking. Ik vrees dat we het ons dan iets te gemakkelijk maken. Want ondanks alle geleuter over het zelfbeschikkingsrecht weten we heel goed dat er ook een werkelijk gerechtvaardigd motief zou kunnen zijn Nieuw-Guinea niet aan Indonesië over te dragen, n.l. dat Indonesië niet in staat is dit gebied naar behoren te besturen en tot ontwikkeling te brengen.

Ik zou de Nederlandse Nieuw-Guinea politiek kunnen onderschrijven wanneer zij 1. uitvoerbaar was, 2. gericht op een alternatief voor de bevolking van Nieuw-Guinea dat zich, ook op langere termijn evident gunstiger liet aanzien dan aansluiting bij Indonesië, en 3. voor het overige geen onacceptabele konsekwenties met zich bracht. In het kader van zulk een politiek zou ik het ook gerechtvaardigd vinden te schermen met het blijkbaar gunstig in de internationale markt liggend zelfbeschikkingsrecht. Maar de Nederlandse Nieuw-Guinea politiek heeft zich helaas nooit tot het niveau van een doordacht en doelbewust beleid weten te verheffen. Onze houding inzake Nieuw-Guinea is van het begin af aan vertroebeld geweest door het verlangen nog iets uit het Indonesische

[p. 347]

fiasco te redden om onze vlag op te doen wapperen en onze pioniersgeest en opvoedkundige kwaliteiten te demonstreren; verder door wrok en verontwaardiging jegens het Soekarno-regime en de onwil de vernedering te slikken van een herziening van ons beleid. Het is juist de rechtvaardigingsfunktie van het zelfbeschikkingsrecht die het zo irriterend maakt de regeling te zien poseren als voorvechtster van het Heilig Beginsel. Het is niet eens mogelijk in eerlijke misleiding te geloven. Want, zoals Menno ter Braak het formuleerde: ‘De gemiddelde politicus immers liegt volstrekt niet, want daartoe mist hij de volstrekte hypokresie ten enenmale; hij heeft zo dikwijls de echo's uit zijn gehoor weer opgevangen, dat hij en zijn publieke echo langzamerhand tot een confuus geheel zijn versmolten.’

De kloof tussen politici en intelligensia blijkt aldus bij nader inzien niet op de eerste plaats een verschil in inzicht. Sommige politieke kommentators hebben gesuggereerd dat de meeste kamerleden in hun hart wel tamelijk sceptisch tegenover het beleid-Luns zullen staan. Waarschijnlijk is dat zo; maar onze politieke partijen hebben te ijverig in het Nieuw-Guinea schuitje meegeroeid om nu ineens over boord te springen. Liever wachten ze nog maar even af of de V.N. ons niet zodanig te hulp zullen komen dat ons de kapitulatie voor Soekarno wordt bespaard. Tegen deze mentaliteit nu zijn de ondertekenaars van het verzoeningsmanifest in het geweer gekomen. Zij leggen in hun motivering alle nadruk op de noodzakelijkheid van het gesprek met Indonesië voor de oplossing van de kwestie Nieuw-Guinea. We kunnen echter aannemen dat van de andere kant de kwestie Nieuw-Guinea zien als een mogelijkheid het gesprek met Indonesië op gang te brengen. Het is waar dat van Indonesische zijde veel is gebeurd wat moeilijk te vergeven valt; van de andere kant is het evenzeer een feit dat Nederland zich in een houding heeft verschanst die de anti-Nederlandse krachten in Indonesië in de kaart heeft gespeeld. Loskomen uit deze houding schijnt de enige kans een perspektief te openen op verbetering van de betrekkingen.

De moeilijkheid is alleen dat hiermee het welzijn van een bevolking is gemoeid voor welke wij verantwoordelijkheid op ons hebben genomen. Op grond van de ontwikkelingen in Indonesië in de achter ons liggende jaren hebben wij niet veel reden de toekomst van Nieuw-Guinea onder Indonesische souvereiniteit met veel vertrouwen tegemoet te zien. Vandaar de behoefte zoveel betekenis te hechten aan mogelijke aanduidingen voor een kentering in het Indonesische klimaat. Of heeft deze behoefte een nog diepere wortel! Is er zoiets als enerzijds het inzicht het met een opener houding te moeten wagen, anderzijds een onzekerheid die bij voorbaat in het andere kamp voor deze houding steun zoekt? We stuiten hier op een probleem dat van een wijdere strekking is dan de verhouding Nederland-Indonesië, en dat met name een rol speelt in het streven naar een opener houding tegenover het kommunisme. Het lijkt de moeite waard in dit verband nog eens op de kwestie in te gaan.

Clemens Raming