Roeping. Jaargang 37

[p. 297]

[Nummer 6]

Prof. dr. J. van Boxtel
In memoriam prof. dr. J.A.J. peters c.s.s.r.
Rede uitgesproken in de aula van de r.k. universiteit maandag 9 oktober 1961

‘Het ontbreken van alle zintuiglijk contact met U - zo schreef eens degene wiens heengaan wij hier vanmorgen willen herdenken - moet mij in de gelegenheid stellen openbaar te maken wat gij voor mij zijt en wat ik voor U wil zijn’^1..

Prof. Dr. Johannes Arnoldus Jozef Peters werd in 1909 in het Limburgse Posterholt. geboren. - Hij was een Limburger en hij was er zich van bewust. Dit wil niet zeggen, dat hij er zich, althans bij mijn weten, ooit op liet voorstaan. Hierbij kwam, dat een gezond regionalisme volgens hem geenszins in strijd behoeft te komen met een waarachtig Nederlanderschap, evenmin als dit laatste een obstakel behoeft te vormen voor een werkelijk wereldburgerschap. Het is eerder tot deze beide onmisbare voorwaarde. Hoe dan ook, hij was en bleef steeds Limburger. Het Limburgse studentenleven, de Limburgse academicus, het Limburgse Volkshogeschoolwerk, het Limburgse Wittem vooral en de Jan van Eyck Academie te Maastricht waaraan hij doceerde, lagen hem na aan het hart. Van 1922 tot 1928 volgde hij het klein seminarie der Paters Redemptoristen in Roermond en Vaals. In 1929 legde hij te 's-Hertogenbosch zijn kloostergeloften af. Daarna keerde hij terug naar Limburg om van 1929 tot 1935 filosofie- en theologie-onderwijs te volgen en vanaf 1939, na zijn H. Priesterwijding en studies te Rome en te Leuven, tot 1946 filosofie te doceren in hetzelfde Wittem - ‘een hoekje vol schoonheid in Limburgs Zuiden’, zoals hij het noemde. - Hij was een Redemptorist, hij was en bleef het, toen hij in 1946 te Nijmegen als hoogleraar benoemd werd met als leeropdracht: de kenleer en de metaphysica met inbegrip van de natuurlijke Godsleer. Hierbij voegden zich in de loop der jaren: cultuurfilosofie en inleiding tot de wijsbegeerte. Eigenlijk is de Congregatie van de Allerheiligste Verlosser niet bedoeld voor universitaire werkzaamheden van haar leden. Het kostte dan ook zekere moeite Prof. Peters in Nijmegen benoemd te krijgen. Voor hem zelf en in hem zelf gingen redemptorist en hoogleraar zeer goed en harmonisch samen. Hij bleef zich minstens even graag ‘Pater’ Peters als ‘Professor’ Peters laten noemen. En van de andere kant: zijn Congregatie en het klooster Nebo waar hij zoveel jaren woonde, bleven hem gaarne beschouwen als een van de hunnen, een die tegelijkertijd hoogleraar was aan de Katholieke Universiteit. Ten einde toe heeft de Nebo steeds veel liefdevol begrip opgebracht voor^2.

1. De dood van de geliefde, in: De Nieuwe Mens 4 (1952-'53), blz. 238.

2. Titel van een in 1939 te Gulpen uitgegeven brochure.

[p. 298]

zijn toch wel bijzondere positie en persoonlijkheid. Zoals hij Limburg trouw bleef, zo ook zijn Congregatie. De allereerste publicaties van zijn hand verschijnen vanaf 1939, het eerste jaar van zijn professoraat te Wittem, in ‘De Volksmissionaris’. Zij zijn hoofdzakelijk van ascetische aard. In hetzelfde jaar waarin hij te Nijmegen benoemd werd, schrijft hij in het ‘Sint Gerardusklokje’ over de Redemptoristen te Wittem. ‘De Volksmissionaris’, het ‘Sint Gerardusklokje’, ‘Zuidenwind’, ‘Veldeke’, ‘Actio catholica’, later vooral ‘De Nieuwe Mens’ en ‘Roeping’, waarmede hij evenals met ‘Studia Catholica’ en het nieuwe ‘Tijdschrift voor Theologie’ ook redactioneel verbonden was, vormen tesamen met het ‘Tijdschrift voor Philosophie’ en het ‘Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte en Psychologie’ de periodieken waarin de meeste van zijn publicaties verschenen. Zijn pretentieloze eenvoud, beminnelijke dienstvaardigheid en haast niet-kúnnen-weigeren zijn wel de verklaring van dit zeer gevariëerde gezelschap tijdschriften, waarin men zijn verschillende publicaties moet zoeken. Veler onbekendheid met deze voor de ontwikkeling van zijn wijsgerig denken vaak belangrijke opstellen en de moeilijke consulteerbaarheid ervan hangen hiermee samen. Een ‘keur uit de geschriften van Peters’ zou wel geboden zijn, en dit niet alleen tot zijn pieuze nagedachtenis.

De wijsgerige studie voltooide hij aan het Angelicum te Rome en aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte te Leuven, twee katholieke maar overigens zeer verschillend geinspireerde centra voor wijsgerige vorming. De harmonische verwerking, de vereniging van deze op zulke verschillende wijze bevruchtende invloeden tot een eigen persoonlijk denken, leverde voor Peters geen moeilijkheden op. Als echt methaphysicus zag hij niet spoedig volstrekte en dus onoverbrugbare tegenstellingen.

Hij promoveerde in 1938 te Rome op ‘De immanentie van de liefde volgens de wijsbegeerte van St. Thomas’, een volgens het oordeel van zijn kritische promotor Kuiper voor een dissertatie ongewoon rijp werk. In zijn bekende heldere en zuiver Nederlandse stijl en zijn evenzeer bekend kritisch en bedachtzaam taalgebruik toont hij hierin de metafysische identiteit aan van zelf-liefde en onzelfzuchtige liefde tot de ander en tot God, uit een overvloed van Thomistisch tekst-materiaal. Met name ten aanzien van dit proefschrift wreekt zich de Romeinse niet-stringente eis tot volledige publicatie ener doctor-thesis. Het zou het enige middel geweest zijn deze nog steeds waardevolle eersteling voor allen beschikbaar te doen zijn. Uit zichzelf, geheel uit zichzelf kwam hij niet gemakkelijk tot uitgeven. Veel van wat hem de laatste jaren bezig hield, zoals het probleem van de tijd, van de tegenwoordigheid, en een nieuwe ‘Inleiding tot de wijsbegeerte’ was hij echter werkelijk van plan uit te werken en uit te geven, maar dit alles bleef helaas onvoltooid. De denker - en zo mag hij zeker genoemd worden - denkt steeds verder, met name verder dan hij zelf dacht. Zijn indrukwekkend artikel ‘Over den oorsprong van het woord’^3. geeft nog het best een idee van de richting, waarin

3. Over den oorsprong van het woord, in: Tijdschrift voor Philosophie 13 (1951), blz. 165-208.

[p. 299]

hij de laatste jaren zijn eigen meest oorspronkelijke en meest persoonlijke denken het liefst ontwikkelde.

In 1944 wordt hij de eerste keer als spreker aangezocht voor de jaarvergadering van de Vereniging voor Thomistische wijsbegeerte. Op voortreffelijke wijze behandelde hij voor dit auditorium het zuiver metafysische - en destijds vooral door het werk van Geiger actuele - vraagstuk van ‘De wijsgerige waarde van St. Thomas' participatie-leer’^4.. Nog driemaal zou hij voor dezelfde Vereniging optreden over de onderwerpen: ‘De plaats van de persoon in de hedendaagse filosofie’ in 1949^5., - waarover met name de Leuvense gasten enthousiast waren -, ‘De plaats van het hylemorphisme en de metafysiek’^6. en tenslotte over: ‘De gelovige, hét probleem voor de wijsgeer’^7., inderdaad nu wel te beschouwen als zijn geestelijk testament. Maar op elke vergadering werd zijn in het begin ietwat trage en schuchtere interventie - hij had steeds een lange aanloop nodig - gewaardeerd. Hij was een meester in de dialoog en in de discussie. Hij die zelf zo graag praatte over allerlei onderwerpen, wel steeds ‘en vue de la métaphisique’, wist dan niet alleen te luisteren naar een vraag of objectie, maar formuleerde vóór het antwoord de vraag scherper dan de vraagsteller zelf vermocht, waardoor uiteraard de instemming met het antwoord werd voorbereid! Daabij ging het hem werkelijk om de waarheid. Een polemiserende toon lag hem in het geheel niet. Slechts één keer zag en hoorde ik hem fel reageren, maar toen ging het ook na een zware aanval over de verdediging van wat hem boven alles dierbaar was, waarvan en waarin en waarvoor hij leefde: de mogelijkheid en noodzaak van de zijns-metafysiek zèlf. Metaphysica, maar ook fenomenologie, kenkritiek, anthropologie (en hij zag wederom wel onderscheid maar geen volstrekte oppositie en dus uiteindelijke eenheid dezer gebieden), natuurfilosofie, ethiek en sociale wijsbegeerte interesseerden hem niet alleen, maar hij was er ook volledig in thuis. Zijn belangstelling als wijsgeer was zeer ruim en uitgestrekt. ‘Daarom - zo schreef hij - zal de wijsgeer openstaan voor al wat door meer speciale kenwijzen toegankelijk is. Hij zal luisteren naar de beoefenaar van mathematische, natuur- en geesteswetenschappen, maar ook naar de begenadigde dichter en kunstenaar, naar de lievende mens, naar de uit plichtsbesef en zedelijk ideaal handelende mens’^8.. Van deze openheid getuigt ook zijn grote werk Metaphysica. Hetzelfde - wat hij noemde - ‘concrete filosoferen’ komt in dit systematisch overzicht, vooral ten behoeve van zijn vele studenten geschreven, aan de orde. ‘Alleen immers de metaphysiek, niet de vak-^9.

4. In: Verslag van de 10de Vergadering van de Vereniging voor Thomistische Wijsbegeerte, Nijmegen '44, blz. 30-48.

5. In: Verslag van de 13de Vergadering van de Vereniging voor Thomistische Wijsbegeerte, Nijmegen '49, blz. 19-42.

6. In: Annalen van het Thijmgenootschap 61 (1953), blz. 253-274.

7. In: Annalen van het Thijmgenootschap 67 (1959), blz. 258-285.

8. Ibidem, blz. 258.

9. Ibidem, blz. 261.

[p. 300]

wetenschap, dringt door in de concrete zijnden en hun samenhang’^10.. Hier had hij alle gelegenheid gebruik te maken van zijn thuis-zijn in de meest verschillende zijns- en levensgebieden. Hier kon hij op superieure wijze wat hij noemde ‘de noodzakelijke samenhang van alles met alles^11.’ demonstreren. Hij zag geen volstrekte oppositie en dus eenheid in onderscheid tussen anthropologie en methaphysiek, wetenschap en wijsbegeerte, geloven en weten, godskennis en godsdienstphilosophie.

In zijn inaugurale rede schilderde hij de grote voorwaarde voor deze wijze van philosoferen. ‘Het beletsel van de wijsgerige geesteshouding is de verenging door vooroordeel en vooronderstelling. De positieve keerzijde van dit niets vooronderstellen is het alles aanvaarden. De filosoof mag niets uitsluiten van hetgeen zich aan zijn zoekende blik openbaart. Hij moet op de meest radicale wijze het standpunt van eigen nut en eigen belang voor goed opgeven. In volstrekte onbaatzuchtigheid moet alle passie in dienst gesteld worden van een hogere aandrift’^12.. Openheid, zuivere liefdevolle openheid van het subject - ‘waarin alleen zich het totale object openbaart’ - was zijn eigen wijsgerige, maar ook zijn menselijke en religieuze levenshouding. Van hieruit is de grote toewijding tot zijn studenten verstaanbaar; hij leerde hen vooral door zijn voorbeeld onbevooroordeld en kritisch denken. Maar ook zijn gemakkelijk in kontakt komen met allerlei collega's in of buiten de filosofische sectie, wordt door deze geesteshouding verklaard. Hij was geïnteresseerd en op de hoogte van literatuur, kunstgeschiedenis, theologie en exegese en hij deed zelf wat volgens hem de wijsgeer te doen had nl. ‘door de kritiek vanuit het universele standpunt der rede op de particuliere kenwijzen de universele samenhang verdiepen’^14.. Het wel en wee van het studentenleven, het wel en wee van de universiteit in haar geheel, met name van de Faculteit waartoe hij behoorde, ging hem ter harte. Onder zijn leiding werd het Instituut voor filosofie opnieuw ingericht en de Instituutsbibliotheek aanzienlijk verrijkt. Met grote interesse en scherpzinnigheid werkte hij mede aan de opzet van de Nijmeegse Studie in de Sociale Wetenschappen.

Mede door zijn leeropdracht, maar vooral door zijn aangeduide geesteshouding speelde hij zonder enige nadrukkelijkheid maar daarom niet minder feitelijk aan deze universiteit een zekere centrale rol.

Midden in het leven staan wij in de dood, luidt een opstel van zijn hand uit het eerste oorlogsjaar 1940^15.. Media vita in morte sumus - zo begon hij de lijkrede, die hij^13.

10. De wijsgerige Geesteshouding, Nijmegen-Utrecht, Dekker en van de Vegt, 1946, blz. 6.

11. De gelovige, hét probleem van de wijsgeer, in: Annalen van het Thijmgenootschap 67 (1959), blz. 258.

12. De wijsgerige Geesteshouding, Nijmegen-Utrecht, Dekker en van de Vegt, blz. 7 en 8.

14. Ibidem, blz. 9.

15. Midden in het leven staan wij in de dood, in: De Volksmissionaris 61 (1940), blz. 328-331.

13. Ibidem, blz. 9.

[p. 301]

hield op de hoogeerwaarde Pater Generaal der Redemptoristen Dr. Buijs. Aan deze woorden uit de beroemde sequentie van de monniken van St. Gallen moeten wij vandaag ook denken, nu een zo plichtsgetrouw, edel en eenvoudig mens en religieus, een nog zo veelbelovend collega in de bloei van zijn jaren aan ons, aan zijn familie, aan zijn congregatie en aan zoveel anderen ontviel.

Wij zouden berusting en troost kunnen vinden in zijn eigen woorden - bij laatstgenoemde gelegenheid uitgesproken -, die wij op hem zelf zouden willen toepassen: ‘Is het evenwel niet het eigene der groten dat hun werk onvoltooid achterblijft? Ja zelfs, is het wel aan ons uit te maken of de persoonlijke groei van een mensenleven en zijn taak voor de gemeenschap is voltooid?’^16..

En met zijn eigen woorden, wederom zo goed op hem zelf toepasselijk, zouden wij voor hem kunnen bidden.‘Dat de God van barmhartigheid hem zijn menselijke tekortkomingen vergeve, - dat de God van waarheid inzicht geve aan de zoekende, - de God van hoop rust aan de rusteloze, - de God van liefde vereniging aan de verlangende’^17..

16. Lijkrede op de Hoogw. Pater Generaal der Redemptoristen, in: Katholiek Leven 70 (1953), blz. 172.

17. Ibidem, blz. 173.