Roeping. Jaargang 36

[p. 702]

C.W.M. Verhoeven
Spel - scepsis - vrijheid

Er zijn in het menselijk leven geen gecompliceerder verschijnselen dan die welke typisch menselijk zijn. Men zou zich dus kunnen afvragen, of een verschijnsel als het spel zijn gecompliceerdheid te danken heeft aan het feit, dat het een menselijk verschijnsel is. Want het wordt, minstens als schaduw van existeren, ook bij de dieren aangetrofffen en vele van de theorieën, die over het spel ontstaan zijn, steunen dan ook bij voorkeur op een biologisch-psychologische grondslag: het heet, dat in het spel overtollige energieën een uitweg vinden, dat het spel ontspant, dat de vitale functies van mens en dier door het spel voorbereid of geoefend worden etc. Dit alles kan zijn waarheid hebben; maar wanneer een mens speelt, is zijn spel ongetwijfeld oneindig veel gecompliceerder en kan men niet volstaan met een biologische, psychologische, zelfs niet met een cultuur-sociologische benadering. Op een of andere wijze moet het spel van de mens gegrond zijn in zijn verhouding tot zijn eigen bestaan en de ruimte, waarin dat bestaan zich afspeelt en op het spel staat.

Nu kan men in het spel, juist omdat het zo gecompliceerd is, verschillende aspecten onderscheiden. Een daarvan biedt wellicht een uitgangspunt voor verdere beschouwingen, althans een steunpunt voor de moed om er nader op in te gaan. Want de hoeveelheid literatuur over het spel is zo overstelpend, dat men bijna geneigd zou zijn zich van hoogmoed te beschuldigen, wanneer men niet die literatuur, maar het spel zelf tot onderwerp van een beschouwing neemt. Een opvallend en uitnodigend facet van het spel is dan wat Huizinga in zijn befaamde ‘Homo Ludens’ het agonale aspect van het spel-element der cultuur noemt: spel is wedstrijd. Om te beginnen zou men hier misschien beter van de dialogische trek van het spel kunnen spreken. Want dit aspect, dat bij uitstek sociaal is, treedt niet alleen naar voren, wanneer de mens de ander ontmoet in een agonale situatie - dan treedt het noodzakelijk op - maar het kan bij elke ontmoeting tussen mens en buitenwereld aan de dag treden. In iedere situatie, waarin de mens in contact treedt met de wereld, hetzij die wereld door een medemens of door iets anders vertegenwoordigd wordt, kan deze ontmoeting zich in de modus van het spel voltrekken, ook zonder dat het spel met een overwinning of zelfs met gelijkspel eindigt. Want

[p. 703]

de mens kan dialogisch in contact treden met wereld of medemens zonder dat daarbij enige agonale intentie aanwezig is; dit gebeurt bv. wanneer twee mensen elkaar beleefd groeten. Het agonale aspect van het spel is op zijn beurt een aspect van het spel als dialoog, waarvan het weliswaar niet te scheiden, maar toch duidelijk te onderscheiden valt. De agoon is een dialoog, die op een bijzondere wijze gevoerd wordt nl. met de bedoeling dat een van de beide partijen volgens bepaalde spelregels overwinnaar zal worden. Maar deze spelregel is eigenlijk al een stukje ernst in het spel, dat uit zijn aard doel-loos is. Daarom kan men in zekere zin het agonale een ontaarding van het dialogische noemen. Het spel is veel subtieler en speelser dan de wedstrijd. We kunnen zelfs zeggen, dat het spel meer spel is, naargelang het meer subtiel is en meer gecompliceerd, meer berustend ook in zijn eigen gecompliceerdheid en minder uitlopend op iets concreets als een overwinning. Men kan nog verder gaan: het spel is de complicatie zelf, de kunstmatige complicatie, waardoor de mens de natuurlijke gecompliceerdheid van zijn aard en bestaan en van zijn intenties uitdrukkelijk affirmeert en waardoor hij zich onttrekt aan de affirmatie van het eenzijdig-bepaalde. Spel is een verzet van de geest tegen de specialisatie en het directe utilitarisme, waartoe de ernst leidt. Het spel is de tegenbeweging tegen de ernst. In de ernst occupeert en identificeert de mens zich rechtstreeks met het bepaalde object, dat zijn aandacht vraagt. Ernst, gravitas, maakt de dingen zwaar, laadt ze met het gewicht van een hele wereld. De ernstige laat de dingen, waarmee hij zich niet occupeert, buiten beschouwing. De ernst is een houding, waarin de mens zich specialiserend occupeert met het bepaalde zonder in die specialisatie zijn vrijheid uitdrukkelijk te verdisconteren, zonder te beseffen of althans zonder te laten zien - want ook hier is het spel sociaal en veronderstelt een forum van aanwezigen - dat hem ook de mogelijkheid en het vermogen van anders-handelen en anders-zijn gegeven is. Spel is een affirmatie van de vrijheid en een verzet tegen de gebondenheid. In het spel schept de mens zich een margo buiten het domein van strikt gebonden en dus ernstige activiteit en onttrekt hij zich op grond van zijn vrijheid aan de bepaaldheid daarvan. Aldus recreëert hij zijn menselijkheid. Door het spel onttrekt hij zich aan de ernst van zijn activiteit en zet hij zijn daden ‘op het spel’. Hij labefacteert zijn specialiserende daad om de universaliteit van zijn mogelijkheden te demonstreren. Hierdoor stelt hij zijn daad ook als het ware beschikbaar voor de medemens, die, met hem in dialoog tredende, hem de belangrijkheid ervan zou betwisten. Alsof hij vreest zich door zijn ernst belachelijk te maken - want ernst is de oerbron van het komische - ontkent hij reeds half wat hij gedaan heeft. Al spelend trekt hij een zig-zag-lijn in de margo van zijn activiteiten om die te vullen met de bevestiging van andere mogelijkheden, die hem ook gegeven waren, en om de sporen uit te wissen,

[p. 704]

die leiden naar het automatisme van zijn specialiserende keus. In zijn spel verbergt de mens de herkomst van zijn intenties te midden van de veelheid van mogelijke intenties. Uit de chaos van zijn intenties wil hij geen uitdrukkelijke en eenzijdige keus doen en nog minder wil hij aan een forum de oorsprong van de keus, die hij doet, te zien geven.

In verschillende Indo-Europese talen schijnt de oorspronkelijke betekenis van het woord voor spelen te zijn die van: een snelle beweging maken. Dat is de snelle zig-zag-beweging, waarmee de mens de chaos herstelt, waaruit zijn ernst ongewild als een beperkende specialisatie te voorschijn moest treden. Spel is het herstel van het geheel der vrijheid dat door de ernst verbrokkeld wordt. In de ernst vervalt de mens aan de wereld; in het spel hervindt hij zich zelf. Buytendijk zegt het aldus: ‘Der Sinn des Spiels ist dann - so meine ich in Uebereinstimmung mit Gedankengängen Binswangers- die Verwirklichung der existentiellen Tendenz nach Befreiung von der Verfallenheit an die Welt.’ [Das Menschliche. p. 221].

Het spel is een bevrijding. Een bevrijding is het realiseren van de vrijheid. De vrijheid is te stellen tegenover de gebondenheid, zoals het spel tegenover de ernst. De gebondenheid is zeker niet minder mysterieus dan de vrijheid. Duidelijker dan deze woorden zijn misschien de categorieën van werkelijkheid en mogelijkheid. Maar ook deze worden door de vrijheid weer tot mysterie gemaakt. Want de vrijheid is besmettelijk. Wat met haar in aanraking wordt gebracht, verliest zijn gedetermineerdheid. Daarom is de vrijheid per definitie niet te definiëren; de vrijheid ontdoet ook het denken van zijn determinatie. De vrijheid is niet te definiëren, omdat zij niet identiek is met zich zelf. Dat betekent twee dingen. Ten eerste dat de vrijheid iets van die aard is, dat men daar nooit van kan zeggen, of zij al dan niet gerealiseerd is. Het behoort tot het wezen van de menselijke vrijheid, dat de mens niet weet of hij vrij is of niet. De vrijheid van de wil te bewijzen is een even onmogelijke onderneming als de gebondenheid van de wil te bewijzen. Zodra het idee van de vrijheid ontstaat is alles vrij van determinatie. Het betekent dus ook, dat men de vrijheid vrijblijvend alleen kan beschrijven als mogelijkheid, niet als realiteit of bezit. Maar evenmin kan het bezit van de vrijheid ontkend worden; men kan zich noch aan dat bezit, noch aan de ontkenning daarvan binden. De vrijheid is ook niet één mogelijkheid naast andere; zij is tegenover deze ene, bepaalde mogelijkheid ook steeds de andere mogelijkheid. Zij is dus het inbegrip van alle mogelijkheden, het tegelijk bezitten of beschouwen - vanuit het niet bezitten - van alle mogelijkheden.

Het spel als bevrijding van het vervallen zijn aan de wereld lost de wereld in de vrijheid op. De wereld is het speel-veld van de vrijheid. Het spel van de vrijheid geeft aan de wereld een geheel ander karakter, ook inzoverre die

[p. 705]

wereld gevuld is met dingen. Want dingen zijn werkelijkheden, zo lijkt het. Een werkelijkheid is de verwerkelijking van bepaalde mogelijkheden. Een ding is dan gedetermineerd, gebonden aan de identiteit met zich zelf. Het ding is niets anders dan de gebondenheid van een mogelijkheid aan zich zelf. Houd een mogelijkheid vast, determineer haar, bind haar aan haar bepaaldheid en zij wordt tot een ding. Zij stolt, slaat neer uit een damp van mogelijkheden en wordt zichtbaar en tastbaar. De zichtbare realiteit is de ernst waarmee een mogelijkheid met zich zelf geïdentificeerd wordt.

Tegenover deze ernst, die de dingen doet neerslaan, staat het spel. Het spel lost de dingen op, het lost de wereld op in de mogelijkheden, waaruit hij is gerealiseerd en waaruit een geheel andere wereld gerealiseerd zou kunnen worden. Het tast die af, meer niet. Gaat het spel die andere wereld, de wereld van het spel realiseren, gaat het regels vormen en laat het de vrijheid los, dan is het eigenlijk geen spel meer, maar een imitatie van de ernst. En dat het spel in wezen een imitatie van de ernst zou zijn, is wel de slechtste theorie die ooit bedacht is. Het spel schept niet, het oppert alleen mogelijkheden. Het is een wezenlijke eigenschap van het authentieke spelen, dat de speler zich volstrekt niet bindt. Een gezelschapsspel of een hazardspel is al een neerslag uit de wolk, een materialisatie van het spel, geen spel meer, maar een spelletje. De regel of het toeval is al een evasie naar het tastbare vanuit de verveling van de geest in zijn hoge spel.

Het spel geeft aan alle dingen een ander karakter. De mens die vrij is, die door zijn spel de vrijheid verovert, verandert de dingen in vrijheid. Door zijn spel worden kleine, ernstige druppeltjes weer speelse grote wolken. De dingen zijn maar druppels, toevallig neergeslagen uit een wolk van mogelijkheden. Dingen zijn in hun ernst verstard. Het spel, dat, omdat de vrijheid geen bezit is, niets anders is dan een beschouwing of een houding en nooit een practijk, herstelt de wolk rondom de druppel; het verwerkelijkt werkelijkheden weer tot mogelijkheden en lost de dingen in hun mogelijkheden op. De beschouwing laadt het eindige met oneindigheid en geeft er aldus een oneindige betekenis aan op de wijze van de ernst, maar vrijblijvend. In het denkend spelen en het spelend denken verdampt de wereld en wordt hij tot de wolk van mogelijkheden, die hij was voor de schepping.

Het gedetermineerde, met zich zelf identieke, reële en in zijn realiteit vastgebondene heeft geen betekenis. Want het verwijst nergens naar; betekenis nu bestaat hierin, dat het ding, waaraan betekenis wordt toegekend, verwijst, niet naar iets anders dan wat het is, maar naar zijn mogelijkheden. De vrijheid geeft betekenis aan de wereld, omdat zij door haar spel aan de wereld zijn ernstige en komische identiteit ontneemt en hem verheft uit de status van verpletterd-liggen-op-zich-zelf. Zij maakt van het ene het andere, echter niet

[p. 706]

definitief, maar zo, dat zij alles wat zij maakt weer ongedaan maakt en terugneemt. Het spel van de vrijheid laat in de wereld geen sporen na; het onttrekt zich volkomen aan de waarneming en de identificatie; men betrapt het niet op consequentie of inconsequentie; het is niet meer dan een immanent vibreren van de geest, die de wereld beschouwt.

Het spelen is een beschouwelijke activiteit; het is de beschouwing van het geheel naar aanleiding van een deel. Deze beschouwing noemden de Grieken scepsis; zij relativeert het belang van een bepaald détail door het te zien in betrekking tot een totaliteit, in vergelijking waarbij het onbelangrijk en bijna zinloos is. Scepsis is de humor, waardoor wij voorkomen, dat wij belachelijk worden. Dit ligt heel dicht bij wat wij twijfel noemen. Twijfel is niet de neiging een bepaalde waarheid te ontkennen. De twijfel is niet bepaald en speciaal, maar juist universeel: hij zet de zin der bagatellen op het spel en om dat te kunnen bagatelliseert hij. Tot het uiterste gegaan verlamt de scepsis de activiteit, die altijd specialiserend en dus ernstig is; hij distantiëert de mens van zijn wereld en voert hem tot vertwijfeling. Er is een grens aan de twijfel en dus ook aan het spel, dat uit de twijfel ontstaat. Deze grens is de dadeloze vertwijfeling. Spel is alleen zinvol, zolang het de wereld zijn zin en zijn glans laat; scepsis overtreedt zijn bevoegdheid, wanneer zij welke conclusie dan ook trekt uit zich zelf.

Het verband tussen spel en scepsis is in allerlei activiteiten van de mens duidelijk te onderkennen en de kijk, die men vanuit deze ervaring op de wereld krijgt, is soms een pijnlijke ervaring. Een ludiek element in zijn gedrag verdisconteren kan betekenen, dat men daarvoor niet verantwoordelijk gesteld wenst te worden. Een schuilnaam kiezen kan betekenen, dat men zich schaamt voor wat men schrijft en het niet zonder meer op de eigen naam wil hebben. Van de andere kant is het niet te ontkennen dat er een groot stuk twijfel ligt in allerlei vormen van goedmoedige en speelse spotternijen over bv. heilige zaken. De lach is dikwijls niet meer dan een evasie uit het leed. In dit spel houdt men zich gereed voor de ontkenning. Maar het spel als evasie is niet meer het authentieke spel.

Als de mens vrij is of in staat is zich vrij te spelen, dan steekt zijn vrijheid de wereld aan. De mens te beschouwen als vrij en het ding als gedetermineerd is een grove inconsequentie. Voor de vrijheid zijn de dingen niet gedetermineerd en inzoverre de mens vrij is, zijn voor hem ook de dingen vrij en niet gedetermineerd. Zij zijn dat op het niveau van de vrijheid en niet van de logica. Dat de dingen ongedetermineerd zijn, betekent dus niet, dat een stoel wel een tafel kan zijn, niet in de ‘verbeelding’, maar ‘echt’, en een asbak een boek, maar dat het ding niet de verwerkelijking is van één mogelijkheid, maar een bundeling van een onbeperkt aantal mogelijkheden. En dit wordt weer niet

[p. 707]

gesteld door de verbeelding, maar door de beschouwing. Alleen als die bundeling krijgt het ding zijn werkelijkheid, zijn tastbaarheid en zijn zichtbaarheid en daarmee de schijn van gedetermineerdheid. Het ding is dan de rustende vulkaan, die door de vrijheid weer tot leven en activiteit wordt gebracht. Het spel is een wereldgrond. ‘Während Gott spielt, wird Welt’, aldus vertaalt Heidegger een uitspraak van Leibniz: ‘Cum Deus calculat, fit mundus’. [Der Satz vom Grund. p. 186].