Roeping. Jaargang 36

[p. 547]

Ton van Oudwijk
Klokken

Nadat het glas van de zesde klok verbrijzeld was werden juffrouw Melisandes armen moe. Ze liet de bijl - voor het eerst in haar leven hanteerde ze een bijl - die liet ze zakken. Even maar. Daarna hief ze hem weer omhoog met haar dunne spierloze armen en sloeg toe. De wijzerplaat, het uurwerk, de slinger kwamen omlaag en leken op de vloer een onwaarschijnlijk klein hoopje koper en ijzer. De tijd aangeven konden ze niet meer en dat was goed. Nu de zevende klok, de achtste, de negende... toen was juffrouw Melisande zo moe dat ze dacht geen kracht meer te hebben voor de laatste drie. Ze snikte, stroef en haast geluidloos. Het gevoel, dat haar leven anders zou zijn geweest als ze dit alles vijftig jaar eerder had gedaan maakte haar moedeloos. Wat maakte het nu nog uit, zelfs als ze de kracht kon opbrengen om de laatste drie klokken tot gruizels te slaan? Maar wat heeft ze eraan als er al negen vernietigd zijn, als ze de tiende, de elfde en de twaalfde heel laat? Ook niets - helemààl niets. En dit is haar verjaardag, haar twee-en-zeventigste. Ieder viert zijn verjaardag op zijn manier. Dit is de hare, voor deze ène keer. Ze is moe - maar ze is ook dronken. Ze heef nog nooit iets gedronken dat sterker was dan koffie. Ook vandaag niet, toch is ze dronken. En ze houdt op haar eentje een orgie van bijlslagen op glas en metaal - van bonkend op de vloer vallende gewichten - van splinters en scherven en koperen veren die nog blijven natrillen als ze allang gevallen zijn. Proficiat juffrouw Melisande; en nog vele jaren of nog weinige, net zoals het valt.

Juffrouw Melisande laat voor het laatst de bijl zakken. Behalve haar schor fluitende ademhaling is er nu geen geluid meer in het vertrek. Alle klokken zwijgen nu definitief en ze zullen ook nooit meer slaan. Dronken is ze nu niet meer, alleen dankbaar en voldaan. Alleen dit nog blijft in haar wroeten: het is vijftig jaar telaat. Een van de wijzers staat rechtop in haar geelachtig grijze haar, als een uitroepteken. Ze heeft ook eelt in haar handen gekregen maar dat is allemaal niet erg. Dat het bloed langs haar wang druipt, waar een van de rondvliegende scherven haar geraakt heeft is ook niet erg. Erger is, dat ze maar één uur van haar leven buiten zichzelf is geweest. Dat is dit uur. In dit

[p. 548]

ene uur heeft ze geweten wat emotie, haat, hartstocht, dronkenschap en leven is. Twee-en-zeventig jaren samengeperst in één uur - het is niet veel maar het is iets. Bij haar wat onnozele glimlach - alsof ze nog in een andere wereld vertoeft - doen haar vochtig-knipperende ogen vreemd aan. Zo gaat ze voor het raam zitten. Met dat verdwaasde glimlachje nog van die andere wereld, de bloedende linkerwang en de klokkewijzer rechtop in haar haar. Ze ziet het grindpad dat door bijna niemand meer wordt betreden dan door haar, al jarenlang. Dat grindpad waarover twaalf klokken zijn binnengedragen in haar jeugd. Het heeft nog vrij lang geduurd voor ze wist wie of wat ze de schuld kon geven van het verpesten van haar jeugd - tenslotte maar van haar hele leven. Als een mens dan toch eenmaal bezig is... eerst dacht ze nog dat het te wijten was aan Het Wezen. Het Verzekeringswezen. Later wist ze dan dat het De Klokken waren. Nu ze eenmaal kapot zijn doet het er zoveel niet meer toe. Het komt er voor haar nu ook niet veel meer op aan hoe laat het is. Dat heeft ze bijna een levenlang tot benauwens toe geweten, van minuut tot minuut. Ze zal op een keer wel dood gaan en dat zal zolang misschien niet meer duren. De begrafenis en alles is al geregeld, dank u. Dat was hij twee-en-zeventig jaar geleden al. Papa zaliger, de man met de vooruitziende blik, heeft daar al zorg voor gedragen vanaf haar eerste benauwde schreeuw. Een levend kind, hij was content. En reeds voerde zijn vooruitziende blik hem naar de toekomst en de toekomstige begrafenis. Alles was in goede handen bij papa. De lange losse haren van mama waren nog nat van het zweet. ‘Studieverzekeringen en alles’ sprak papa monter. ‘Eventueel ook op een andere manier te gebruiken’.

Mama zei niets. Behalve dan, dat het kind tenminste gedurende de tijd vóór die keurige begrafenis Melisande zou heten, Daarop zei papa niets. Hij dacht nog wel: Waarom niet gewoon Dientje, zoals me moeder? Maar hij liet het er maar bij. Mama had nu eenmaal ‘Haar Verleden’. Haar jeugd waar ze zoetjes slapend doorheen gedragen was en waaruit ze nog steeds niet helemaal wakker scheen. Naarmate papa vooruit leefde, leefde zij achteruit. Maar goed - papa had dan het Verzekeringswezen. Vaak sprak hij amicaal van ‘Het Wezen’. Hij sprak er gaarne, uitgebreid en diepgaand over, zonder dat hij mama daarmee hinderde want ze luisterde toch niet. Het Wezen liet hem zelden los. Zelfs niet op ouwejaarsavond, als hij een bittertje meer nam dan normaal. Dan juist niet. Bij het scheren kon hij het mes aanzetten op de riem met het warme gevoel dat hem niets gebeuren kon. Het liet hem niet los, ook niet als hij ernstig overwoog een zoon te verwekken die zijn liefde voor Het Wezen delen zou later. Hij dacht er weer lang, uitgebreid en diepgaand over na. De zoon kwam niet. Misschien had papa teveel gedacht; misschien ook was hij teveel versmolten met Het Wezen, om nog eens een wezen te zijn dat niet met een polis in het hart en premies in het hoofd in bed stapte. Moest Melisande twee-en-zeventig jaar

[p. 549]

worden voor ze twaalf klokken aan gruzelementen sloeg - moest ze zich daarna amechtig naar het raam slepen om met een bebloede wang naar het grindpad te gaan zitten staren, voor ze zich begon af te vragen wie van hun drieën er nu eigenlijk normaal was geweest. En zo er een niet normaal was, wie dan en door wie?

Nu de klokken er niet meer zijn, gaat ze over Het Wezen zitten denken. Dank zij Het Wezen is ze toch maar zoetjes slapend door het leven heen gedragen. En wakker geworden toen het feitelijk niet meer zo hard nodig was.

Voor dit raam heeft ze, haast een mensenleeftijd geleden, gestaan en naar ditzelfde grindpad gestaard. Papa liep over het pad op de huisdeur toe, met gebogen hoofd. Waarom met gebogen hoofd? Melisande dacht: Misschien is er nu eindelijk eens iets met dat rare wezen van papa. Dat herinnert ze zich, nú nog.

Wat kan het leven raar met ons doen - het kan zo raar met ons doen dat zelfs papaas met vooruitziende blikken er niet eens altijd tegen gewapend zijn.

De Klok kwam in zijn leven en veranderde zijn goed-geordend binnenste in een onoverzichtelijke chaos. Het Wezen, meer stokpaardje dan broodwinning, steigerde woest en wanhopig. Het steigerde hoog en viel tenslotte laag - De Klok had de grootste bek. Papa leed voor het eerst onder een grote bek - een grotere dan de zijne had hij voordien nog nooit ontmoet. De Klok verdrong Het Wezen en papa streed zijn strijd. De eeuwige driehoek. Handenwringen en zelfmoordplannen kwamen er niet aan te pas. Wel slapeloze nachten, waarin hij zich een trouweloze voelde en waarin hij zich benauwd en draaierig door de lange uren vocht. Papa was verliefd geworden op De Klok. Papa had vrouw en kind, maar hij kon het gevoel hebben of hij dat ook niet helpen kon. Een mens heeft het, en door de lange jaren heen kan hij vergeten zijn waar dat allemaal toch vandaan gekomen is.

Hij kocht de klok, met de schichtige omzichtigheid als ging hij een bordeel binnen. Als ik een ander niet zie, dan ziet een ander mij niet. Toen hij naar zijn portefeuille tastte grepen zijn handen een paar keer mis. De antiquair zette de klok op twaalf, en papa moest vele malen slikken toen hij het muzikale slagwerk alle twaalf keren horen mocht. Alle twaalf. De slagen zinderden op een vreemde manier door hem heen - bij de twaalfde slag heeft hij zijn hoed af moeten nemen om de vochtige binnenrand af te vegen. Vervolgens zijn voorhoofd, timide en volslagen ontredderd glimlachend tegen de bol van zijn hoed. De veroveraar die een afschuwelijk moment van twijfel heeft - of hij veroveraar of veroverde is.

Mama trok zich nog wat verder terug in haar verleden - haar goede grootvader had ook zo'n soort klok gehad. In zijn tijd had hij ook een duidelijke

[p. 550]

voorliefde getoond voor koolraapjes met een hardgebakken varkenslapje. Mama glimlachte dromerig. ‘Goed gepaneerd, weet je? zei ze tegen Melisande.’ Een flinke harde korst..’ De glimlach verscheen weer - later verdween hij zelfs niet meer; hij bleef kleven, als een ongevaarlijke en niet onaangenaam aandoende eigenaardigheid. Ook bij Melisande. die toch niet eens een Verleden had. Een andere manier om zich te uiten - over wat en wie dan ook - bleef er tenslotte ook niet meer. Als De Klok sloeg of speelde - ach mijn God, om het kwartier - dan sprak men niet meer. De woorden werden in de keel teruggedrongen, abrupt maar gelaten. Een ongeschreven wet, van kracht geworden op het moment dat de klok het huis was binnengedragen.

In de daaropvolgende jaren werden er nog elf het huis ingedragen. Het klokkenwezen; Het Wezen. Mama en Melisande, de vreedzamen van beroep, aanvaardden ook de twaalfde met de glimlach die zich metterwoon op hun gezicht gevestigd had. Maar Melisande brak een potlood in tweeën zonder dat ze wist hoe en waarom ze dat gedaan had. Wel werd ze zich, toen de klok over de drempel werd gedragen, plotseling ervan bewust dat ze niet rechtop liep zoals een ander. Ze was twintig. Hoeveel jaren ze misschien al met gebogen schouders liep - het hoofd ietwat naar voren als in luisterhouding - dat was niet na te gaan omdat alle jaren eender waren.

Ook die dag had ze voor dit raam gestaan, haar ogen gericht op het grindpad waarover de twaalfde verschrikking op het huis afkwam. Hij kwam en kreeg zijn plaats bij de andere, in de museumachtige suite waar papa, mama en Melisande die avond triviaal genoeg achter de boerekool zaten.

Om kwart over zes legde papa mes en vork neer en hief in zoete zwijmel het luisterend hoofd - om half zeven nog eens - om kwart voor zeven had hij genoeg gegeten en legde definitief mes en vork neer. Melisande dacht vaag: Om het kwartier smakt hij tenminste even niet. Ze zag de vette rand die bijna voor de helft de bovenkant van zijn glas bedekte - ze haatte hem niet. Zulke vreemde woorden werden niet gebruikt en nog minder gedaan. Maar voor het eerst zag ze tegen de gewijde stemmingen op, waar ze door de pingelende, beierende, dreunende klokken om het kwartier bijna met geweld ingedonderd werden.

Toen zei papa: ‘Laten we bidden’. In een ongekende revolutie dacht Melisande: Ja. Laten we dat nog even waarnemen. Het kan nog net voor ze weer beginnen en het opnieuw kerstmis wordt. Klokken. Kerstklokken, nachtmis. Om het kwartier moeten we naar de nachtmis - is het niet genoeg?..

Melisande was een net braaf meisje van drie-en-twintig toen mama op een middag plotseling haar dromerig glimlachend hoofd tegen de stoelleuning legde en stierf. Melisande was nog een net braaf meisje toen papa dertigjaar later

[p. 551]

zijn opstandige strijd vocht met de dood en verliezen moest. Maar eindeloos lange jaren voor papa's nederlaag is er een jongeman in huis geweest. Begonnen als bewonderaar van papa's antieke klokken, eindigde hij als bewonderaar van Melisandes deemoedige lijdzaamheid. Toen vond papa er niets meer aan - juist toen Melisande er wel wat aan begon te vinden. De romance liep echter te pletter op de keiharde klippen van de deemoedige lijdzaamheid. Melisande keek hem op een avond na toen hij het grindpad afliep en ze wist dat hij daar voor de laatste maal gelopen had. Bij het hek lichtte hij nog eens zijn gardibaldi. Goedenavond juffrouw Melisande. Een nette man. Of hij nog iets van zijn hart heeft achtergelaten - of het meteen maar weer meegenomen heeft - dat is ze nooit te weten gekomen.

De woorden vielen daarna nog wat schaarser. Melisande stortte zich in de woelige losbandigheid van een dameskransje, waar ze feilloos en automatisch om het kwartier in haar woorden stokte en soms minutenlang zweeg.

Periodiek zwijgende leden van dameskransjes kunnen geen leden van dameskransjes zijn. Ze voelde het zelf, ze was er weer voor het laatst geweest. Toen ze die avond het hek achter zich sloot, voelde ze zich voor het eerst bewust pathetisch. - Alsof ze het leven zelf voorgoed buitensloot.

Van toen af is ze gaan mompelen, afgewisseld door zwijgen of door luidop praten omdat papa doof begon te worden. Maar haar bevroren glimlach smolt niet meer weg, ook niet tijdens papa's rumoerige afsterven en zijn keurige begrafenis daarna.

Maar nu. Melisande is jarig; ze heeft eerst twaalf klokken kapot geslagen met een bijl en toen is ze met een bloedende linkerwang voor het raam gaan zitten. Ze mompelt niet en ze glimlacht zelfs niet, ze huilt. En ze kijkt nog altijd naar het grindpad, waarover ook nog een tijdlang een hond gelopen heeft. De hond Abraham is weggelopen om nooit terug te keren. Waarom? Waarom loopt een hond weg van Melisande, die geen kip en ook geen hond kwaad doet? Ze kocht hem nadat papa gestorven was - een woeste uitspatting waaraan ze geen weerstand kon bieden. Papa zou gezegd hebben: ‘Een bonk geld, en waarvoor? Ben ik soms niet goed genoeg?

Ze kocht de hond, ongeveer zoals papa indertijd zijn eerste antieke klok kocht. Met een schichtige blik onder neergeslagen oogleden, en het gevoel als ging ze een kroeg binnen om zich eens geducht te bezatten. Maar toen ze thuis kwam dronk ze koffie en ze mompelde weer. En om het kwartier stokte het gemompel, feilloos en automatisch. Zo was het en zo bleef het - niets bizonders dus. Maar kijk, er was een hond in haar leven gekomen, ene Abraham. Die zweeg niet als het klokkegedreun begon - die blafte dan, luid, woest en doordringend. De ban was verbroken - nee, toch niet. De dag kwam dat ook Abraham de blaf in de keel bleef steken en zwijgen moest. De dag kwam ook

[p. 552]

dat Abraham rustig de deur uit wandelde en het grindpad af om nooit terug te komen.

De zoutige tranen bijten in de bloedende kerf in haar linkerwang. Nu merkt ze ook pas dat ze bloedt. Ze heeft dan toch echt wel even met het Leven kennis gemaakt. De een doet dat zus, de ander zo. Wat later staat ze voor de spiegel, met een nat washandje haar wang te betten. Rechtop in haar haar staat nog altijd die klokkewijzer die ze nu pas ontdekt. Plotseling begint ze te giechelen - hoog, nerveus en triomfantelijk. Ze heeft nog nooit eerder een klokkewijzer in haar haar gehad.

Dat wil ze dan zeggen tegen zichzelf - voor het eerst van mijn leven dat ik een klokkewijzer op mijn hoofd heb staan. Maar het giechelen belet haar dat. Ze neemt de wijzer in haar hand - nog nahikkend - en bekijkt hem. ‘Pas goed op mijn klokken’ heeft papa gezegd. Nu.. dat heeft ze gedaan. Hij heeft er toch niet bij gezegd hóe ze er op passen moest? Misschien bedoelde hij dit.. het giechelen komt weer opzetten. Misschien bedoelde hij wel zó..? Ze staat nog voor de spiegel als het giechelen in een gillend en joelend lachen is overgegaan. Praten kan ze niet, wel denken. Ze zou willen zeggen, roepen, schreeuwen: ‘Nou, héb ik het soms niet goed gedaan? Geen dag zijn ze ziek geweest - geen dag hebben ze op bed gelegen..’ Melisande gaat terug naar de suite en legt de wijzer netjes bij de ravage neer. Nog steeds is het niet bij haar opgekomen - en ach, misschien is het ook maar beter zo - dat ze de klokken jaren geleden al stil had kunnen zetten.

Als ze later het grindpad afloopt en het hek achter zich sluit doet ze dat zeer doelbewust. Ze gaat het zeggen tegen iemand: Ik heb ze kapotgeslagen, allemaal. Ze mompelt ook niet in zichzelf, ze wil alles bewaren. Als de deur opengaat, ginds bij Sarah, dan komt het. Praten en voorlopig niet meer ophouden, uren en uren niet. Ook niet om het kwartier. Haar wang is weer gaan bloeden - het bloed druppelt langs haar mantel neer. Het geeft niet. Het is juist wel goed. De enkele mensen die ze kan tegenkomen zullen denken. Ze zullen over háár denken.. die juffrouw Melisande loopt op straat en ze bloedt. Zij heeft iets beleefd, zullen ze denken. Zij heeft iets meegemaakt, zullen ze denken. Ze giechelt weer - o God ze giechelt weer. Ze haalt zich Het Wezen voor de geest; ze haalt zich de jongeman voor de geest, die zijn gardibaldi plus zijn hielen lichtte indertijd; ze haalt zich ook Abraham voor de geest en het giechelen houdt op precies als ze bij het huis is van Sarah De Eigenaardige. Sarah de jodin, die sinds de oorlog en nu al vijftien jaar lang haar huis niet meer uit is geweest, omdat ze niet gelooft dat er geen razzia's meer zijn.

Bij Sarah in de kelder, waar Sarah altijd zit. Waar de muren bijna zwart zijn van de walm, omdat de petroleumlamp daar de hele dag branden moet. Sarah

[p. 553]

de Eigenaardige fluistert schor: ‘Deur dicht, luik dicht, gordijn dicht’. En dan pas komt Melisande naar Sarah toe, in het licht van de olielamp.

‘Ik heb’ - heeft ze willen zeggen. ‘Sarah, ik heb ze alle twaalf -’

Ze staat daar bij die tafel, zonder een woord. Sarah kijkt naar haar op; Sarah kijkt naar al dat bloed en het wekt bij haar geen verbazing. Zij daar in die kelder, zij wist het wel. ‘Is het dan nu zover? vraagt ze zacht. Melisande knikt stom. Het is zover. Haar lippen hebben woorden gevormd die niet tot geluid werden - het is zover. ‘Herinner je je die Abraham? - Sarah - die Abraham?’ Ze denkt dat ze het allemaal zegt maar ze zegt het niet. Haar ogen tasten nietbegrijpend de grauwbewalmde muren af. Er zijn geen klokken, niet één. Voor Sarah is er geen vroeg of laat - voor Sarah is het altijd Nu. En Sarah begrijpt haar niet, als Melisande weer gaat - met haar bloedende gezicht - haar radeloze nietbegrijpende ogen en haar stomme mond.

Op straat denkt Melisande: Het is dan zover. Maar ze probeert het al niet meer te zeggen.