Roeping. Jaargang 36

[p. 486]

Geertrui Burger
De grote grijper

De slaap, die gewoonlijk de meest onschuldige toestand wordt genoemd waarin een mens verkeren kan, kent een eigenschap die hem gevaarlijker maakt dan de meest riskante onderneming of de grootste waaghalzerij. Dit ondervond een man, die door een noodlottige droom zijn gemoedsrust zag vluchten, zijn levensprogramma grondig zag wijzigen en zijn zelfsrespect en zekerheid verloren zag gaan.

Goed is het, er rekening mee te houden, dat een enkele droom toereikend kan zijn om een mensenleven van dertig, veertig jaren teniet te doen, opdat ge u kunt wapenen tegen deze in al zijn argeloosheid zo machtige bondgenoot van de Grote Grijper, die noodlot heet.

Hij was een ordelijke, verdraagzame mens, een minzaam huisvader, een hartelijk vriend en een bonafide, algemeen geëerd zakenman.

Zichzelf beschouwde hij als een liefhebbend man en vader, die op strikt eerlijke wijze zijn zaken behartigde en in zijn veelzijdige relaties tot vrienden en bekenden een goed en navolgenswaardig voorbeeld gaf.

Alles was dus in de meest gewenste orde en de verhoudingen waren zo gunstig mogelijk. Ik wilde, dat deze toestand had kunnen blijven, zodat niet noodzakelijk moest volgen wat nu onvermijdelijk vermeld moet worden, wil de geschiedenis van deze mens niet op een verdichtsel, maar op de naakte, onopgesmukte waarheid berusten, waarop ze zich blijft beroepen, wat er ook van haar gezegd mag worden.

Ziekte en een operatie mogen in zichzelf een element van onordelijkheid bergen, in het leven van deze mens werden ze zeer bevredigend ingebouwd, toen hij inderdaad ziek werd en zijn hart een klein defect vertoonde, dat door een operatie verholpen zou kunnen worden. Hij besloot zich hieraan te onderwerpen en vertrok naar het ziekenhuis, waar een bekwaam chirurg hem met zijn kennis ten dienste zou staan.

Alles verliep naar wens en het gebrek aan zijn hart werd verholpen. Hij lag reeds weer in zijn bed en steeg op uit de narcose naar de rand van het bewust-

[p. 487]

zijn, toen hij een wonderlijke droom had. Een ogenblik, misschien slechts enkele seconden moeten het geweest zijn; ze waren evenwel voldoende om zijn leven voor vele jaren te verwoesten.

Hij droomde, dat hij na de operatie uit de narcose ontwaakte en zichzelf vond liggen op een werkbank, terwijl een man in een blauwe overall, die naar machine-olie en benzine rook, zich over hem heen boog en met een schroevendraaier in zijn borstkas peuterde. Hij zag, hoe de man zich oprichtte, het instrument neerlegde en zijn handen afveegde aan een dot poetskatoen, die hij daarna dicht bij zijn hoofd op de werkbank neerlegde. Hij droomde verder, dat de mecaniciën hem plotseling geschrokken en als betrapt aankeek en toen hij hem bij bewustzijn bevond bliksemsnel een grote, engelse sleutel nam en hem daarmee een klap op zijn slaap gaf, zodat hij weer buiten kennis raakte.

Verschrikt en onthutst werd hij wakker en ademde verruimd op, toen hij zag, dat hij in een zindelijk, wit ziekenhuisledikant lag. Hij wilde zich het bezwete voorhoofd afvegen met datgene, wat bij zijn linkerhand lag en wat hij voor een zakdoek hield. Begrijpt ge zijn ontzetting, toen hij ontdekte, dat dit dezelfde dot vuile poetskatoen was, die de mecaniciën bij zijn hoofdeinde had neergelegd in de droom, die hij zojuist gedroomd had? Hij keek ernaar met afgrijzen. Hij rook eraan en herinnerde zich de olie- en benzinelucht uit zijn droom.

Toen wist hij zeker: ‘Ik heb niet gedroomd, het was de ruwe werkelijkheid. Men heeft ontdekt, dat ik geen hart heb, maar een soort machinerie, die het werk van een mensenhart kan overnemen. De chirurg heeft me niet kunnen helpen en er een werktuigkundige bijgehaald. Ze hebben me - terwijl ik buiten kennis was - naar zijn werkplaats gebracht en als ik niet toevallig ontwaakt was, had ik van dit bedrog nooit iets behoeven te weten. Nu echter weet ik het, de handigheid van de mecaniciën om me met zijn sleutel te verdoven zou gebaat hebben, als ik niet deze dot hier als bewijsstuk in mijn handen hield’.

Toen zijn vrouw hem kwam bezoeken, maakte ze zich niet al te bezorgd over zijn neerslachtigheid en schreef dit toe aan zijn zwakte.

Zijn gebrek aan belangstelling en zwaarmoedigheid bleven echter ook, toen hij hersteld naar zijn woonhuis was teruggekeerd. Dit bevreemdde haar en ze drong net zolang aan totdat hij haar zijn ontdekking meedeelde en haar verweet, dat zij en allen, die van het geheim op de hoogte waren hem ervan onkundig wilden laten.

Hij werd woedend toen ze hem ervan trachtte te overtuigen, dat hij inderdaad gedroomd had. Een heldere, gedetailleerde droom weliswaar, niettemin een product van zijn verbeelding, zoals alleen de slaap die brengen kan. Wit

[p. 488]

van drift rende hij naar boven en haalde uit zijn koffer de dot poetskatoen tevoorschijn, die hij haar heftig onder de neus drukte. ‘Kijk’, zei hij, ‘wat ik in mijn hand hield toen ik wakker werd uit die zogenaamde droom en probeer dan nog eens vol te houden, dat mijn belevenis met de werkelijkheid niets te maken heeft’. Zijn vrouw deinsde achteruit of hij haar een gevaarlijk reptiel voorgehouden had en bekeek het ding nadat ze zich hersteld had langdurig. Ze kon het niet verklaren hoe hij daaraan gekomen was. In stilte verdacht ze hem ervan, dat hij het zich later ergens vandaan gehaald had om hiermee sterk te staan tegenover allen, die hem overtuigen wilden van zijn dwaling.

Het is moeilijk iemand, die vast overtuigd is, van een waandenkbeeld te genezen. Duizendmaal zwaarder is het, wanneer hij een zo overtuigend bewijsstuk kan overleggen om zijn theorie te staven. Met deze optimale moeilijkheid kreeg zijn vrouw te kampen in de tijd, die nu volgde. Hij voelde zich minderwaardig, omdat het meest centrale, het meest eigene in een mensenlichaam bij hem vervangen was door een banale, koude machine met schroeven en radertjes, moeren en wieltjes misschien. Hij voelde zich bedrogen door degenen, die van dit feit op de hoogte waren en hem hiervan onkundig wilden laten. Hij was ervan overtuigd, dat zijn leven tot dusver een grote leugen was geweest, omdat alles, wat hij dacht en deed berust had op de veronderstelling dat hij een kloppend, voelend, resonerend mensenhart had en hij wenste dat oude leven niet voort te zetten. ‘Met een mechanisch hart kan men niet liefhebben’, zei hij tegen zijn vrouw, ‘dus heb ik niet lief’. ‘Met een hart, dat een machine is kan men niet gelukkig of ongelukkig zijn, dus ben ik dat niet. Met zo'n hart is het niet mogeluk een geweten te hebben, dus ben ik gewetenloos’. Alleen zijn zakenleven zette hij voort, ‘want’, zei hij: ‘zaken doen is een kwestie van het verstand en zolang niet bewezen is, dat ook dit een mechaniek is, zal ik daarmee op de oude voet voortgaan’.

Wie kan zulke bezwaren ontzenuwen? Wie is in staat een zo onwrikbaar vastgeroest misverstand tot wankelen te brengen? Zichtbaar of onzichtbaar lag de dot poetskatoen altijd tussen hen in en woei zijn machineolie en benzinelucht in hun neusgaten.

Toen waagde de vrouw het de Grote Grijper de handschoen toe te werpen en trad ze dit noodlot alzo tegemoet. Ze ging op reis voor een geheimzinnige zending, waarvan haar man niet wist. Toen ze enkele dagen later thuis kwam hervatte ze haar dagelijkse bezigheden zonder te reppen van het geschil dat tussen hen bestond en zonder verder moeite te doen hem van zijn dwaling te overtuigen.

Op een dag niet lang daarna - de man stond juist op het punt naar zijn zaak te gaan - trad een vreemdeling binnen, die - zodra hij de man zag - ontstuimig

[p. 489]

op hem toeliep. Hij sloeg hem opgetogen op de schouder en riep hem stralend toe: ‘Heb ik je dan eindelijk gevonden, na zoveel jaren speuren en navragen? Kom mee naar huis, naar je landgenoten, je bloed- en stamverwanten, die verlangend naar je uitzien’. De man was totaal overrompeld. Hij viel in een stoel neer en staarde de vreemdeling onafgebroken aan. Deze ging ook zitten en sprak aan een stuk door, druk gesticulerend en nu en dan opspringend om de man te omhelzen, op de schouder te kloppen of beide handen te drukken. Langzamerhand en onderbroken door allerlei uitroepen van blijdschap en verrassing vertelde de vreemdeling, dat hij inwoner was van een land, Mechanica geheten, niet ver hier vandaan.

Daar was eens, omstreeks veertig jaar geleden, een jongen gestolen van enkele maanden oud, een veel jongere broer van de vreemdeling. Nooit had men meer iets van het kind vernomen en alle nasporingen waren vruchteloos gebleven. De vreemdeling had echter de moed nooit laten varen en er een levenstaak van gemaakt de nasporingen naar zijn vermiste broer voort te zetten. In het land Mechanica hebben alle mensen een mechanieke hart, vertelde hij en aan deze eigenschap zou hij zijn broer moeten herkennen als hij hem ooit weer vond. In al de landen waardoor hij informerend en vorsend gereisd had, had hij gevraagd of er onder de inwoners ook iemand was, die een mechanieke hart bezat. Maar niemand had hem dit kunnen vertellen. Het is ook zeer moeilijk om dit vast te stellen en alleen wie het bij zichzelf of een ander met de eigen ogen gezien heeft kan daarvan getuigen.

Korte tijd geleden, zo vertelde hij verder, was hij in dit land gekomen en had zijn gebruikelijke vraag gesteld. ‘En’, zei hij - terwijl hij weer opsprong om zijn zojuist weergevonden broeder nog eens te omarmen - ‘daar kreeg ik inlichtingen van de chirurg, die jou geholpen heeft. Hij vertelde me, dat hij tot zijn verbazing en ontsteltenis bij jou een mechaniek gevonden had inplaats van een mensenhart en hij verwees me naar de werktuigkundige, die de reparatie bij jou had verricht. Zo heb ik je dan nu weergevonden en ik laat je niet meer gaan. Je gaat met mij mee naar je vaderland, waar je bakermat is. Wat zullen de andere familieleden en alle inwoners van het kleine Mechanica verrast en gelukkig zijn, als ze je eindelijk na meer dan veertig jaar terug hebben’.

De man had ademloos naar dit verhaal geluisterd en hoe verder de vreemdeling kwam, hoe gelukkiger en bevrijder hij keek. Eindelijk zou hij dus kunnen gaan wonen tussen mensen, die waren als hijzelf. Hij zou niet langer behoeven te huichelen, zoals hij meende, dat hij tot aan het moment van de ontdekking had gedaan. Hij vertelde de vreemdeling hoe hij tot zijn wetenschap was gekomen en toonde hem het poetskatoen. Ook vertrouwde hij hem zijn bevinding toe, dat hij niet delen kon in de gevoelens van de mensen, met wie

[p. 490]

hij tot heden geleefd had. Zijn nieuwe bloedverwant gaf op dit alles luid en krachtig commentaar. Geen liefde? goed, maar dan ook geen liefdesverdriet. Geen haat? Maar dat is toch prachtig! Geen geluk? Geluk is een dubieus bezit. Geen ongeluk? Het kan niet mooier. Geen geweten? wel, dat is waar het mensdom al eeuwen naar reikhalst. Vooral dit laatste is het gemis van een mensenhart meer dan waard. Zo sprak hij en hij wist de man volkomen te overreden. De vrouw was bij het begin van de ontmoeting stil weggegaan en kwam eerst terug toen het besluit al genomen was, dat haar man met de vreemdeling weg zou reizen naar Mechanica om daar zijn verdere leven tussen zijn bloed- en stamverwanten te wonen.

Zo gebeurde. Beiden reisden weg en de man vestigde zich in het land, dat de vreemdeling Mechanica had genoemd. Hij zette daar zijn zakenleven voort en bouwde zich een nieuw bestaan op, bevrijd van zijn kwellingen om zijn vermeend gemis. Hij voelde zich hier niet de uitzondering en daarom kon hij zichzelf zijn en was dit ook.

Na enkele maanden schreef hij zijn vrouw of zij en de kinderen bij hem wilden komen wonen. Hij waarschuwde haar, dat ze het wel zwaar zouden krijgen in dit land, waar alle andere bewoners wezenlijk anders waren dan zij. Zijn vrouw schreef terug, dat ze er niet tegenop zag en met de kinderen spoedig zou komen, wat dan ook snel daarna gebeurde.

Na een lang en harmonisch leven temidden van zijn gezin en nieuwe vriendenkring stierf de man. Nooit heeft hij geweten, dat zijn vrouw het was, die - toen ze hem niet kon overtuigen van zijn dwaling - hem hierin was gevolgd en met een oude bekende, die voor haar man een vreemde was, deze list had bedacht en uitgevoerd.

Het land Mechanica bestond evenmin als zijn mechanieke hart of het machinale hart van de bewoners van dit land.

Een bedrog als dit zou ontoelaatbaar zijn, als het niet een uiting was geweest van een liefde, die tot elke prijs de ander redden wil en met hem wil zijn, als het kan in de werkelijke- en als dit niet mogelijk is in de onwerkelijke wereld van die ander.

‘Maar die dot poetskatoen dan?’ hoor ik u vragen. Ach, bewaren we niet allen een of ander voorwerp, dat dienen moet om onszelf of anderen datgene te bewijzen, waaraan we ons een mensenleven lang vastklemmen, alsof we zonder deze illusie niet leven kunnen?