Roeping. Jaargang 36

[p. 465]

C.W. van Boekel
Palinodie op katharsis

Wanneer men de katharsisleer van Aristoteles wil toepassen op de statische kunsten - architectuur, beeldhouwkunst, schilderkunst, decoratieve kunsten - komt men voor een bepaalde kwestie te staan. Staande voor deze kwestie, heb ik aanvankelijk gemeend, dat de statische kunsten niet kathartisch waren. Vergelijk hiervoor: Katharsis, een filologische reconstructie van de psychologie van Aristoteles omtrent het gevoelsleven, Utrecht 1957, bl. 217. Maar zoals men met het groeien van de jaren milder wordt tegenover zijn medemensen, zo krijgt men ook langzamerhand een grotere openheid voor de rijkdom van de kunst. Vandaar deze ‘Palinodie’, naar het voorbeeld van de Griekse lyricus Stesichoros uit de 7e eeuw voor Christus, die een Palinodie op Helena schreef. De kern van de zaak is als volgt:

De Aristotelische katharsisleer gaat uit van de dynamische kunsten: poëzie, muziek, tragedie. Dit zijn vormen van kunst, waarbij het genieten niet in één blik gebeurt, maar bij welke de inwerking op het gevoelsleven binnen een bepaald tijdsverloop plaatsvindt. Ik heb immers even tijd nodig om een vers te lezen, ik zit meer dan een half uur naar een symfonie te luisteren, ik breng een avond in de schouwburg of in de bioscoop door. Hier is dus tijd beschikbaar tot het zich laten afspelen van een proces voor mijn oog en mijn oor en er is ook tijd beschikbaar tot een passief proces in mijzelf als toehoorder. Belangrijk voor de eigen aard van dit psychische gebeuren is, dat anderen de kunst voor mij uitvoeren: de acteur vertolkt een rol, het orkest speelt, de man aan het filmapparaat [wel geen uitvoerend kunstenaar] draait de film. Ik behoef slechts te gaan zitten en passief de gevoelsindrukken te ondergaan. De uitvoerende kunstenaars brengen dan een proces in mijn menselijke sensibiliteit op gang: er ontstaat een ‘mede-existeren’ met de vormen van het uitgevoerde kunstwerk, mijn gevoelsleven deint mee, gevoelens worden gewekt en ik onderga wat men ‘esthetisch genieten’ noemt.

Tot zover is er nog geen katharsis, maar een bepaalde schoonheidsontroering. Volgens Aristoteles ontstaat de katharsis pas, wanneer er tijdens het ondergaan van het kunstwerk door middel van de gevoelsoverdracht die de kunst effectueert zeer bepaalde gevoelens geraakt worden: namelijk die gevoelens,

[p. 466]

die in mijn psyche door een gespannen, afsluitende blokkering buiten de harmonie met mijn totale persoonlijkheid liggen. Katharsis betekent in dit verband, dat niet alleen deze gevoelens gewekt worden, maar dat ze ook - door de in mij overstromende harmonie van het kunstwerk - tot een nieuwe ordening komen, die niet geblokkeerd of afgesloten is, maar openligt naar verdere perspectieven van het totale mens-zijn. Zo word ik - althans gevoelsmatig - méér mens in deze her-oriëntatie van bepaalde regionen van mijn gevoelsleven. Na dit kathartische proces ervaar ik een tot nu toe nog niet gekende rust in die bepaalde ‘provincie’ van mijn gevoelens, welke rust wel weer door andere indrukken overspoeld kan worden, maar die op een of andere manier toch een ‘bezit voor eeuwig’ [Thukydides] is, en dus een aanknopingspunt kan worden voor een nieuwe ontplooiing van mijn menselijke existentie.

Verder dan deze begrippen - en deze zijn bovendien nog reconstructief achterhaald - reikt de Aristotelische leer niet. Het is dus zeer verleidelijk om alleen maar kathartische mogelijkheden te zien bij de dynamische kunstvormen. Want welke mogelijkheid tot een proces van opwekking en ordening van gevoelens ligt er in de statische kunsten? Natuurlijk, de esthetische ontroering is hier volledig aanwezig, er kan zelfs een ‘joy for ever’ aan ontspruiten. Er kunnen ook allerlei reeds buiten de kunst om op gang gebrachte kathartische processen door het zien van b.v. een schilderij verder ontwikkeld of voltooid worden. Maar Aristoteles ziet juist als het meest typische element van de esthetische katharsis, dat tijdens het genieten van de kunst, tijdens het ondergaan van deze afgeronde stroom van in het kunstwerk uitgedrukte gevoelens het proces én begint én zich ontwikkelt én zijn afloop vindt, zó dat opwekking en regulering van gevoelsinhouden van mijn psyche in een ongedeelde, hoewel complexe gevoelsoverdracht tot stand komt. Door dit ‘aus-einem-Guss-existieren’ van de uitgevoerde kunst is deze menselijke gevoelsopwekking voor hem - anders dan voor Plato - ook menselijk verantwoord en moreel veilig. Hetgeen begonnen wordt op het niveau van de disharmonische blokkering, wordt voltooid op het harmonische niveau van een beter, meer gezuiverd [‘katharein’] menselijk voelen.

Toch ben ik er nu van overtuigd, dat ook de statische kunsten deze wezenlijke elementen van het Aristotelische katharsisbegrip kunnen verwerkelijken.

Om dit duidelijk te maken, zou ik willen uitgaan van het begrippenpaar actieve en passieve katharsis. Wat ik onder passieve katharsis versta, heb ik boven reeds uiteengezet. De actieve katharsis komt het duidelijkst naar voren bij sport en spel en bij de creatieve prestatie van de kunstenaar. Bij het spel zet ik zelf bepaalde processen binnen mijn psyche in beweging. Ik maak mij los uit de disharmonie van de inertie, mijn gevoelens van vreugde om de we-

[p. 467]

reld van het spel worden gewekt, handelend en voelend ga ik existeren in een ander ‘zijn’ dan dat van het dagelijkse leven, en de sportieve afronding tijdens het spel en de voltooiing bij de afloop - ongeacht of ik win of niet - geven mij een zekere rust in een nieuwe harmonie van mijn menselijk leven. Ik heb niet primair een uitwendig resultaat bereikt, maar ik ‘voel mij beter’ of ik ‘heb mij ontspannen’ door dit existeren in de wereld van het spel: ik ben een ander, meer harmonisch mens geworden.

Zo gaat het ook met de creatieve kunstenaar. Wanneer het kunstwerk onder zijn actieve vingers groeit, groeit ook zijn voelen: het komt los, ziet andere perspectieven, ordent zich in nieuwe psychische vormen tijdens het kneden en ordenen van het artistieke materiaal. Het werk eindigt in de rust van de vreugde: ‘en God zag dat het goed was.’

Bij dit al sportend of creërend actief zijn komt echter ook een behoorlijke mate van passiviteit en receptiviteit, ofschoon [vooral bij de sport] de activiteit overheerst.

Bij het genieten van de statische kunsten nu, ervaart men ook zulk een samengaan van passiviteit en activiteit. Het is M. Palagyi geweest, die in een dergelijke samenhang de fenomenologisch juiste opmerking heeft gemaakt, dat in iedere visuele waarneming een virtuele beweging schuilgaat, die heel vaak - ofschoon soms nauwelijks merkbaar - tot activiteit komt. Dit genieten van statische kunst is meer passief dan sport en spel, maar minder passief dan het aanhoren van muziek.

Het duidelijkst is deze vermenging van actief en passief zijn bij het bewonderen van architectuur. Wil ik de Beurs van Berlage goed bekijken, wil ik ondergaan wat de architect in deze vormen heeft uitgedrukt, dan moet ik er zover mogelijk omheen lopen, ik moet het gebouw van verschillende kanten zien en ik moet naar binnen gaan. Zo alleen kan ik alle uitwendige vormen en de inwendig geschapen ruimte in mij opnemen. Ik moet dus actief zijn om passief te kunnen genieten.

Een hoogleraar in de psychologie vertelde mij de volgende observatie. Hij was met een gezelschap naar Schönbrunn gegaan om het beroemde barokrococo slot te zien. Het gezelschap reisde per bus en de tocht naar het slot was op de duur zeer saai. Het was tevens warm weer en iedereen voelde zich dof en vermoeid. Op dit dieptepunt van het voelen gekomen, gespannen na de lange reis door het verlangen naar het einde en toch weer niet aan het einde toe zijn, begon men door het park naar het slot te wandelen. Men werd dus actief en in die activiteit begonnen de toeristen langzaam open te staan voor de passieve inwerking van deze architectuur van tuin en slot. Toen het gezelschap voor de hoofdingang stond, was iedereen weer opgewekt en voelde men de spanning van de vermoeidheid niet meer. Dit heeft veel weg van een kathartische zuive-

[p. 468]

ring van het gevoel waardoor men bevrijd wordt van de druk en tot een nieuwe positieve ordening van zijn gevoelens komt.

Zo kan ik ook bij een beeld van Zadkine of bij een schilderij van Rembrandt mijn psyche actief openstellen voor een passief proces. Ik bekijk het werk vanuit allerlei standen, knijp mijn ogen half dicht, ga eens op een afstand staan en dan..., dan begint wat ik zou willen noemen ‘de genade van het passieve proces’. Geleidelijk wordt mijn esthetisch voelen geraakt. Als er nu in mijn psyche bepaalde gevoelens geblokkeerd liggen en het kunstwerk heeft in zijn typische vormgeving de kracht om deze gebieden van mijn existentie te wekken, dan ontstaat er inderdaad een in passiviteit gewekt worden van mijn gevoelsleven, eventueel wederom ondersteund door de activiteit van nogmaals in alle standen het werk te bekijken enz. Is nu dit kunstwerk harmonisch, dan wordt het proces ook afgesloten in een ‘anders-zijn’ van mijn voelen, dat een zekere rust geeft. Door mijn aanvankelijke en later herhaalde activiteit van ‘kijken’, ‘lopen’ wordt mijn passieve ontvankelijkheid groter, m.a.w. ik ben tegelijkertijd ‘uitvoerend kunstenaar’ en kunstgenieter. In mijn activiteit doe ik dus analoog hetzelfde wat het orkest doet, wanneer ik naar een symfonie luister: ik maak het kunstwerk voor mijn esthetisch ‘zien’ toegankelijk. Maar de uiteindelijke katharsis voltrekt zich als een passief gewekt worden, niet door mijzelf maar door de kunst, hetgeen Aristoteles wezenlijk acht voor een autenthieke katharsis; dit is ook een proces dat voldoende tijd en continuïteit krijgt om alle wezenlijke elementen van de katharsis tot rijpheid te doen komen. Er is dus bij de statische kunsten geen sprake van een genieten in één blik.

Het behoeft geen betoog, dat men bij een dergelijke methode van genieten van kunst niet in een uur een geheel museum kan ‘doen’, maar dat men hier werkelijk de nodige geduldige passiviteit moet opbrengen om volledig te kunnen genieten en kathartisch beïnvloed te worden.

Hierin kan ook een aanwijzing liggen voor mensen, die bepaalde kunstwerken maar niet kunnen genieten. Laat deze mensen eens ophouden met louter passief te zijn, maar zich actief openstellen, de vooroordelen uitbannen, de nodige realia in zich opnemen die eventueel de sleutel tot het verstaan kunnen zijn. Dan is het mogelijk, dat er ruimte geschapen wordt voor een diepere passiviteit.

Uiteindelijk blijkt dus, dat de begrippen ‘actief’ en ‘passief’ maar zeer betrekkelijk zijn. Zij komen voort uit een deelbeschouwing en zijn juist, wanneer ze, na afzonderlijk beschouwd te zijn, weer gesynthetiseerd worden; ze zijn onjuist, wanneer men ze te exclusief neemt. Aristoteles zegt dan ook in zijn ethiek, dat het hoogtepunt van een afgeronde activiteit samenvalt met een hoogtepunt van passiviteit.

[p. 469]

Dit was dan mijn ‘Palinodie’. Bij Stesichoros dankt ze haar ontstaan aan het feit, dat de kunstenaar in een eerste gedicht laster over Helena had opgenomen en daarom met blindheid werd geslagen. Hij bezong haar opnieuw en werd van zijn blindheid genezen. Ik heb geen palinodie gecomponeerd om van blindheid verlost te worden. Mijn recantatio is ontstaan, omdat ik ben blijven kijken en kijken naar de kunst. Had ik tevoren te vlug gekeken en te vlug geoordeeld?