Roeping. Jaargang 36

[p. 470]

Journaal

TEGENBOSCH - Mijn vriend Toine H., met hersenschudding in het ziekenhuis, is zover hersteld, dat hij weer een half uur per dag mag lezen. Toen hij dat vertelde, leek het me of die goede Toine van planeet was veranderd. Ik had hem plotseling een niet te ordenen reeks vragen te stellen. Een half uur lezen per dag. Doe je dat alleen? en hardop? en waar? en wat geven ze je erbij als drank? En wanneer lees je dan? Is het 's morgens dat je het sacrament ontvangt, of in de late namiddag, of juist 's avonds als de dag nog maar weinig dag over heeft en eigenlijk toch pas is wat hij de hele dag al had willen zijn? Verdéél je zo'n half uur? en in hoeveel parten dan wel? Lees je extra vlug of juist heel langzaam? jáág je door een boek heen om het uit te krijgen, of herlees je elke zin, en hoeveel keer herlees je hem dan? Hoeveel tijd krijg je om het boek dat je lezen wilt uit te zoeken? En wàt lees je? Alleen die laatste vraag werd tenslotte luid. ‘De krant’, zei Toine.

Ik heb me willen indenken in wat me de vreemdste beperking ter wereld leek. Na een korte tijd was ik er zó in, dat ik nu loop te hunkeren naar een instantie die me een desbetreffend voorschrift over mijn leestijd kan uitreiken. Een half uur krijg ik per dag. Laat het over een jaar pas hoeven ingaan. Dan zal ik dit jaar besteden aan de overweging hoe het moet met zo'n half uur. De plaats waar ik me zal afzonderen of waar ik me onder de mensen zal bevinden, op de hei of in de trein, welk uur ik kiezen zal, en vooral: welk boek. Wat me in dat half uur het meeste aantrekt is, dat, als ik het er goed afbreng, ik dan pas, denk ik, goed zal lézen. Véél zal lezen ook. En met een intensiteit die zelfs door de intensiteit van het schrijven niet overtroffen wordt.

C. VERHOEVEN - Naar aanleiding van mijn notitie over het misbruik van het woord deskundigheid in het vorige nummer werd mij geïnsinueerd, dat ik wel veel rancunes moest hebben. Want rancunes schijnen tot zulke uitspraken te inspireren. Goed, stel nu eens, dat het zo was, wat dan nog? Gaat men nu ook al dit woord gebruiken om iemand op louter formele gronden uit te schakelen, geheel buiten hetgeen hij zegt om? Het is van geen enkel belang, uit welke stemming een opmerking voortkomt, wanneer zij maar een zakelijke inhoud heeft. Is deze inhoud te herleiden tot rancune? Als dat niet het geval is, is het een slag in de lucht op rancunes te wijzen. Is een meesterwerk minder waard, wanneer het in dronkenschap ontstaan is? Is een onwettig kind geen levend wezen? Zakt een kathedraal plotseling in de grond weg, wanneer blijkt, dat alleen ijdelheid de bouwmeester heeft bezield? Het is verbazingwekkend, hoe weinig objectief en hygiënisch vooral brave mensen denken. Zij willen alleen maar sauveren, sussen.

TEGENBOSCH - Het was 5 december, een mooie dag voor de politierechter om de kruimeldief er een maand in te duwen. Hij had een beurs met 47 gulden gepikt van een winkelende dame, en wat doe je dan anders met zo'n man als hem mores leren. Een maand - Sinterklaas, Kerstmis, Nieuwjaar, denk ik dan, maar kom, zegt een ander, nou niet sentimenteel worden: heeft hij de beurs gekraakt of niet?

De beurs, die van de 47 gulden wel te verstaan, mag niet gekraakt worden, of je draait de bak in. Ik krijg dan altijd zo'n onuitroeibare aandrift een stel rechters, officieren van justitie, openbare ministeries en meer van dat gens togata er bij te kieperen, dat ik eindelijk wel eens moet aandringen op rationele uitzuivering mijner driften.

[p. 471]

En dan begin ik zo: zijn ze geen bedreiging van de maatschappij, deze dief en die voor een tientje bezwijkende politie-agenten die er een jaar voor van vrouw en kinderen weg moeten, en natuurlijk zijn toch ernstige bedreigingen van de maatschappij dezulken die hun vader uit pure nijdigheid de schedel inslaan, hun vrouw om geen enkele andere reden dan die van de haat het mes in de borst stoten, en de blote mannen die op lommerrijke bospaden op misschien niet eens mooie maar in alle geval argeloze meisjes vallen? Bedreigen ze niet ernstig onze rust? onze samenleving? ons leven? ons goed? onze ouders? onze kinderen?

Het vreemde is dat me de erkenning van al die stellingen niet de minste moeite kost, maar dat ik dan desondanks toch nooit via de rechtszaal tot de gevangenis kan voortdenken. Onderweg blijf ik altijd ergens staan. Dan noem ik hen zelf boeven, die gevangenisstraf-bedenkers.

Bedenken? gewone luiheid, luie gewoonte. Te lui om op menselijk niveau het probleem van de misdaad aan te pakken.

- Later een gesprek over misdaad en de blijkbaar daarbij behorende gevangenisstraf. ‘Ja, wat hoort er anders bij’, is dan de vraag, ‘wil jij al die snurkers vrij hun gang laten gaan?’ Het schijnt volslagen onmogelijk om over het gevangeniswezen ook maar een begin van overweging op gang te brengen.

CALIS - Het dikke, steeds dikkere, langzamerhand allerdikste weekblad dat in Nederland verschijnt en dat in de wandeling ‘Elsevier’ genoemd wordt, markeert telkens weer met niet mis te verstane nauwkeurigheid, hoe bijzonder genuanceerd er in ons vaderland over bepaalde sociale en politieke problemen gedacht kan worden. Men behoeft daarvoor slechts een willekeurige aflevering van dit zo luisterrijke en bij de welgestelde burgerij in aanzien staande orgaan op te slaan. Vandaag [10 dec.] bijvoorbeeld wordt de welwillende lezer reeds aanstonds getroffen door de majesteitelijke voorplaat van Eppo Doeve [26 bij 35 cm.], waarop met royale hoeveelheden van een niet nader gespecificeerde kleurstof de rode beer en de gele tijger zijn afgebeeld. Wie ook maar enigszins met de huidige politieke situatie in de wereld vertrouwd is, zal aanstond begrijpen wie er met deze voorstelling worden bedoeld; de anderen die Elsevier niet elke week lezen en zich slechts tevreden stellen met van tijd tot tijd een los nummer, wordt met duidelijke letters boven de tekening te verstaan gegeven dat Moskou en Peking het onderwerp van de prent uitmaken. Deze beide monsters bedreigen een lam dat de vrede symboliseert en dat vanzelfsprekend in een smetteloos blanke kleur is afgebeeld. Doeve werkt met zeldzaam verfijnde kleurkontrasten, zoals ook de blanke moeders in de zuidelijke staten van Noord-Amerika doen. Doeve is daarom een groot kunstenaar. Het is ontstellend en symptomatisch voor het morele verval van onze tijd, dat deze man nog altijd geen Erasmus-prijs of iets dergelijks gewonnen heeft.

Heeft men zijn visuele dorst tenslotte aan Doeve's schepping gelaafd, dan houdt Elsevier nog diverse verrassingen in petto. Zo bijvoorbeeld het volgende bericht: ‘Er is in de redactie van een tijdschrift, genaamd Te Elfder Ure, onenigheid. Ons zou dit koud laten, ware het niet dat volgens de Volkskrant een deel van die radactie - thans uitgetreden - meent dat Christenen geen louter negatieve houding tegenover het communisme moeten bezitten. Concentratiekampen. Hongarije. Polen. Tibet. Pact Hitler-Molotow. Het is inderdaad te elfder ure. Het schijnt dat de uitgetreden radactie van de weg die Chamberlain naar München ging en van het pacteren met Hitler niets heeft begrepen’. Het lijkt niet nodig om op dit frisse geschrijf verder in te gaan. Maar misschien kan men de journalist die bovenstaande regels in zijn huis-orgaan neerschreef,

[p. 472]

het artikel van Delfgaauw in het december-nummer van Te Elfder Ure in overweging geven. Wanneer hij dit laatste tenminste met zijn zieleheil in overeenstemming kan brengen. Of met de instrukties van de hoofdredactie van zijn geëerd weekblad.

Wat die hoofdredaktie zelf betreft: Dr. K.D. Bosch, lid van dit college, schrijft op de voorpagina van hetzelfde nummer een uitvoerig en zeer instruktief artikel over de minder-ontwikkelde gebieden. Boven het artikel staat de veelbelovende kop: ‘Hulp, maar niet blindelings’. De strekking van het betoog komt in het volgende citaat op onverdachte wijze naar voren: ‘Het bedrag, dat voor de systematische hulp op zeer lange termijn verleend kan worden, dient verdeeld te worden naar twee gezichtspunten: de snelst mogelijke versterking der totale Westelijke positie [waaronder dan valt die van gesteunde landen] en het snelst mogelijke economische resultaat. Deze gedragslijn kan door het Westen alleen in gezamenlijk overleg worden vastgelegd. Beide punten zouden, aldus uitgedrukt, de schijn kunnen wekken, meer op de belangen van het Westen dan op die der onder-ontwikkelde landen te zijn gericht. Die indruk is echter onjuist [sic!]. De wereld verkeert in een “koude oorlog”; voor de niet-communistische wereld gaat het daarbij om de vrijheid als hoogste goed en het Westen is het bolwerk van die vrijheid. Het is derhalve voor elk niet-communistisch land uiteindelijk van het grootste belang dat dit bolwerk zo solide mogelijk wordt en zeker is het Westen gerechtigd deze eis primair te stellen boven andere.’ Vanzelfsprekend heeft Dr. Bosch hierin gelijk. Wat zou er met het Westen gebeuren, wanneer wij zomaar van onze overvloed aan Afrika en Azië wegschonken. Zonder politieke bijbedoelingen. Zonder bepaalde kondities te stellen. Nee, het is juist dat wij in de eerste plaats met het ‘bolwerk der vrijheid’, dat wijzelf zijn [men denke slechts aan Algerije, New-Orleans en Zuid-Afrika], rekening houden.

Hoe is het mogelijk dat Christus ooit gezegd heeft, dat de kinderen van deze wereld hun belangen met meer overleg behartigen dan de kinderen van het licht? Maar Christus was misschien niet op Elsevier geabonneerd. Was hij eigenlijk wel een Christen?

TEGENBOSCH - Het heeft er gekraakt in de Staten van Overijsel. Volgens velen werd dat trouwens tijd ook. En de spaanders zijn natuurlijk niet gevallen op plaatsen waar ze overstromingen zouden kunnen weren, maar op het erf van vergenoegd spelende muzen. Het Arnhemse Theater heeft het moeten ontgelden. Zo heeft de heer Engelbertink van de KVP als zijn mening voorgedragen, dat het stuk ‘God en de duivel’ van zekere J.P. Sartre een anti-christelijk stuk is en desondanks door Theater ten tonele gebracht. Ook noemde hij, volgens de krant, het spel van deze S. ‘een belediging van onze heiligste gevoelens’. Van protestants-christelijke zijde werd daarom gedreigd met inhouding van de subsidie. Wie niet horen wil moet voelen. Een labberdoedas voor Theater, uitgereikt door christelijk Overijsel. Natuurlijk uit naam van de goede, zo door Sartre en Theater beledigde God, en om de duivel eens en voor goed duidelijk te maken wie in Overijsel de baas is. Was, is en zal zijn.

Daar zitten we met de subsidie. Of die nu achteraf wel of niet komt, dit is de toestand voor gesubsidiëerden: dat ze het woord hebben te spreken van hen wier brood ze eten. Christelijk brood als christenen de buidel dragen en rood rogge of humanistische wittebrood als roden of humanisten het voor het zeggen hebben. En natuurlijk zitten we hier in een vrij land en goddank niet in Rusland waar de kunstenaars worden gekoeieneerd - zoals wij allen maar al te goed weten, nee, dan hebben wij het beter, voel je hier toch maar weer wat de vrijheid is - maar als ze Sartre spelen, moeten ze het allicht zelf maar weten. Vrijheid is een kostbaar goed en wij - ook wij christenen heb-

[p. 473]

ben hier een taak! - wij hebben niet het recht dit goed door kwajongens te laten verkwanselen. Uit naam van de vrijheid kunnen we helaas niemand meer de muilkorf aanbinden, maar we kunnen nog altijd de broodkorf terugtrekken. Als het geweten zwijgt, zullen we hun buik laten schreeuwen.

Is het niet net wat Theater verdient? Hadden ze zich maar moeten laten adviseren. Want nou mogen toneelspelers al verstand hebben van toneelspelen, van christelijk toneelspelen weten ze, zoals nu weer blijkt, drommels weinig. Dat weten politici, wier dagelijkse opdracht het is als inzake niets deskundig over alles te moeten beslissen.

C. VERHOEVEN - Er is meer van die vrome prietpraat, die nodig eens onder het mes genomen moet worden. Behalve de slagwoorden van deskundigheid en rancune is er nog dat van de overdrijving. Men beweert iets wat niet in de smaak valt en jawel hoor, U overdrijft mijnheer, U moet niet generaliseren. Goed, maar wat waar is, is waar, al is het nog maar zo'n klein splintertje. Men moet niet van muggen olifanten maken, maar vergeleken bij bacteriën zijn muggen nog meer dan olifanten. Bacteriën ziet men niet, maar ze kunnen dodelijker zijn dan olifanten. Wanneer een bioloog middels een microscoop bacteriën zichtbaar maakt, beschuldigt niemand hem van overdrijving of gebrek aan brede visie. Maar wat doet de overdrijving anders dan zichtbaar maken wat klein en verborgen is? De overdrijving is de microscoop van de geest. Zonder dit instrument blijven de gevaarlijke bacillen onzichtbaar. Mensen met brede visie zeggen dan, dat ze er niet zijn.

Dank zij deze brede visie, die overal het betrekkelijke van ziet, heeft de reactie ook nog een heel zonnig pijltje op de boog. Dat gaat zo: ‘Goed, U bent deskundig en overdrijft niet. U bent niet rancuneus en generaliseert niet. Wat U zegt is waar, maar geldt het nog wel voor deze tijd? Bestaan de gewraakte toestanden inderdaad nog? Nu, bij ons in de stad niet, hoor. Daar worden, dank zij frisse en moderne visies de kinderen op de kleuterschool niet meer bang gemaakt voor de hel. Ik dacht, dat zulke dingen tot het verleden behoorden.’ Men schept eenvoudig de mythe, dat iets tot het verleden behoort, om er maar van af te zijn. Uit optimisme slaat men een tijdperk over. Men zou zo graag willen, dat het anders was, acht het geoorloofd, dat het anders wordt en stelt het dan voor alsof het al anders is.

De achtergrond van dit alles is, lijkt mij, een panische angst voor elk soort van religieuze kritiek. Er worden de meest waanzinnige eisen gesteld aan wie maar een negatief woord durft te zeggen, om van verdachtmakingen nog maar te zwijgen. Het is, voorzover ik weet, nog nooit gebeurd, dat een kunstkriticus, die er een gewoonte van maakt, een streng oordeel te vellen over werken, die naar zijn mening niet aan de eisen voldoen, verweten heeft, een vijand van de kunst te zijn. Integendeel, men neemt aan, dat hij, hoe onbarmhartig hij ook critiseert, de kunst aanvaardt, ja zelfs vurig bemint. Immers in zijn kritiek draagt hij op zijn wijze bij tot een authentieke kunst. Wanneer echter iemand kritiek heeft op een bepaalde religieuze toestand of gewoonte, dan is men al gauw geneigd hem als anticlericaal of zelfs antireligieus te beschouwen en uit te schakelen. Wie alles wat zich als kunst aandient massief aanvaardt, wordt terecht voor een naïeveling gehouden; maar wie binnen de eigen confessie het tegendeel niet doet, maar het een en ander op zijn religieuze authenticiteit beproeft, wordt een gevaarlijk individu, zo niet een buitenstaander. Vanwaar toch dit verrassende verschil in houding? Het zou hoogst nuttig zijn, hier een studie aan te wijden. Waarschijnlijk zou blijken, dat dit massieve aanvaarden in religiosis zo sterk wordt geurgeerd uit vrees, dat die gehele massa op drift zal geraken, wanneer maar een klein détail daarvan wordt ondergraven. Kritiek op het détail wordt in die angst ervaren als een voorlopige, voorzichtige en tactische aanslag op het geheel, een werk van de duivel. Men vreest met andere woorden, dat religieuze critiek eens de religie als zodanig fragwürdig zal

[p. 474]

stellen. Academisch gesproken is dit het werk van de godsdienstwijsbegeerte en beperkt de kritiek zich tot concrete uitingen van religieus leven, welke zij, uitgaande van de aanvaarding van het religieuze leven, op hun authenticiteit onderzoekt. Maar het zal nog wel even duren, voordat men zo academisch is, dat religieuze critiek even ongevaarlijk voor de religie mag heten als de literaire critiek voor de literatuur.

TEGENBOSCH - In een schommelende tram tussen Scheveningen en Den Haag vond F. nog net voldoende houvast om me te kunnen meedelen, dat het journaal over Teilhard de Chardin, die verboden lectuur zou vormen voor onze seminaristen, hem echt een seminaristennotitie voorkwam, en dat journaal over het jongetje die een diepzinnig theologisch interpreteerbare verspreking te berde bracht, ook nogal flauw. Misplaatst in Roeping. Waarom niet over literatuur geschreven? - De onvastheid van de tram maakte mijn zelfvertrouwen niet sterker en ik moest er het zwijgen toe doen. Ik vind op het eerste gehoor bijna altijd dat iedereen gelijk heeft. Wie met kracht en verzekerdheid tegen me aanpraat, krijgt wel niet uiterlijk mijn bijval - ik ken me uit jarenlange omgang tenslotte zo'n beetje en heb dus geleerd zulk gebrom te produceren waardoor tenminste die ander niet belet wordt voorlopig nog wat voort te praten - maar innerlijk dreig ik altijd meteen te capituleren. Ik geloof niet gauw dat wie dan ook volslagen onzin uitslaat. Ik moest dan ook nadenken over F. in de tram en deed dat ernstiger dan hij, naar ik achteraf geloof, verdient. Over literatuur schrijven in plaats van over de jongetjes die praten om ons heen en over de verboden waarlangs onze seminaristen opstijgen tot het altaar des Heren? Het is toch niet in te zien dat mensen die zich voor Van Ostayen interesseren zich niet interesseren voor wat kinderen zeggen. En al evenmin is in te zien dat mensen die geboeid worden door Moïra zich vervelen bij het aan de kaak stellen van seminaristische wantoestanden. Zou zulke eenkennigheid voor gedrukte woorden immers niet juist zijn wat ze in slechte zin esthetiek noemen? - Achteraf heb ik dan ook vergeefs gepoogd de ratio van de trampraat te ontdekken. De bezwaren tegen zulke journaalaantekeningen kunnen niet anders dan bezwaren van estheten zijn, van letterlievenden in de moordende zin des woords.