Roeping. Jaargang 36

[p. 204]

Gerard Knuvelder
Van Deyssels ‘Frank Rozelaar’

I

Lodewijk van Deyssel is een veelbesproken, een weinig gelezen en een zelden bestudeerd auteur. Hij verdient toegewijde lezing en grondige bestudering, op en om zichzelf, ook echter als exponent van het geestes- en gemoedsleven van zijn tijd. Het is de aanzienlijke verdienste van H.G.M. Prick, de lezers van dit blad niet onbekend, de mogelijkheid Van Deyssel steeds grondiger te bestuderen, bijna boven de mate van het normale te hebben uitgebreid. Een van de verdienstelijkste publikaties van Prick op dit terrein is zijn uitgave van de Rozelaar¹.

Blijkens een artikel in ‘De Tijd’ van zaterdag 25 juni 1960 koestert een schrijfster als Annie Salomons nog altijd een bijzondere bewondering voor juist dit werk van Van Deyssel. Men kan die bewondering delen, des te gemakkelijker nu Prick het werk in zijn totaal met een belangrijk apparaat aan toelichtingen heeft uitgegeven die het ons mogelijk maken de uitzonderlijke mens Van Deyssel beter te leren kennen. Van Deyssel wás in veel opzichten uitzonderlijk. In juli 1906 verwekte hij volgens de documentatiedienst van het Nederlands Letterkundig Musseum grote opschudding door zijn, tenslotte niet geaccepteerde, uitdaging tot een duel aan het adres van de gepensioneerde luitenant ter zee H. de Booy, waarbij prof. jhr. dr. J. Six en jhr. mr. J.F. Backer hem toezegden als secondanten op te treden. Op 11 juli van hetzelfde jaar wordt hij op een vergadering van de Rembrandtcommissie uitgejouwd door Alphons Diepenbrock. Op 3 juli benoemd tot officier in de Orde van Oranje-Nassau, deelt hij op straat oorvijgen uit aan Diepenbrock. Of er enig causaal verband bestaat tussen dit officierschap en de oorvijgen, respectievelijk tussen het uitjouwen van 11 en de oorvijgen van 13 juli vermeldt de documentatiedienst niet. Een attractief man, is men geneigd te zeggen, dit alles over hem vernemend; wie presteert, wie overkomt in zulk kort tijdsbestek zóveel!

Noch echter oorvijgen, noch duels, noch zelfs officierschappen verzekeren

1 Lodewijk van Deyssel, Het leven van Frank Rozelaar. Naar het handschrift uitgegeven, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Harry G.M. Prick, uitg. W.E.J. Tjeenk Willink, Zwolle, 1956. Waar verderop de Rozelaar wordt aangehaald, gebeurt dit door alleen de pagina uit Pricks uitgave te noemen.

[p. 205]

iemand een blijvende plaats in de cultuurgeschiedenis van zijn volk. Te dien einde fungeert eerder het zich bewegen op de hoogvlakten van het geestes- en gemoedsleven, en de meerder of mindere sierlijkheid dier bewegingen, in casu, ten aanzien van een auteur: de uitdrukking van zijn innerlijk leven in de lezer treffende taal.

Aan dit laatste heeft het Van Deyssel niet ontbroken. Veelvuldige bewegingen van geest en gemoed bracht hij tot uitdrukking. Een reeks bepaald bóeiende heeft hij neergelegd in de Rozelaar.

2.

Het leven van Frank Rozelaar wordt in de voorrede aangekondigd als het gemoedsverhaal van een gevoelig mens.². Een eigenlijk ‘verhaal’ is het niet, allerminst het verhaal van een ‘leven’. Het deelt in dagboekvorm de gemoedsbewegingen mee die de genoemde Frank Rozelaar, dat ‘is’ Van Deyssel, doorleefde in de jaren 1897 en 1898 toen hij, nà zijn heroïsch-individualistische periode, en nà zijn zuiver ‘mystieke’ periode, verkeerde in de nederige gemoedsstemming die hem al het zijnde en verschijnende deed aanvaarden als het hemelse.

Deze gemoedsbewegingen worden gezegd aanwezig te zijn in iemand die alleen leeft bij gevóel, en in de eigen gevoelszekerheid zijn zekerheid over het leven moet ervaren³. Hierop valt in het dagboek zelf met regelmatige tussenpozen de aandacht. De gemoedsbewogenheid die het tot uitdrukking wil brengen, is echter niet die van de grote héftigheden die een mensenziel kunnen vervoeren; schrijvers voorkeur gaat uit naar de ‘lichtende werking van het gemoed’, naar zachtheid, tederheid, stil geluk. Wie verwijt dat er ook een felle geestdrift, gevecht en scherpe geestigheid moet zijn, antwoordt hij, dat bij Geluk, Paradijs en Hemel van deze zaken geen sprake is. ‘Het zachte en lieve in een zekeren graad is het beste’⁴. En een kunstenaar met woorden is dat in deze gedachtengang slechts, in zover hij zich in de richting van het dichterschap beweegt; dat betekent in de eerste plaats, dat zijn taal zich door gevoeligheid van beweging, door de aanwezigheid van gemoed kenmerke. Voor zulk een dichter is gemoedsrust een eerste vereiste. Zelfs de hartstochtelijkste vlagen moeten als schone spelen zijn voor de lichtende onbeweeglijkheid van zijn opmerkzaamheid⁵. Wanneer hij dan ook nadrukkelijk zegt het gemoedskarakter van zijn held te willen tekenen⁶, moet gemoed in deze, meer strikte, zin begrepen worden.

Als hoofdpersoon van de Rozelaar figureert een jongeman, levende ‘in zekere omstandigheden en wiens inborst zóo is aangedaan, dat hij zich min of meer

2 24.

3 115.

4 245.

5 254.

6 25.

[p. 206]

bewust mag worden van de Schoonheid, te midden van welke wij leven’⁷.

Als overtuiging van de geest is dus gegeven dat wij leven temidden van de Schoonheid.

Met schoonheid is hier allerminst kunst bedoeld. Nadrukkelijk stelt Van Deyssel, ook in dit boek⁸, het leven boven de kunst. Dit in tegenstelling met die tijdgenoten die de kunst boven het leven stelden. Hij wil, zeer nadrukkelijk, deel hebben aan het leven dat hij schoon acht.

Het leven acht hij het schoonste kunstwerk⁹. Waarover zou hij, stelt hij, anders kunnen spreken dan over het Leven. Over zichzelf spreken betekent óók spreken over het leven; hij meent het Leven nergens nauwkeuriger te kunnen beschouwingen dan juist in zichzelf¹⁰. ‘Zij [- de anderen -] vonden het Leven heerlijk, aangezien zij hun eenzame ontroeringen in het bosch, op de hei, of op een stadsgracht verkozen boven Deelneming aan het leven’. Hij noemt hen ‘realisten’, die de Wereld als zijnde lelijk zien, maar het bos en de hei, ‘dat is Zich Zelf in zijn eenzame ontroeringen, als zijnde mooi. Hij [de realist, K.] gevoelt zich dus buiten de Wereld, zijn theorie maakt de Kunst tot iets buiten het Leven’. Van Deyssel echter, hoe zeer hij voor een déél realist was, is in hòofdzaak ‘Monumentaal-Politisch’. Hij vindt de wereld mooi, wil eraan deelnemen; hij wil een zich manifesterend deel van de samenleving zijn. Aanvankelijk wilde hij dit ofwel langs de Napoleontische, ofwel langs de magische weg. Zich de opperste mens achtend, zou hij òfwel Koning moeten zijn òfwel een kunstwerk maken van zo grote schoonheid dat de natuur van de mensen, als zij naar het werk opzagen, erdoor veranderde, en dat zij hem dan - de weg van bloedvergieten kon vermeden worden - tot koning zouden uitroepen¹¹.

Hij heeft echter deze heroïsche verwachting laten varen; zijn verrukkingen veranderden van aard¹². Wat echter niet veranderde, was zijn erkenning van het leven als het hoogste. En van het leven acht hij in de tijd van de Rozelaar het leven in en uit de schoonheid het hoogst. Niet dus de schoonheid van de kúnst, maar de essentiële schoonheid die hij óók noemt: de ontijdelijke orde, de staat-van-Eeuwigheid, de Helderheid, de Hemel, het ‘Eeuwige-Leven’, en God, dat alles is het zelfde¹³ [God zelf is de Eeuwige Helderheid¹⁴].

Deze aldus omschreven Schoonheid ís; anders gezegd: het goddelijke geschiedt aanhoudend. Alle ogenblikken, alle bewegingen behoren daartoe¹⁵. Het goddelijke, God, of de Schoonheid is ontijdelijk, eeuwig. De ontijdelijke orde is

7 24.

8 b.v. 72, 161.

9 161.

10 246.

11 72-5.

12 75.

13 37.

14 238.

15 207.

[p. 207]

‘als een licht, dat alles naar zijn eigen aard verlicht of in zich opneemt’¹⁶. Hij leeft in deze periode, alternerend overigens met dagen of weken waarin hij het geluksgevoel mist en alles dof en duister schijnt, in een exaltatie van geest en gemoed, waarin hij als het ware dit hemelse, deze schoonheid ervaart als werkelijk-bestaande, alles omvattend. Ontbreekt het, dan heeft ‘de hemel zich bedekt¹⁷. ‘Het heele Leven speelt in hemelsche tooneelen of ben ik zelf akteur, voor God alleen aan 't spelen!’¹⁸, vraagt hij zich af in een overigens minder karakteristieke passage, waarin hij de scherpe formulering der gedachte-en gevoelssfeer min of meer heeft opgeofferd aan woordenspel, gespeel met rijmen zelfs. Duidelijker formuleert hij het in deze zin: ‘Niet ik werk, maar 't is of een Ander werkt dóór mij’¹⁹. Deze formulering brengt beter tot uitdrukking zijn op ‘ervaring’ berustende opvatting van de alomvattende aanwezigheid van het Eeuwige, dé Eeuwige, - én de activiteit, de werkzaamheid, het werken van de Eeuwige in alles, ook in hemzelf, nu hij zich passief verhoudt ten aan zien van het leven.

Van Deyssel wil, in deze periode, - zoals reeds eerder in September 1895²⁰ - de passieve extase. Passieve extase: geest en gemoed die wórden bespeeld, - die zich, door de schoonheid, làten bespelen²¹.

Deze passieve extase kent de schouwing van de schoonheid, van het hemelse, goddelijke. ‘Hoewel mijn Ziel een damp is en God Helderheid, gevoel ik dat die damp van Helderheid doorgloord is, en op die wijze in mijne Ziel God bij mij is’²². De Rozelaar, zou men kunnen zeggen, is het dagboek waarin de ziel leeft in voortdurende afwachting en tijdelijke verwerkelijking van de doorbraak van de helderheid door alle damp en nevel.

Als de damp van zijn ziel van Helderheid doorgloord is, van de Helderheid van het goddelijke dus, is God in zijn ziel bij hem. Maar vaak ervaart hij buiten zich de Helderheid sprekender, duidelijker. Beide echter - de gloor van helderheid ín hem, en de straling ervan búiten hem - moeten één worden, dat wil zeggen, dat alzijds de mist van voor Gods aanschijn zal optrekken, het goddelijke in en buiten hem ervaarbaar aanwezig zal zijn²³. Ik besef nu en dan, zegt hij op een andere plaats, dat ik aanhoudend leef aan de oppervlakte der Schoonheid. Zo, dat elk ogenblik door indieping of bewustmaking ‘iets is dat, aan den anderen kant, door kleinere of grootere bloeyingen van schoonheid en waarheid heen, uitkomt in de goddelijkheid. In der daad is elk oogenblik

16 37.

17 96.

18 96.

19 107.

20 29.

21 87.

22 108-9.

23 109.

[p. 208]

de blik van het oog van God’. Vooral die ogenblikken waarop het gemoed leeft in de schoonheid van de natuur, het omringende, en dit ervaart als schoonheid, als goddelijk, als eeuwig, ‘hemel’ dus. [De zon bijvoorbeeld is de gouden appel van Gods oog, waaruit de blik schijnt waarin de mens niet kan kijken²⁴].

Het woord licht is een der meest voorkomende substantieven in de Rozelaar. De schoonheid noemt hij - wij haalden de zin al aan - ‘als een licht, dat alles naar zijn eigen aard verlicht of in zich opneemt’²⁵. Maar bij herhaling spreekt hij niet figuurlijk van het licht [‘als een licht’], maar van het letterlijke licht, de verschijningsvorm bij uitstek van de Staat-van-Eeuwigheid, de ontijdelijke orde, het hemelse.

Niet alleen echter de zon en het licht, heel de natuur is hem tot een groots paleis der Schoonheid om hem heen geworden²⁶; de Schoonheid openbaart zich, beweegt in het aardse landschap; ‘het was mij of het Landschap bewust, bezield, was geworden en zich zelf uitbeeldde’²⁷; wij leven temidden van de Schoonheid. Het gaat er maar om, er zich van bewust te worden²⁸.

Niet alleen in de imposante verschijningen en verschijnselen op aarde, maar ook - en soms vooral²⁹ - in de kleine bescheiden schoonheden: de wind in de bomen, de twijgen en de schaduwen der bladeren, een karretje dat rijdt over de weg, de schoonheid van de luchten, de lichtspelingen.

[Tussen haakjes: het zou interessant zijn een vergelijking te maken tussen Van Deyssel en Guido Gezelle; te vermoeden valt dat - voor wat de artistieke verwerkelijking hunner bedoelingen betreft - Gezelle het in zeer aanzienlijke mate van Van Deyssel winnen zal]. Juist in de eenvoudige dingen van het omringende aardse leven wordt het goddelijke manifest, of beter: ervaart Van Deyssel het alom aanwezig goddelijke. In zijn brood en zijn wijn is God zelf hem tot spijs³⁰. Hij voedt zich [op aarde] met God zelf - immers al het zijnde is God; dus is hij in de hemel³¹. Men nadert schoonheid of heiligheid dan ook niet met plechtige woorden, maar ‘door de houding en gelaatsuitdrukking waarmeê men aan zijne vrouw vraagt waar onze pantoffels staan’³². Het Koninkrijk Gods is niet binnen in ons; het is ‘in mijn inkt en mijn pen, in mijn tafelkleed, mijn tuintje en mijn wolkjes in de lucht’³³. Ieder voorwerp, tot het

24 174.

25 37.

26 27.

27 27.

28 24.

29 ‘Zwijg toch met uw werelden. Wees gelukkig, werk maar geduldig en houd u maar stil’ [p. 148; vgl. ook 136]. Een ‘heel klein gevalletje is heel weinig ver van het sublime. De schoonste dingen zijn er in als in een nederigen dauwdruppel: de hemel wêerkaatst er in’ [p. 61].

30 202.

31 202.

32 207.

33 228.

[p. 209]

geringste toe, acht hij een grote, een onuitputtelijke schat, in zichzelf volmaakt, omgeven door stilte en licht, glanzend, bekoorlijk³⁴.

Het goddelijke manifesteert zich bij uitstek - in sommige perioden - in zijn geliefde. Zij is hem de wondere verschijning, in welke ‘God is gedaald in zijn leven’³⁵; zij is het schoon wezen, uit hogere wereld bij hem aanwezig³⁶; uit haar lieve leven lacht altijd zacht Gods zon³⁷; in haar woont het ‘Godlijk Wezen’³⁸; door Haar ziet hij schoonheid en wijsheid³⁹. Haar gestalte en gelaat, haar liefelijk wezen heeft hij gezien ‘ontelbare malen’ ‘niet in mijn zieleschijn, dus zoo als zij mij schenen, maar in hun godlijkheid, zoo als zij waarlijk zijn’⁴⁰. Zij is het beeld, waarin de Godheid zich in volkomen Leven als een wonder voor zijn arme ogen heeft⁴¹. Haar leven is boven de verrukking, daar de verrukking het náderen van de mens tot God is, en Haar leven is God zelf⁴². Zij is geheel goddelijk, en daarom onschendbaar⁴³. De liefde, meent hij, komt voort uit de Helderheid, die hij God noemt. En hoe meer hij bemint, hoe dichter hij bij God is⁴⁴.

En ook zijn eigen lichaam wil hij - ‘of eigenlijk: God wil’ zulks - maken tot een lichaam dat doortrokken is van Goedheid⁴⁵.

Zo is hem dan de aarde een hemel⁴⁶; op aarde leeft hij in de Hemel, in het ‘Eeuwige Leven’⁴⁷, in God⁴⁸; ‘wij wandelen in den hemel, en in het schoone licht, waar niet zoo ver van ons zacht-gouden gestalten zweven’⁴⁹. Hij ervaart God en het eeuwige in het aardse⁵⁰.

Niet altijd is de mogelijkheid aanwezig dit alles in de ideale gesteldheid te ervaren. Weliswaar ‘geschiedt het Goddelijke aanhoudend. Alle oogenblikken, alle bewegingen behooren daartoe’. Maar dit te wéten betekent voor Rozelaar nog niet het ook te ervàren. De mens moet zich steeds dieper het goddelijke bewust maken; naarmate hij dit doet, zal zijn besef het goddelijke ook nade-

34 257.

35 64.

36 80.

37 113.

38 114.

39 116.

40 139.

41 139.

42 159.

43 161, 177.

44 177.

45 162.

46 129.

47 36.

48 37.

49 168.

50 207.

[p. 210]

ren⁵¹. Men moet ‘bekwaam’ zijn het goddelijke in al het gebeurende en zijnde als zodanig te erkennen⁵².

Rozelaar is niet altijd hiertoe ‘bekwaam’; soms moet hij zeggen ‘dicht bij’ de hemel te leven⁵³, niet erin dus. Niet altijd kan hij Schoonheid en Leven als goddelijk ervaren, alles op deze wijze zien en voelen, noch zijn gemoed in dit geluk baden. Het blijft dan bij het verlángen te leven in en uit de schoonheid. Student in God-geleerdheid en Levenskunst hoopt hij zijn leven lang te blijven⁵⁴.

De Rozelaar brengt ook het verslag van de vele uren en dagen dat de Helderheid, het Licht, de Schoonheid niét bereikbaar bleken. Het zijn de sombere bladzijden van het boek, die de glans missen van de pagina's waarop het verslag wordt uitgebracht van het bereikte geluk, van een leven in en uit de schoonheid, van de ogenblikken van hoogst bewustzijn en gemoedsbewogenheid om het ervaren in het aardse van God, het goddelijke, de schoonheid, het eeuwige, of althans van het verlangen naar deze ervaring Gods.⁵⁵.

51 207-8.

52 213.

53 80, 87.

54 84.

55 81. Vergelijk ook: ‘Ik verlang naar U. Laat mij U zien in mij en laat mij mijn geliefde weder zien in U. Behang het om mij heen met uwer Schoonheid trossen’ [81]. ‘In elk geluid luister ik of ik U niet komen hoor, en in de boomen, in de schoonheid van de luchten zoek ik uw spoor’ [81].

3.

Het was niet mijn bedoeling de Rozelaar aan enige kritiek te onderwerpen of voorwerp te doen zijn van beschouwing. Ik wilde alleen de aandacht vestigen op dit merkwaardige werk, en de er achter levende idee, in dit geval vooral op de erin levende gemoedsaandoeningen. Het bestaat uit talloze kleinere, soms zeer kleine, en grotere notities, waardoor de indruk gewekt kan worden van een onsamenhangend, willekeurig geheel, eigenlijk maar een toevallig ‘geheel’. Achter de schijnbare toevalligheid, achter het schijnbaar onsamenhangende gaat in dit geval echter een constante schuil. Op die constante de aandacht te vestigen leek mij belangrijker dan het leveren van kritiek of beschouwing.

Ik wil hier verder volstaan met het plaatsen van een enkele zakelijke notitie bij deze rijke uitgaaf van de Rozelaar de dato 1956.

Van Deyssel begon te schrijven aan dit werk op 17 oktober 1897; de laatste notities dateren van 11 augustus 1898. Schreef hij aanvankelijk, d.w.z. tot medio maart 1898, vrijwel iedere dag, daarna verdwijnt duidelijk de kracht die hem dreef, maar dit was al wel in de maanden vóór maart 1898 het geval. Men moet zich daarover niet verwonderen. Men kan aannemen dat slechts weinigen in staat zijn het sublieme evenwicht te handhaven, een geestes- en gemoedsspanning, een algehele psychische inspanning ook als in de Rozelaar uitgedrukt

[p. 211]

worden. Van een zo labiel man als Van Deyssel⁵⁶ nóg meer verwachten dan het zeer vele en zeer bijzondere dat hij al gaf, is een onmogelijke eis.

Het boek bevat stellig tal van zwakke plaatsen: Herman Gorter wees de auteur daarop reeds vóór de publikatie. Dit literair ‘tekort’ vloeide in dit geval heel duidelijk voort uit de ‘menselijke’ bedoeling van Van Deyssel: in alles het goddelijke te willen benaderen en beleven, en die benaderende beleving te willen geven; daardoor kwam hij ook tot het noteren van, objectief gezien, onbeduidende zaken. En niet altijd was de inspiratie over hem vaardig die deze onbeduidende zaken ophief in de sfeer van de Schoonheid, Van Deyssel zou zeggen: het goddelijke.

Maar niet naar zijn duidelijke zwakke plaatsen beoordeelt men dit boek; men bewondert het om de stralende schoonheid die de lezing van talloze bladzijden tot een geluk maakt.

De Rozelaar in zijn geheel moet men zien in de reeks uiterst intelligente essays en studies, waarin Van Deyssel stelsels en leerstellingen gaf met betrekking tot de hoogste fasen van het geestes- en gemoedsleven van de mens [de mensheid]. Als zodanig is het, naar Verwey heeft opgemerkt⁵⁷, fenomenaal. Het blijft een der hoofdwerken uit de periode van de kunst vóór 1900. Geen indrukken om de indrukken meer willende geven, de visie der monumentalen niet psychisch verwerkelijkbaar achtend, trachtte Van Deyssel in een constante inspanning van geest en gemoed de hoogste waarden te beleven als schoonheid en geluk. Daardoor behoudt het zijn zelfstandige waarde als dokument waarin het edelste menselijke streven dat zich denken laat, werd vastgelegd.

56 Van Deyssel beoogde zich te bewegen in de hogere [hoogste] sferen van het geestes- [en gemoeds-] leven. Zonder in te gaan op het door hemzelf gemaakt onderscheid tussen zijn ‘mystieke’ periode en de latere van de Rozelaar, mag men zeggen dat hij van zijn vader ongetwijfeld de neiging tot sterke verheffing van geest en gemoed geërfd had, dat ook zéer sterke religieuse tendenties in hem leefden die het niet dwaas doen lijken hem te plaatsen in de buurt der mystieke auteurs voor wie hij altijd een grote belangstelling had. De schilder Kees Verwey, een bewonderaar van Rozelaar, dat hij een ‘echt katholieke prestatie’ [!] noemt, heeft eens gezegd, ‘dat Van Deyssel héél erg katholiek was in zijn doen en laten, een soort heel hoge deken of een kardinaal’. ‘Goed gezien’, voegt Jan Engelman eraan toe; De Tijd - Maasbode, 30 april 1960. Van Deyssel en Gerard Brom bespiegelen een en ander thans te zamen, onder het wakend oog van God..]. Van Deyssel was ook naar medische maatstaven gemeten geen ‘gewoon’, maar een ‘abnormaal’ man. Hij was zich daar ook terdege van bewust: ‘..ik ben een zenuwzieke’, schrijft hij in alle nuchterheid op bladzijde 129. En men behoeft de bijzonder waardevolle bijna honderd pagina's ‘aantekeningen’ achter in het boek maar door te lezen om de meest tragische en de meest komische verschijningsvormen van zijn ziekte tegen te komen. Op dit aspect van Van Deyssel zullen psychologen, wellicht psychiaters te studeren hebben om daardoor zijn werk beter te verklaren. Voorlopig vestig ik echter óok de aandacht op deze passage uit W. Grossouw, Bijbelse Vroomheid,² Utrecht, 1955, p. 138: ‘Bergson wijst... op twee merkwaardige verschijnselen die wij bij mystici aantreffen, het zeer labiele evenwicht dat hun psychisme althans tijdelijk kenmerkt, en anderzijds de verwonderlijke, feilloze, creatieve activiteit, die zich zonder moeite lijkt te voltrekken en intuïtief volkomen aangepast is’.

57 Albert Verwey, Proza III, 198-214.