Roeping. Jaargang 36

[p. 168]

José Boyens
Italiaans Reisjournaal
III

De schaduw van Leopardi

De tweede pleisterplaats vóór Ascoli Piceno zou het geboortehuis van Giacomo Leopardi kunnen worden te Recanati, dat nog steeds door de familie wordt bewoond. Hier is de grafelijke melancholikus geboren, de grootste van de Italiaanse dichters uit de vorige eeuw. Hier bracht hij zijn vreugdeloze jeugd door. Hij was lichamelijk lichtelijk mismaakt, maar zijn geest was veel ernstiger aangetast: hij had die ontroerende ziekte die weltschmerz genoemd wordt, en die de mens langzaam uitholt in een proces van jaren. Er is maar één antidotum voor: de hoop. Maar Leopardi was een absoluut romantikus en hij verwachtte niets meer van het leven. Niets van de toekomst. En zelfs niet van de leugen. - Als hij de gammele samenleving ontvlucht was, om wat te verademen in een wereld die in elk geval niet veinzen kan, maakte de korte vreugde van de zwaluwen hem wanhopig, de geiten met hun vergrote ogen hem bijna ziek. Steeds vaker kwam hij in elk dier, in iedere ten dode opgeschreven boom zichzelf tegen. Zo werd de natuur, de enige die hem zijn ziekte aanvankelijk nog wel eens kon doen vergeten, zijn harteloze vijand, omdat hij zijn eigen erfvijand was. Hij doorzag als Erasmus alle leugens en zelfbedrog, maar kon er niet superieur of bijtend mee spotten; hij werd er zelf door gebeten. Zoals zijn adellijke voorvaderen onderhield hij de vete, maar met zichzelf, dodelijk vermoeid, narcistisch. Deze ridder vol vrees en blaam verloor de strijd op zijn negenendertigste jaar.

In werkelijkheid is hij niet gestorven, verzekert me een jong advokaat, die ik voor het woonhuis van Leopardi tref. Hijzelf is meer opgevoed door Leopardi dan door zijn eigen vader en moeder. En zijn hele generatie met hem, voegt hij er aan toe. Hij is werkeloos, al jaren lang. Om in Italië werk te kunnen krijgen, moet je kruiwagens hebben of meedoen aan ‘porcherie’, zwijnerijen, wat soms hetzelfde is. En de eerbied voor een universitaire titel in dit land is omgekeerd evenredig aan de maatschappelijke mogelijkheden. Zo had hij het dan

[p. 169]

geprobeerd met het schrijven van liedjes, maar - en hij haalde zijn schouders op als een veroordeelde, die in lange, stille nachten met het vonnis vertrouwd is geraakt: ‘Lo stesso. Altre porcherie....’ Hij zit half vol met liedjes, die onverkoopbaar zullen blijven, omdat de andere helft van zijn geest is gevuld met verdriet, het verdriet van Leopardi. Maar de verlammende ziekte heeft hem nog niet helemaal aangetast; zijn gezonde deel kán zijn gewonde nog genezen.

Als ik hem de hartelijke bemoediging geef, waarvan ik tevoren weet, dat ze tekort zal schieten, zie ik hoe de zon zijn profiel heel lineair weergeeft op de pui van Leopardi's huis. Ik schrik ervan. Hij heeft dezelfde neus als de dichter en zijn haren groeien even onophoudelijk door, tot in z'n boord. Zou hij....? - Maar nee, als we afscheid genomen hebben, loopt hij het huis voorbij. Zijn schouders beginnen bij z'n hals al af te zakken. Hij loopt of hij op straat iets verloren heeft. Dat heeft hij ook. Elke strijd. Bij voorbaat.

Aarzelend loop ik de vestibuul binnen; de open voordeur verwacht blijkbaar bezoekers. De portiersplaats is leeg. Boven het trappenhuis hangt een kartouche met een lange volzin, dat de bezoekers die zich niet gedragen in overeenstemming met de ernst van huize Leopardi hieruit verwijderd mogen worden door het personeel en dat het aan hun is, het gedrag van de belangstellenden te beoordelen. - Wíl ik het huis achter deze organisatorische volzin eigenlijk wel bezoeken? De pen zien, waarmee sublieme verzen geschreven zijn? Het bureau waaraan de dichter werkte? De marmeren gang, waar hij als jongen bang in was, zodat hij op donkere avonden op zijn tenen langs de kant liep, of, ook goed om zijn angst te overwinnen: luid zingend over het midden van al die gepolijste platen. - Stel je voor dat er ergens een haarlok getoond wordt of zijn gekleurde vest, zoals in Brussel in een bestofte kast van de schilder Wiertz. Wat heb ik eigenlijk van hem gelezen dat mijn onbescheidenheid zou kunnen rechtvaardigen? Hij zou me dit zelf nooit toestaan, kwetsbare hypochonder die hij was. Misschien als ik àl zijn werken had gelezen en door een grote innerlijke verwantschap zijn vriend geworden was. En dan stond het nog zeer te bezien. Wat dorst ik me aan te matigen? Had Dürer niet gelijk, die op de weergaloos knappe gravure van Erasmus schreef ‘Het betere beeld geven zijn geschriften’? Wou ik hem meer dan honderd jaar na zijn dood nog kwetsen met mijn literaire nieuwsgierigheid?

De portierse kwam rustig de brede trap af, gelijk in adellijke dienst betaamt en vroeg me of ik rondgeleid wenste te worden. Ik mompelde laf iets van ‘Straks terugkomen’, en ‘Nu geen tijd’ en vluchtte, terug naar de zon, waar de schaduw van Leopardi nu van de pui verdwenen was.

[p. 170]

Een vrouw van Piero

Als we dan in Recanati de moed missen om onbescheiden met de dichter Leopardi op één verdieping te verkeren, zouden we kunnen pleisteren in Tolentino, om hier te zoeken naar een konkreet teken van de augustijn Nicolaas van Tolentijn. Deze professor in filosofie en theologie voelde voorzeker minder subtiel, minder kwetsbaar en sneed zijn spekulatieve planken van heel wat dikker hout. Maar ons heugt nog te vers de tocht die wij argeloos en verwachtend met de fiets naar Aquino gemaakt hebben, jaren geleden. Het plaatsje bleek gebombardeerd op enkele centrale punten en er herinnerde zelfs geen standbeeld aan de hiërarchische denker, de schepper van de beide Summa's. Na lang zoeken vond ik toch íets, dat op zijn vroegere aanwezigheid duidde: een jonge geestelijke die archeologie studeerde, wees me op het geverfde gipsen beeldje van een evident vrome priester. Het stond in de zijkapel van de twaalfde-eeuwse Santa Maria Libera en had opnieuw een kleurtje gekregen van de dorpsschilder, die de witte en zwarte delen van Thomas' dominikanenkleed krachtig onderdrukt had, omdat een zwarte kapelaanstoog hem duidelijker leek. - De priester verzoende me echter overwegend met Aquino door het tonen van een Romeinse boog over een privé-beekje in de pastorie-tuin, dat monter over de keien van Hadrianus' straatweg stroomde. Maar ik had weer eens geleerd, dat er niet altijd veel in een naam is. Tolentino laten we dus om teleurstelling te voorkomen links liggen.

Enkele kilometers voor Urbisaglia stuift onze scooter voorbij een oude kerk, waarop het bordje ‘Monumento nazionale’ en ‘Badia di Fiastra’. Wie laat zich de kans ontglippen een abdij te bezoeken, die het speurend oog van Baedeker niet ontdekt en zijn ‘gut ausgetretene Schuhe’ niet betreden hebben?

Achter het monumentale voorportaal met zijn nadrukkelijk geaksentueerde toegangsboog vind ik de kerk gesloten. In het naastaanliggende café raden ze me een deur in de kruisgang te proberen. Als ook die gegrendeld blijkt, zullen ze de sleutel wel voor me vragen.

Een meisje van even twintig, de dochter van de herbergier, zal me wel rondleiden. Als ik haar duidelijk maak, dat ik tot het trage soort bezoekers hoor, dat aantekening wil houden van deze vondst, glimlacht ze alleen maar; zij hoort tot een ander traag soort, tot de weinige werkelijke rustieken in deze wereld. Voor haar bestaat er geen tijd in een samenleving, zo klein, dat deze geen torenklok kan aanwijzen. Ze glimlacht aanhankelijk en vol geduld; ze wil me gezelschap houden.

De kerk heeft een enkel cisterciënser-kenmerk, maar afwijkend van de gotische boog, rustige ronde welvingen, die door elke pijlerbundel mathematisch,

[p. 171]

zakelijk worden opgevangen. De schalken, vrij dik, houden anderhalve meter boven de grond op als projektielen, met hun neus op de vloer gericht, maar versteend in hun aanval. Merkwaardig voor Italië, is het een baksteenbouw; ik geniet van de kalme hartelijkheid die er van uitgaat.

Mijn begeleidster vertelt me hoe twee augustijnen hier zonder enige verdere intellektuele hulp van buiten zeventien jongens opleiden voor het priesterschap. In de monotonie van een afgegrensd en streng systematisch ingedeeld bestaan slechts twee leraren voor alle vakken. Ik denk aan de Italiaantjes van twaalf, veertien jaar, die ik soms over straat zie reppen, gekleed in een flapperende toog en de zwarte breedgerande hoed met hun jongensknuisten vast houdend, verkleinde opnamen van meneer pastoor. Elke keer voel ik iets van wrevel om de isolatie, die blijkbaar nu al hoort te beginnen en zelfs ostentatief uitgedrukt dient te worden. - Ze vertelt me over het rooster van hun leven; is er wel iets minder spektakulair als de buitenkant van het religieuze ritme?

En zij zelf? Vond ze haar eigen leven niet eentonig? - Monotoon? Dat was een vreemde vraag. Ze hielp haar moeder. In een huishouden is immers altijd wat te doen. En 's winters breide ze in opdracht. Voor mensen die zelf geen tijd hadden, omdat ze rijk waren of omdat ze andere, heel belangrijke dingen moesten doen. Zij had altijd tijd. Waarvoor zou je je haasten; je wist immers toch dat er morgen weer een lange, rustige dag zou volgen. Eentonig?

Nee, daar had ze nooit over gedacht. Het was goed zo. Ja, ze was één keer in een grote stad geweest. In Ascoli Piceno. Dat was heel prettig toen, die dag. Maar hier was het beter. Ze kon niet zeggen waarom.

We stonden midden in de koele, doodstille abdijkerk. De zon wisten we nu recht boven ons; daarom vielen er geen lichtmatjes door de ramen op de vloer. Overal heerste dezelfde, heldere lichtsterkte. Hoe ongekompliceerd was het leven, als je het even onvervormd wist te houden, als het je in handen gegeven was. Dit meisje kon een huishouden leiden. Van de studies die ik bedreef, had ze de naam nog nooit gehoord. Een vreemd land zou ze in haar leven niet bezoeken. Ze had er geen behoefte aan een andere kerk te zien als de Badia di Fiastra, of andere huizen als het hunne, waar je met de deur meteen in de huis- en gelagkamer viel; waar ze elke verveloze plek van de raamkozijnen kende en ieder knobbeltje in het hout van de toonbank. Ze hoefde niet voort, als ze de fysionomie van een stad meende te kennen, maar ze wist waar de kommen voor de minestrone stonden en kon die klaar maken. Ze zou trouwen met een jongen van buiten en een zwijgende, goede vrouw zijn. Haar kleine kinderen zouden het leven even vanzelfsprekend aanvaarden als speelse jonge dieren. En opeens sprong boven het oppervlak van mijn onbewustheid uit: deze vrouw is klassiek. Toen Piero della Francesca de ‘Madonna del Parto’ schilderde in Monterchi, heeft hij aan haar ras gedacht. De tijd heeft geen invloed op haar

[p. 172]

leven, maar zij onderwerpt die aan zichzelf. En dat is alleen mogelijk, doordat ze dit volstrekt onbewust doet.

Wat is een denkend wezen van lager orde, denk ik paradoksaal. Ik die twee wetenschappen tegelijk wil beoefenen, ieder kwartier gebruik, omdat ik mijn talenten tegen woekerrente meen te moeten uitzetten, in de geschriften pluis van de velen die ik wijzer acht dan mezelf, - ik zie mij een zoveel nederiger plaats innemen in de hiërarchie, want deze jonge vrouw wéét.

Als ik opzij kijk, valt het me op, dat ze niet modern gekleed is; nogminder ouderwets. Zelfs haar rok en bloes zijn van alle tijden. Op haar bovenlip groeien donkere donshaartjes; de schrik van de Italiaanse meisjes, die ze dan ook met allerlei preparaten bestrijden. Zij niet. Ze vindt het heel vanzelfsprekend, dat ze er staan, evenzeer als dat de blaren groen zijn. Ze glimlacht vertrouwelijk en vindt het leven goed zo. Ik ook.

Een paar sekonden, zolang als de stilte duurt zijn we elkaar zeer verwant. Ik mag het leven-zelf vasthouden, kloppend, warm; dan moet ik het teruggeven. Het wil immers nooit uit haar korte meisjeshanden weg. - Voor we buiten zijn, hebben alle tegenstellingen van ervaring, inzicht en belangstelling zich al weer tussen ons geplaatst. Heraklitus en de Eleaten, Tertullianus en Gregorius van Nazianze, die een vuur van heilige onrust stookte in de gewetens van de christenen rondom hem. De meester van de Virgo inter Virgines en Grünewald. Hadewych en de kwetsbare weemoed van Bloem. De appels van Cezanne in al hun overtuigende aanwezigheid en.... Nee, ik kan ze nooit verloochenen. Ik kan niet terug.

Ik moet verder. Ik heb een doel. Ik wil immers naar Ascoli Piceno. Zij heeft geen doel, omdat ze al bereikt heeft, waar ze nooit naar heeft gestreefd. - Dag vrouw van Piero. Ik zou zo willen leven als jij, zó groot. Zo gewoon. Zo vanzelfsprekend. Maar ik kan niet. Dag. - We zwaaien naar elkaar tot een bocht in de weg dit gebaar verder belachelijk maakt.

Een kilometer of drie na de Badia di Fiastra zie ik links van de weg brokken Romeinse muur en dan de regelmatige bouw van wat een theater lijkt. Wie weet hoe lang het al vergeefs bedelt om betreden te worden, zoals de bramen uit het sprookje die overrijp roepen geplukt te willen worden. Dichterbij gekomen, zie ik een email bordje bij wijze van antikwarisch etiket ‘Urbs Salvia’. Die arme urbs! Heel diep gaan muur- en huizenresten van de weg af de binnenlanden in, voorlopig dwars door weiden, er een weinig grazige ondergrond vormend.

Het amfitheater trekt me het meest. Ik zet me op een van de verdwenen zitplaatsen, die alle van boven tot onder, over het hele ovaal barmhartig met gras zijn afgedekt. Naast me zit links een weerbarstige eikestruik, die onbeheerst alle

[p. 173]

kanten tegelijk opgroeit. Rechts is nog een plaats vrij. We wachten af, benieuwd.

Een houtduif kleppert ontdaan rakelings over m'n hoofd heen en cirkelt kennelijk in alarmtoestand een paar keer boven de Romeinse bouw; tenslotte gaat ze geagiteerd hoog in de bomen vis-à-vis zitten en wacht evenzeer af. Deze bomen, twee populieren en een eik, hebben zoals andere rondom, vaste voet gekregen op de zitplaatsen en vormen de levende, ruisende rokoko-kartouche om de vlakke skènè heen. Daar groeit heel pril gras, licht van kleur alsof het lente was, fijn uitgekamd voor de generale repetitie van vandaag. Midden op de speelwei staan drie kauwen te overleggen of ze maar rustig hun gang zullen gaan; ze voelen natuurlijk een zekere gène, omdat ze bij hun generale nog op geen publiek gerekend hadden. Ik overleg of ik weg zal gaan; tenslotte wil ik geen enkel ander dier storen. Als ik geruisloos de eikestruik gepasseerd ben en me omdraai bij de uitgang, zie ik nog hoe het spel begint: het toneel is veranderd in een ovaal grasmeertje. Het water klotst beschaafd boven de heen en weer ademende wierbodem. En opeens weet ik met ontroerende zekerheid: zo dadelijk zullen er de eerstgeschapen vissen in spartelen. Ze gaan Genesis opvoeren. Kijk maar: het licht heeft pas sinds kort bestaansrecht gekregen. Onder de bomen en boven het meer is het nog helemaal groen. Nog lichtgroen van geboorte.

[wordt voortgezet]