Roeping. Jaargang 36

[p. 61]

Journaal

KEMP - De van Eycks zouden dus afkomstig zijn uit Arendonk. Bedoeld zijn natuurlijk Hein en Jan. Exit Hubert, voor hoelang? Brabant verliest Brueghel, die Limburger zou zijn, maar ontfutselt Limburg de twee gebroeders. Gelijke stand: 1-1.

Carel van Mander schrijft over hun retabel, dat het slechts op hoogdagen werd tentoongesteld, en dat de mensen dan een ganse dag lang in het rijtje stonden. De kerkmeesters uit die tijd moeten een zeer duidelijk inzicht gehad hebben in wat een kunstwerk is: iets zeldzaams en unieks. Het mocht niet permanent tentoongesteld worden, en er waren geen reprodukties, gelijk die welke de hedendaagse mens toelaten een permanente tentoonstelling te houden voor zich zelf.

Een gelijkaardige beschouwing moet ongetwijfeld voorgezeten hebben bij de paus, die verboden had het veelstemmig ‘Miserere’ van Allegri over te schrijven: het mocht slechts in de Sixtijnse gespeeld worden, en dan nog maar alleen gedurende de goede week. Er bestond zelfs geen partituur, en de paus bedreigde met de banvloek degene die het stuk buiten de muren van de kapel durfde brengen. Ook deze paus kende iets van kunst, al ontsnapt me zijn naam. Een kunstwerk is een pelgrimagie waard, of is niets waard.

Mozart schijnt echter, zuiver op zijn auditief geheugen voortgaande, de hele partituur achteraf te hebben genoteerd. Daarvoor kreeg hij dan nog een grote pauselijke onderscheiding. Eigenlijk een gebrek aan logika, men denke aan de banvloek. Of was het een sportief gebaar van de kasteelheer, die de stroper beloont, niet om zijn laakbare daad, natuurlijk maar om de sublieme manier waarop ze werd gepleegd? Mozart verdiende de ban. De ‘eenmaligheid’ van het ‘Miserere’ was teloorgegaan, hij had het vermenigvuldigd.

Grote kunst moet gelokaliseerd zijn: het Parthenon, de pyramieden, Salzburg, Chartres. Hoe trof me voor jaren, de Niké van Samothracië op die monumentale trap van het Louvre. Haar ballingschap, bedoel ik. Ze is daar niet thuis. Laat ze weer staan op de boeg van een schip dat de Egeïsche zee doorklieft.

Om dezelfde reden lijkt mij elke vermenigvuldiging uit den boze. De vermenigvuldiging is een degradatie, en onze tijd is er een van oeverloze vermenigvuldiging. Reproduktie lijkt mij als term verkeerd, hij behoort tot de biologische orde, en een kleine kat is in haar eigenheid een veel betere ‘reproduktie’ van haar ouders dan een zeer gelijkend portret van kat of kater. Vermenigvuldiging behoort tot de technische orde. En hoe kan men aan de uitzonderlijkheid geloven van een werk waarvan men in elk groot warenhuis - afdeling kunst en huisversiering - duizenden reprodukties zien kan. Eigenlijk behoort de menigvuldigheid bij uitstek tot het gebied van de reklame en de publiciteit.

Voorgaande beschouwing is te algemeen, en dus gedeeltelijk vals: er is een fundamenteel onderscheid, voor wat de veelvuldigheid betreft, tussen de artistieke schepping, en de schepping zonder meer. Bloemen, planten, vogelen, behoren ook tot het rijk der menigvuldigheid. Maar hier zijn we dan weer in de biologische orde: elke roos is een andere roos waard. Geen roos is de reproduktie - in technische zin - van een andere, ze zou kunstmatig zijn. Elke bloem is onherleidbaar zichzelf. Al wat ze doet is bloem zijn. Wel lijkt menigvuldigheid een kenmerk van zwakheid: de mier en de bij leven in een grote gemeenschap, de leeuw leeft alleen. Met zijn leeuwin en ev. zijn welp, wel te verstaan.

Het kunstwerk is niet te vermenigvuldigen. Het unieke kunstwerk was er voor de gemeenschap; de vermenigvuldigde kunstwerken voor het individu, de burger. Versplinterde gemeenschap en reproduktiemiddelen zijn twee zijden van eenzelfde munt. De kunst - gereproduceerde kunst - komt in alle huiskamers. Nu de kunst overal kan komen, ont-

[p. 62]

staat ze nergens meer. Het museum is een begraafplaats, de reproduktiemiddelen vermenigvuldigen de musea tot in het oneindige. Wat een begrafenis! De vermenigvuldiging van de gebruiksgoederen is de grootste weldaad van onze eeuw. Betaalt ze deze weldaad met de dood van de kunst? De Conquistadores - naar men vertelt - smolten de gouden beelden der Inca's tot goudstaven, waaruit de Habsburgers - letterlijk - munt konden slaan. Begon met de ontdekking van Amerika onze tijd? Die van de vermenigvuldiging alleszins. We zullen onze kinderen op het hart drukken hun tafel van vermenigvuldiging goed te leren.... Maar kom. Kristus vermenigvuldigde ook - zij het op wonderbare wijze - vissen en broden om de honger der massa's te stillen.

TEGENBOSCH - Het doet er niet toe, hier te vermelden waar ik het nu weer te lezen vond. Het wordt om de haverklap gezegd: de schilderkunst van nu wil geen copie meer zijn, niet meer een copie van de natuur, zij is nu vrij, absoluut, concreet, abstract - of zoiets.

De ontstellende geschiedvervalsing die met zulke uitlatingen telkens weer bedreven wordt is erger dan weerzinwekkend en voor redelijke mensen één der eerste hindernissen om rustig over het fenomeen van de abstracte kunst na te kunnen denken. Aan het begin van bijna alle theoretische verhandelingen over de abstracte kunst staat dezelfde blunder. Nu niet meer slaafse navolging, toen wel. Ook de theoretici van internatonale faam schrijven het. Nochtans is het onzin. Dezelfde onzin als wanneer iemand zou zeggen: wij halen adem, vroeger zogen ze zuurstof in. Zelfs al hebben ze vroeger gemeend dat ze zuurstof inhaalden, dan nog weten wij nu dat ze adem hebben gehaald. Als de academici van weleer gemeend hebben dat ze de natuur nabootsten, dan nog weten wij dat de kunstenaar onder hen dat niet gedaan heeft. Ze hebben geschilderd en een geschilderd kunstwerk, hoewel vertonende herkenbare elementen uit de wereld, is niet wat het is dankzij zijn navolging, maar dankzij wat het zelf is. Door de wereld in het werk te betrekken wordt het geen copie van de wereld, maar zelf een werk.

Het is bij mijn weten nog geen theoreticus van de abstracte kunst gelukt, om duidelijk te maken dat verbeelding van de wereld in strijd is met het wezenlijke van het kunstwerk. Maar het verschrikkelijke is dat al die theoretici van de abstracte kunst blijkbaar geen idee hebben van het eigenlijke probleem der beeldende kunst en kunst in het algemeen: dat zij wereldverbeelding is, op de een of andere manier waarheid voortbrengend zogoed als het denken. Al vóór zij aan dit probleem toe zijn, is de kans op uitzicht erop verkorven, doordat zij uitsluitend nog spreken over het ding-op-zich dat het kunstwerk zou behoren te zijn en niet langer over zijn verband met de wereld. Het paradoxale van het kunstwerk slaan zij zonder bedenken over.

JOSE BOYENS - Een goede raad: publiceer nooit je gedichten. Misschien zou ik moeten zeggen: publiceer meteen de tweede keer. Sla die eerste over. Dan ben je immers nog naïef. Je verwacht iets van je publikatie. Niet dat je rimpels wilt zien in 't stille water van je kleine kring vrienden, rimpels van aangename of geërgerde verbazing. Je wilt ook geen beroering verwekken bij de kring kennissen-uit-de-periferie, die niet wisten dat je schreef en die nu steels tegen elkaar zeggen, dat je altijd al zoiets eigenaardigs gehad hebt....

Nee. Je verwacht iets anders. Je verwacht, dat er een oude dame met 'n kapothoedje naar je toestapt midden in 't stadscentrum op 'n vluchtheuvel, je aan je mouw trekt en zegt: ‘Juffrouw, wat vind ik dat éne gedicht van u toch mooi. Wat u schrijft heb ik al eens vaker gedacht, maar ik kon 't nooit zo zéggen. 't Is net of mijn kanarie en ik nu niet meer zo alleen zijn’.

[p. 63]

Dát verwacht je. Je wilt toch minstens de eenzaamheid van 'n kanarie opheffen met je verzen en als 't kan, van een mens. Maar als je op de vluchtheuvel staat, komt er geen kapothoed. Iedereen heeft haast. Je belemmert 't verkeer; zelfs 't langzame van 'n vluchtheuvel. - Wat had je ook gedacht met woorden te kunnen uitrichten. Uit woorden worden geen kinderen geboren. Woorden kijken je niet aan. Ze bemoedigen je niet. Ze hebben geen temperatuur. Woorden....

De kennissen van de periferie hebben ongetwijfeld gelijk.

TEGENBOSCH - Voor de abstracte kunst in de trant van Herbin, Kupka, Mondriaan, Vasarely, e.t.q., beroept men zich wel op Plato die in zijn Philebos Sokrates laat zeggen: ‘Ik wil trachten over de schoonheid van de vormen te spreken. Daarmee bedoel ik niet, zoals de meeste mensen denken, de vormen van levende gestalten of de uitbeelding daarvan op schilderijen, maar ik bedoel rechte en kromme lijnen en de vormen die met hen tot stand gebracht worden, vlak of plastisch, op de draaibank of met lineaal en winkelhaak vervaardigd. Deze zijn niet schoon om een of andere bijzondere reden of bedoeling, zoals andere dingen dat zijn, maar zij zijn door hun ware natuur schoon en schenken vreugde alleen door hun eigen zijn, geheel vrij van de prikkel van begeerte. En ook de kleuren van dit soort zijn schoon en schenken eenzelfde vreugde’.

Met een citaat als dit kan de abstracte kunst niet verdedigd worden. Omdat Plato nu eenmaal geen sloddervos is en niet spreekt over kunst als hij schoonheid zegt. Hij spreekt over schoonheid. En wel over een schoonheid die kan worden voortgebracht langs ambachtelijke weg en met niet anders als volkomen ambachtelijkheid. Wil men zeggen dat Mondriaan niet meer is dan dat? Dat een cirkel schoon mag heten, wordt door geen kunstliefhebber die zich twijfelend uitlaat over de abstracten ontkend, maar hij ontkent dat de zogenaamde abstracte kunst kunst is. Misschien is Mondriaan mooi. De kwestie is echter: is het kunst? De Plato-citeerders zijn, al zullen ze zich voorzover abstractenvereerders daartegen verzetten, in feite zo naief kunst als het maken van schone dingen te definiëren. Welnu, als wij iets zijn gaan zien, is het wel dat kunst iets meer, of althans iets anders is.

BEN WOLKEN - Voor wie schrijf ik eigenlijk? Bij die vraag moet men toch eens terechtkomen. Liever eens dan vaak, want het is, voor mij althans, een vraag die gruwelen oproept.

Schrijf ik voor de lezers die drie regels uit mijn werk zullen bekijken en dan tot iets anders overgaan? Schrijf ik voor de welwillende oningewijde, die zich bevlijtigt één vers van mij te verstaan, en die, wat hij ook bereikt, er toch als een vreemde tegenover blijft staan? Schrijf ik voor de alles-eter, die mijn werk door-ijlt van de eerste bladzijde tot de laatste, en er misschien evenveel van onthoudt als die lezer van drie regels? Schrijf ik voor de ijdele voordraagster die mijn werk zal gebruiken als voorwendsel om zichzelf te doen bewonderen? Schrijf ik voor de geleerde, die het technisch zal analyseren, maar er even vreemd aan blijft als al de voorgaanden? Voor de recensent die mij zal indelen in een van zijn beproefde categorieën? Het zijn gruwelen, allemaal.

Een optimist zou kunnen zeggen, dat ook de zeer onvolledige communicatie met elk van de genoemde individuen haar verdienste heeft, effekt heeft. Maar heb ik daar mijn leven aan besteed? Heb ik daarvoor dagen rondgelopen met een hiaat van één woord, heb ik regels tienmaal veranderd tot ze me bevredigden, heb ik zinspelingen verwerkt die pas duidelijk worden als men herleest wat ik twintig bladzijden eerder schreef? Heb ik de klop van mijn bloed beluisterd, de trekking van de geringste zenuw afgewacht, om vergroofd te worden in een voorwoord, een welwillend artikeltje, om op maat gesneden te worden voor de theorieën van een essayist, om in een uittreksel of handboek gecomprimeerd te worden?

[p. 64]

De scheldpartijen van Multatuli tegen zijn lezers vallen me in; hij had gelijk, het is een gruwel om gelezen te worden. Zal er ooit iemand zijn, die alles van mijn werk beseft zoals ik het besef? - Een mededichter? Daar ligt zeker de beste kans. Die zal beter dan wie ook tussen de regels doorlezen, en mij begrijpend toeknikken: dat heb je zó gedaan, en hier zit dít achter. Maar vervolgens zal hij zeggen: jij hebt 't zo gedaan, maar dat kan mijn ideaal niet zijn, ik blijf bij jou niet stilstaan. En hij zal 't beter willen doen. Maar hij kán 't alleen beter doen, als hij alles ervan beseft heeft. Inderdaad alles. Daar ligt mijn kans. Deze mededichter heeft een dwingende reden om mij geheel te bevatten.

En daarom schrijf ik uiteindelijk voor degene die mij overtreffen zal. Ik haat hem nu al, omdat hij me zal verdringen. En ik heb hem nu al lief, omdat hij me zal begrijpen.