Roeping. Jaargang 35

[p. 624]

Anton van Duinkerken
Karel van den Oever

‘Goed en slecht, lelijk en schoon, vlees en geest waren in hem aanwezig als twee personen, die om beurt of moeder of feeks waren en hem op de wang kusten, hetzij met een heilige-, hetzij met een zinnelijke mond, zodat hij geen woorden had om deze tweestrijd uit te drukken’.

Zo wordt ons de hoofdpersoon voorgesteld van een beknopte roman, die tegelijkertijd een geestelijk dagboek is van zijn schrijver. Het werkje heet Het Inwendige Leven van Paul, en is geschreven door Karel van den Oever. In zover het een verhaal vertelt met een ontknoping, is het niet zuiver autobiografisch.

De held wordt aan het einde kloosterling om een geestelijk tegenwicht te leggen in de schaal van Gods gerechtigheid, als Zuster Angelina de religieuze congregatie, waartoe ze behoorde, verlaten heeft. Tussen Paul en Angelina had in verleden jaren een persoonlijke genegenheid bestaan, die in het boekje niet beschreven wordt. Paul blijkt geen rijk-ervaren vrouwenkenner. ‘Het inwendig hart der christelijke vrouw begreep hij alleen door de minzame vrouwelijkheid van Maria’, verzekert hoofdstuk twaalf.

Bij het ontvangen van de eerste twijfelbrief van Zuster Angelina beseft hij nog niet meer dan ‘de gevaarlijke verhouding van twee zielen, gedoopt in dezelfde Christus’. Dit gebeurt in het voorjaar. De tweede brief bereikt hem daags voor 's Heren Hemelvaarts-feest, dus in het hart van de zomer. ‘Hij wenste bij haar voorlopig niet te onderkennen een sexuele reflex-beweging, die motorische verwarring teweeg bracht in de verstandelijke aanschouwing, welke onbewust [haar doel] bereikt buiten het zinnelijk gevoel’, vertelt de schrijver in opvallend moeilijke taal. Paul zal die voorlopige gesteldheid van zijn wil binnenkort moeten prijsgeven. De derde brief komt kort na Allerzielendag. Nu kan hij zich niet meer ontveinzen ‘dat haar vergissing hoofdzakelijk voortkwam uit een onbewuste, moreel-sexuele oorzaak, waarvan het onderwerp in zijn eigen persoon bepaald bleef’. Deze keer stuurt hij een duidelijk afwijzend antwoord, maar zonder het verhoopt gevolg. De winter brengt haar vierde brief met het beslissende bericht. Ze heeft het klooster verlaten. Dat ze gelovig katholiek zal blijven, is voor het minst onwaarschijnlijk. Ze wil ‘de innerlijke boodschap hoger stellen dan de kerkelijke’ en is nurse geworden bij een protestantse familie.

Paul daarentegen is diep overtuigd ‘dat niet elke innerlijke roep zuiver is en dat alleen een objectief gezag voorlichting geeft, als stem naast stem gehoord

[p. 625]

wordt’. Boven de persoonlijke inspraak stelt hij het kerkelijk leerstuk. De katholieke geloofsleer tracht hij zo zuiver mogelijk te beleven, niet enkel met zijn verstandelijke overweging, maar ook met zijn bijzondere verbeeldingskracht.

Want Paul is letterkundige. Hij schrijft in de roman op de avond van Sacramentsdag een gedicht, dat hij De Aanwezigheid noemt. Dit gedicht is gemakkelijk terug te vinden in de bundel Schaduw der Vleugelen door Karel van den Oever. Het staat daar op blz. 8 en heet De Tegenwoordigheid. In het gaafste hoofdstuk van de roman wordt verteld, wat Paul tijdens een kort verblijf aan zee beleeft. Wij krijgen het haast woordelijk bevestigd in de zeegedichten van Karel van den Oever. In het bijzonder diens vers over de vuurtoren [Schaduw der Vleugelen, blz. 26.] komt met het proza-bericht tekstgetrouw overeen.

Behalve een min of meer verzonnen verhaal biedt Het inwendig Leven van Paul dus een dateerbaar zelfportret van zijn auteur. Het is geschreven tussen februari en december 1921, verscheen het jaar daarop in Vlaamsche Arbeid en werd in 1923 in boekvorm bezorgd door de uitgeverij Dante Alighieri te Castricum in Noord Holland. Een herdruk is in 1942 door dr. Frans Verachtert bijgedragen aan de Klassieke Galerij van de Nederlandse Boekhandel te Antwerpen.

De brieven van Zuster Angelina verbinden in het autobiografische bestanddeel van het werkje de vier jaargetijden met elkander. Dit is hun bij-betekenis voor de dichter. Ze gaven hem de kans om wisselende natuurbeschrijvingen tot begeleiding te kiezen van de tweestrijd tussen gemoedsopwelling en geloofstrouw. Zijn hoofdpersoon kon hij bij elke weersgesteldheid verplaatsen, zodat wij diens ‘godsdienstig naturisme’ - gelijk zijn beschrijver het noemt - werkdadig zien onder zo ver mogelijk uiteenlopende omstandigheden.

Wat is godsdienstig naturisme? Het antwoord op deze vraag moeten wij zelf omschrijven met behulp van gegevens uit het ervaringsleven van Paul. Het is een persoonlijke verhouding tot de schepping, die welbewust erkend wordt als het werk van God. Deze verhouding wordt tot stand gebracht door de zintuigen, maar ze worden onderhouden door de goede wil en geregeld door het godsdienstig inzicht. Haar oorsprong is natuurlijk en spontaan. Haar ontwikkeling staat onder gezag. Haar uitgangspunt is willekeurig. Haar doel is onderworpen aan geloofsbeginsels.

Het meest prikkelbare zintuig van Paul is diens reuk. Dit is tevens het minst weerstaanbare, het minst beheersbare en het minst beveiligbare van al onze zintuigen. Het werkt sterk in op onze zenuwen. Het roept bij menigeen onmiddellijk geheugenbeelden te voorschijn, waarmee vaak stemmingen verbonden zijn. De lucht van lysol brengt ziekenhuis-herinneringen mee; de reuk van teer en touw verplaatst onze verbeelding naar een schip.

[p. 626]

Paul wordt op straat in de lente een jonge geur als van pas opengebroken perziken gewaar. In een auto kwelt hem de stank van benzine en vochtige kussens. Als een oud vrouwtje langs zijn bank in de kerk komt, treft hem de zure, armoedige reuk van haar kleren. De kerk zelf riekt naar dagelijks lijkkistenhout. Hij neemt in het vroege voorjaar de witte kroonbladeren van een narcis in zijn mond om de smaak te proeven van hun onvoldoende geur. Op wandel door het stadspark snuift hij de reuk op van de aarde. Een nachtelijk dennenbos wademt hem harsgeur tegemoet, wierookachtig gelijk in een kerk. Het in processie gedragen Mariabeeld te Scherpenheuvel laat een weldadige honinglucht achter. Een zieke reuk van mensenzweet broeit echter na, wanneer die processie voorbij is. Op Sacramentsdag hangt 's avonds nog over de bochtige stad de nareuk van gekneusde bloemenstrooisel. In de biechtstoel rook Paul de adem van de zonde en de stank der schuld. Op de laatste bladzijde staat: ‘Gods jeugd geurde over het veld’.

Zulk vermogen tot het waarnemen van onstoffelijke dingen bezitten Pauls ogen nog scherper. Ruikt hij Gods jeugd, hij ziet Gods voeten, Gods hand, Gods mond, Gods hoofd, Gods baard, Gods vuist, Gods oor, Gods kleed, Gods adem en Gods hart. Het stoffelijk waarnemingsbeeld krimpt weg achter deze opgelegde zienswijze. Ze bezielt bij dag en bij nacht de natuur. De opkomende maan wordt omhooggeschoven door de hand van God de Vader. Zo komt een vereenzelviging van verschijnselen en begrippen tot stand, die een apart soort beeldspraak meebrengt.

Deze beeldspraak van het godsdienstig naturisme beheerst de stijl van het geschrift. Het is expressionistische beeldspraak. De zielservaring van de schrijver wordt krachtdadig opgedrongen aan de waargenomen feiten. Als hij beweert: ‘Het Empire-penduul op de schoorsteen tikte als een houtworm’, dan draagt hij een magere geluidsindruk over, maar hij verbeeldt, hoe door dit nauwelijks hoorbaar getik sekonden van zijn leven worden weggeknaagd. De houtworm is in deze vergelijking niet zozeer een veroorzaker van geluid als van spijt.

Zegt hij: ‘de roestige rompen der schepen: ze waren aanklacht hunner tijdelijkheid’, - dan moet de opmerkzame lezer bedenken, dat roest een teken is van vergankelijkheid. De tekst vervolgt: ‘alleen de masten bleven aanwijzing’. Hier dient een scheepsmast te worden gezien als een opwaarts gerichte wijsvinger. Wij lezen verder in dezelfde volzin: ‘en hun vertrek [bleef] een aandringende bekoring’. Dit betekent, dat het wegvaren van de schepen bij de toeschouwer een verlangen opwekt naar onbekende verten.

Als er staat: ‘De dennenbossen werden zondeloos bevloeid van zacht licht’, dan is voor Paul die zondeloosheid een wezensbestanddeel van het natuurbeeld. De meeste lezers zullen bij het kijken naar maanlicht op dennen wel eens ge-

[p. 627]

troffen zijn geweest door de zuiverheid van de nachtelijke zilverglans, maar ze zullen dit verschijnsel niet allereerst ondergaan hebben als een zondeloosheid. Afwezigheid van zonde is pas vast te stellen bij verstandelijke terugwerking op de indruk van verheven maagdelijkheid.

Bij Paul worden geest en vlees echter om beurten moeder en feeks. Hij heeft geen woorden om deze tweestrijd uit te drukken. Hierdoor mist zijn verbeelding een onmiddellijke trefkracht. Ze werkt langs een omweg. Ze veraanschouwelijkt begrippen en ze betoogt zinnebeeldig. Ze dringt voorstellingen op aan ons verstand en ze laaft onze fantasie met gevolgtrekkingen. Ze beoordeelt een vuurtoren als een karaktereigenschap en ze gaat met geloofsgeheimen om als met huisraad.

Dat deze mengeling van waarneming en denkbeeld het uitgangspunt zou kunnen worden tot een dogmatisch-katholiek expressionisme, heeft Van den Oever vurig gehoopt. Ze zou dan tevens de persoonlijke gemoedsopwelling een passende plaats geven in de vastheid van de kerkelijke geloofstrouw. De tweestrijd tussen vlees en geest zou tegelijk met de tweestrijd tussen gemoed en geloof een einde krijgen in die wisselwerking van verstand en voorstellingsvermogen.

Maar terwijl Paul de klopper zwaar laat vallen op de kloosterpoort - ‘nog nooit had hij zo innig en zo dringend het hart van God aangeraakt’ - hopen wij op barmhartigheid voor Zuster Angelina, die dit stelsel van vooropgezette zekerheden niet zo geduldig kon blijven vertrouwen.