Roeping. Jaargang 35

[p. 420]

Gabriël Smit
Herinnering aan Gerard Brom

Het zal elf of twaalf jaar geleden zijn geweest, - dat weet ik niet precies. Maar het was zomer, want in de kamer hing een vol, warm licht en op de tafel stond een schaal kersen. Zoals een ander mij op dit uur van de dag een glas wijn of een borrel zou hebben aangeboden, bood hij mij de rode vruchten aan en hij deed het zo ontwapenend vriendelijk, dat ik mijn snel opgekomen wrevel tegelijk met de eerste pit doorslikte. Ik moest op dat ogenblik denken aan die andere Utrechter, die - Brom's Ariëns-boek was toen juist verschenen - graag een even stevige als rustige borrel dronk en die er altijd trots op was de grote Schaepman tot vriend te hebben gehad. Hij kon het Brom nooit vergeven dat die in zijn lijvige Ariëns-biografie iets minder royaal over zijn idool had geschreven, naar zijn smaak kinderachtig beinvloed door de pastoor van Maarssen die nooit anders door hem werd aangeduid dan als ‘die drooggelegde zenuwlijder’. Die karakteristiek was even onrechtvaardig als onjuist, maar zijn borrel smaakte best en ik wist toen niet beter. Ik zat bijzonder behaaglijk bij hem op visite, ik sprak hem niet tegen, ik dronk mijn glas leeg en dacht daarbij ook het mijne van Brom, niet begrijpend hoe hij in de zelfde stad als wij geboren kon zijn.

Op die veel latere zomermiddag slikte ik dat allemaal dus beschaamd door. Toch was ik niet met onverdeeld vriendelijke gedachten naar Nijmegen gekomen. Ik was na een nogal vinnige correspondentie min of meer gedagvaard, omdat ik te geestdriftig over Graham Greene had geschreven. Tegenwoordig draaien we daar onze hand niet meer voor om; bij niemand wekt Greene nog de ergernis waarmee velen in het Nederlandse katholieke kamp hem ruim een tiental jaren geleden meenden te moeten begroeten. Ik heb meer gevoel voor hun bezwaren gekregen dan ik tien jaar geleden had, maar dat doet er nu niet toe. We zijn aan zóveel erger gewend geraakt, dat onrust inzake Greene's romans hatelijk ouderwets schijnt. Hoe en wat dan ook: ik had in de krant een vurig pleidooi voor Graham Greene geleverd en er was een boze brief uit Nijmegen op gevolgd. Ik had Brom toen nog nooit ontmoet, ik voelde me gepikeerd, maar een andere hoogleraar, prof. Michels, had vriendschappelijk bemiddeld en ik was gegaan, bereid om mijzelf te verantwoorden en na die eerste kersepit aanzienlijk milder gestemd dan oorspronkelijk in mijn voornemen lag.

Ik vond het trouwens toch moeilijk om mijn houding te vinden. Ik voelde mijzelf al aardig oud, maar Brom keek mij aan, dacht ik, alsof ik een student

[p. 421]

was die een of andere ondeugende grap had uitgehaald en die deze streek daarenboven probeerde te gebruiken als excuus voor de schromelijk onvoldoende voorbereiding van zijn tentamen. Kortom, hij scheen mij nauwelijks volwassen te vinden. Ook dat vond ik vreemd, minstens zo vreemd als de schaal kersen. Maar ook dat gevoel was gauw voorbij, want ik zag plotseling tot mijn verbazing dat hij zichzelf nauwelijks ouder achtte. Zonder ooit verder belangrijk met hem in contact te hebben gestaan, heb ik hem nog verschillende keren ontmoet en tijdens die ontmoetingen overviel mij telkens het zelfde gevoel: iemand te spreken die merkwaardig jong was. Zijn oogopslag, zijn stem, zijn hele manier van optreden had iets jongensachtigs, iets opmerkelijk jeugdigs. Laatst hoorde ik een oude pastoor een snaak noemen. Ook Brom had veel van de karaktervorm, die door dit charmante woord wordt aangeduid. Had hij die eigenschap niet bezeten, hij zou in hoge mate onuitstaanbaar zijn geweest. Nu werd veel van hem opgeheven tot een ontwapenende, wat speelse beminnelijkheid.

Hoe mijn tentamen verliep, weet ik ook al niet precies meer. Het zal dus wel niet zo'n succes zijn geweest, want Brom was een scherp, bijzonder attent debater en al vind ik nu nog dat hij ongelijk had, daarom kon ik er hem toen niet van overtuigen. Zijn bezwaren tegen Greene's drinkende priester waren onoverwinnelijk. Daarna praatten wij nog over open en gesloten katholicisme en waarschijnlijk is tijdens dit gesprek de verzameling misverstanden over deze problematiek niet verminderd. Voor zo ver ik mij herinner kreeg ik ook geen sigaret, en van kersen houd ik niet. Ik vond het dus toch wel moeilijk allemaal, maar ik herinner mij dat mijn gastheer mij allervriendelijkst naar de trein bracht en vooral zie ik hem nog staan op het perron, voor de smalle deur van de spoortreincoupé. Hij leunde even op zijn parapluie en keek naar het drukke gedoe op het perron en naar de puffende locomotief met de verwonderde, trotse ogen van een schooljongen. Door die oogopslag kreeg mijn vertrek iets belangrijks, iets feestelijks dat het anders nooit zou hebben gehad. Nu ik er aan terugdenk, doe ik dat zelfs na zoveel jaren nog alsof het een schoolreisje was.

Herinneringen zijn bijzonder gevaarlijk. Of liever: het is bijzonder moeilijk ze zonder later toegevoegde vertekening weer te geven. Maar Brom voor de open treincoupé in de zomerdag op het perron is een van die uitdrukkelijk in mijn geheugen gesneden beelden, die door de tijd blijkbaar geen verandering ondergaan. Hij lachte, achter zijn blinkende brilleglazen knipperden zijn ogen tegen het zonlicht, de wind krulde even zijn haar. De man met de rode pet floot, de trein zette zich langzaam in beweging, mijn ogen zochten hem nog, hij wuifde, ik boog uit het raampje, hij zwaaide lang met zijn hand voordat zijn gestalte tussen de kleine krioelende figuurtjes in de verte oploste.

[p. 422]

Nog herinner ik mij het gevoel van bevreemding, waarmee ik zitten ging en weer langzamerhand buiten het groene landschap begon te zien. Het beeld van een merkwaardige ontmoeting ervoer ik als afgesloten; ik had trouwens tot Utrecht de tijd om er ongestoord over na te denken. Wrevel voelde ik niet meer, maar wel besefte ik te moeten vechten met een moeilijk ontwarbaar mengsel van bewondering en verbazing. Bewondering om een met even veel vuur als virtuositeit verdedigd standpunt in het geloof, verbazing om iets wat ik voelde als een zekere onvolgroeidheid. Kinderlijkheid, niet als moeizaam verworven deugd, maar als nooit overwonnen tekort.

Nu ik dit neerschrijf vrees ik dat het onvriendelijker kan klinken, sterker denigrerend dan ik zou willen; doet het dat dan moet ik er onmiddellijk aan toevoegen, dat het mijn bewondering op zichzelf niet vermindert. Het geeft hem alleen duidelijker zijn plaats in een bepaalde geestelijke ontwikkeling; het vermindert niet mijn eerbied en waardering op zichzelf, het lokaliseert die en kan daardoor niet anders dan die tegelijkertijd enigszins relativeren. Het sterkste heb ik dit ervaren tijdens het lezen van het laatste boek, dat hij tijdens zijn leven in druk voltooid heeft gezien: zijn studie over Multatuli. Toen ik het boek las had ik een gevoel, dat nu achteraf op wonderlijke manier voor mij samenvalt met de bevreemding die ik had, toen hij mij met zijn jongensachtige ogen op het station van Nijmegen vaarwel wuifde. Zijn vaarwel: het boek heeft alle eigenschappen waaraan hij terecht zijn onverzwakte faam dankt, het is voortreffelijk geschreven, het demonstreert een fenomenale kennis van zaken, het wordt bezield door een vurige geloofsijver. Maar het is voor een man van zijn leeftijd ook merkwaardig onvolgroeid, het houdt zich bezig met Multatuli in een rooms kostschoolperspectief, het bindt bladzijdenlang met hardnekkige getuigenisdrift de strijd aan tegen datgene wat niemand in Multatuli momenteel nog ernstig neemt. Er is geen enkele reden om ‘De Dageraad’ thans anders te beschrijven dan als een typisch historische episode, die door veel belangrijker zaken al lang is achterhaald. Wie Multatuli in deze kwesties nog meent te moeten aanvallen en daarbij beschikt over het vermogen van Brom, maakt de indruk een zware batterij veldgeschut in stelling te brengen tegen speelgoedsoldaatjes. Het kan indrukwekkend zijn, maar het bewijst een onvolwassen actueel realiteitsbesef.

Maar laat ik hieraan onmiddellijk toevoegen dat het Multatuli-boek, voorzover ik daar tenminste over kan oordelen, zijn zwakste is. Zijn Ariëns-biografie was zeker sterker ook al kon zij - daarin had mijn oude Utrechtse vriend beslist gelijk - genuanceerder zijn geweest in de karakterbeschrijving van de titelheld en al wekt zij soms te nadrukkelijk de indruk een voortijdige hagiografie te zijn. Het Broere-boek is naar mijn smaak het gaafst, sterker ook dan het boek over Thijm, dat naar het eind kennelijk geen raad weet met Van Deyssel.

[p. 423]

Maar wat ik hier wilde geven is geen karakteristiek van zijn levenswerk, waartoe ook nog voortreffelijke studies over onze zeventiende eeuw en over de Romantiek behoren. Ik probeerde neer te schrijven en al schrijvende mijzelf te realiseren wat ik plotseling voelde bij het voor mij onverwachte bericht van zijn dood. Ik dacht hem nog rusteloos bezig in Wychen, met onverzwakte ijver bezig te schrijven, te strijden, te verklaren, te getuigen. Een man uit een nu voorbije tijd, levend uit een voor velen thans moeilijk achterhaalbaar geloofsbesef, maar in dat geloof van een hartstochtelijke toewijding en een bewonderenswaardige strijdbaarheid. Een figuur uit een tijd van ontwikkeling, emancipatie, beweging, duidelijk de vertegenwoordiger van een fase in die ontwikkeling en als zodanig van onweersprekelijke, belangrijke betekenis, een betekenis die hij nu nog poogde af te ronden door het afronden van zijn levenswerk.

Maar dat levenswerk bléék al afgerond, en toen ik plotseling las dat hij er niet meer aan schrijven kon, zag ik hem over de jaren heen weer zitten tijdens die zomermiddag in zijn kamer aan de Sint Annastraat te Nijmegen. Nee, professor, dank u, ik eet geen kersen en ik ben het nog steeds niet met u eens. Doch ik heb sindsdien door de jaren heen altijd met sterke gevoelens van bewondering en dankbaarheid aan u gedacht, ja, ook met verbazing en critiek, maar beslist met veel dankbaarheid om uw merkwaardige integriteit en om uw vurigheid in het verdedigen van de werkelijkheid van uw diep gelovig levensbesef. Ik herinner mij nog duidelijk uw heldere oogopslag, toen in die zomerkamer. Ik ben blij in ons gezamenlijk geloof, waarin die oogopslag zijn helderheid thans voor eeuwig gezegend en bevestigd weet.