Roeping. Jaargang 35

[p. 177]

Kroniek

Psychologisch verantwoord

De manier, waarop de auteur in het derde bedrijf de figuur van de dochter had uitgewerkt, was psychologisch niet aanvaardbaar. Haar gedrag in het eerste en tweede bedrijf - aldus de radiospreker - sloot een gedrag als in het derde uit. - Het is niet alleen in radiobesprekingen van toneelstukken, het gebeurt even vaak in recensies van romans dat dergelijke zinnen opduiken, en iedere keer word ik er weer korzelig van. Want het is deze eis, die naar mijn smaak het tegenwoordige toneel en de romans zo gruwelijk vervelend maakt. Ik heb nooit begrepen waarom mensen op het toneel en op papier zich zouden moeten gedragen zoals zij ook in het ‘echte’ leven zouden doen. Ga ik dan naar de schouwburg om op het toneel een soort copie van het leven te zien? Een min of meer naturalistische afbeelding? Lees ik om de zelfde reden een roman? Ik dènk er niet over. Maak ik mijn dagelijkse treinrit Bussum-Amsterdam en er zitten drie mensen in de coupé, dan heb ik vóór Weesp al drie naturalistische romans gelezen, huwelijksdrama's en wat niet al. Ik vind het niet nodig dat iemand ze ook nog voor mij opschrijft, hoe mooi gecomponeerd, verhevigd, veranderd, versierd, vèrbeeld ook, ik heb er zo voor de hele dag al meer dan genoeg aan. Of die ene meneer nu werkelijk de houthandelaar is die in financiële moeilijkheden is geraakt en daarna enz. enz., doet uiteraard niet het minst terzake.

Ik geloof dat het vooral sinds Ibsen is dat het bijwonen van toneelstukken mij voorkomt een vorm van indiscretie te zijn. Er is een kamer waarin mensen allerlei moeizame dingen uitvechten [of niet] en van die kamer is de vierde wand door een of ander bijzonder onbescheiden individu weggesloopt en vervangen door een zaal met mensen. Ik wil niet ontkennen dat ik er wel eens bij zat en dat het allemaal zó knap gebeurde dat het mij bijzonder boeide; maar achteraf hield ik er toch vrijwel altijd een kater van over. Met de romans is het vergelijkenderwijs precies eender. Wij zijn blij met een beeldende kunst - en als wij er niet blij om zijn, zien wij er toch wel de noodzaak van in - die zich ten opzichte van de zichtbare werkelijkheid uitdrukkelijk een zeer grote, creatieve vrijheid voorbehoudt. Wij zijn blij dat ook de muziek nieuwe mogelijkheden kent en nòg nieuwere exploreert. Maar het toneel? De literatuur? Daar kan alles rustig bij het oude blijven.

Dezer dagen heb ik nogal veel gelezen van hetgeen wordt beschouwd als het belangrijke moderne proza in Amerika en Engeland, de ‘Beat Generation’ en de ‘Angry young men’. Wat het eerste opvalt is het bar ouderwetse van al

[p. 178]

dat geschrijf. Er wordt wat meer gestolen, er is wat meer en wat uitvoeriger overspel, er wordt - in zekere zin schijnt dat de voornaamste vernieuwing te zijn - erg veel met maharuana en morfine gewerkt, maar verder verschilt het erg weinig van Marcellus Emants en zo. Min of meer intelligente reportage, meer niet. Mijn treincoupé van iedere dag, - de vervanging van één beursmeneer door twee nozems is de belangrijkste verandering. Maar wie kan ontkennen dat dit eerder een sociologisch dan een literair verschijnsel is? Er zijn natuurlijk wel pogingen tot vernieuwing ondernomen, - James Joyce deed misschien de meest boeiende, maar tegelijk de meest vruchteloze; Dos Passos heeft het ernstig geprobeerd en verder is er uiteraard wat [oppervlakkig gebleven] invloed van het ‘filmische zien’, maar het enige werkelijk belangrijke ontstond, meen ik, onder de hand van Franz Kafka. En is ook dit niet onherhaalbaar, gekomen en gegaan met Kafka's wonderbaarlijke eigen persoon? Ik bedoel: nam hij ook de toepassingsmogelijkheid van zijn vrijheid ten opzichte van de realiteit als geldend procédé niet mee in zijn graf? Is wat hij aan ‘nieuws’ bracht bruikbaar als uitgangspunt van verdere ontwikkeling?

Merkwaardig, - er is langzamerhand een bijzonder omvangrijke Kafkabibliotheek, maar voor zo ver ik weet is aan dit laatste punt weinig aandacht geschonken. Dit is trouwens iets dat in literaire zaken veelal vermeden wordt of klaarblijkelijk als ongewenst gezien, terwijl het voor muziek en beeldende kunst haast vanzelfsprekend wordt geacht. Ieder vindt het volkomen acceptabel dat - hoe men verder ook over het ‘procédé’ oordelen mag - een groot aantal componisten werkt volgens een door Schönberg bedacht of uitgevonden systeem van muzikale ordening. Ieder is bereid Picasso's enorme invloed op het hedendaagse picturale zien te erkennen en het logisch te vinden dat bepaalde momenten van die invloed elders duidelijk bespeurbaar zijn en naar gelang van hun bruikbaarheid worden toegepast en uitgewerkt. Maar voor de romankunst schijnt dit niet te gelden. Voor mijn gevoel heeft Kafka werkelijk nieuwe technische mogelijkheden gewezen, die een veel rijker, gevarieerder toepassing bergen dan waartoe hijzelf in zijn korte leven nog komen kon. Maar tot nog toe heeft men ze vrijwel alle laten liggen. [In vergelijking met het proza heeft de poëzie een veel duidelijker en sterker ontwikkeling doorgemaakt, zelfs zonder dat men nog met de ‘experimentelen’ zou behoeven te rekenen.]

Hoe dan ook: we zitten ermee, of althans: ik zit ermee. De belangrijksten die ernstig geprobeerd hebben met het proza in ons land iets nieuws te doen, zijn Bert Schierbeek en W.F. Hermans. Maar het proza van Schierbeek is eigenlijk een mislukt [onvoltooid, onvoldragen] soort poëzie en Hermans schijnt in dit opzicht niet zeker van zichzelf meer sinds ‘De God Denkbaar, Denkbaar de God’. Harry Mülisch en Van het Reve zijn er gelukkig ook nog,

[p. 179]

maar op de keper beschouwd is het allemaal samen vrij mager met als enige troost, dat het in het hooggeroemde buitenland niet noemenswaard beter is. Wat de surrealisten in Frankrijk en Italië hebben laten zien en wat in onze taal de moedige Paul van Ostayen probeerde, loont nauwelijks de moeite. Het bleef steken in het geforceerd anecdotische en in het al of niet van Freud geleende, dik opgelegde symbool. Het toneel schijnt iets verder te zijn dan het proza, maar tot mijn spijt heb ik van Ionesco en zijn confraters nog niets kunnen zien. Ik zal het dus over het algemeen voorlopig nog wel met de psychologische verklaarbaarheid moeten stellen. En wat mij betreft dus meestal met het ongenoegen, de ontevredenheid, de verveling.

Gabriël Smit