Roeping. Jaargang 35

[p. 91]

Ko Sarneel
Bij het werk van Gène Eggen

De kunstenaar Gène Eggen is een veelzijdige. Door de tentoonstelling die in de Waag te Nijmegen is gehouden, wordt dit aanstonds buiten kijf gesteld: zij toont hem bedreven als maker van schilderijen, tekeningen, houtsneden, etsen, monotypes, gouaches, achterglas-schilderingen en sculpturen in hout en steen. Dit is overigens nog lang niet alles wat deze man uit Ulestraten kan: hij bezit immers ook zijn bekwaamheden als monumentalist.

Deze veelzijdigheid is weliswaar niet de eigenschap die de diepte van zijn expressies geheel bepaalt, maar zij is toch meer dan een louter technische aangelegenheid, meer dan alleen de breedte van zijn artistiek bereik. Technische veelzijdigheid is een meestal vlot aanvaarde Aufforderung zum Tanz, tot deco-

Wonderbare visvangst

[p. 92]

ratieve digressie over wat niet anders dan een vlakte, een vlakheid is. Maar Eggen heeft zich nooit op die manier laten uitleiden en verstrooien. Vergelijk hem met zijn befaamde streekgenoten, en het wordt op zijn minst opvallend hoe weinig de artistieke veelzijdigheid Gène Eggen verleidt tot virtuoziteit, hoe weinig zijn vele gestaltewisselingen gelijken op de brilliante travesti der notoire handige jongens en op hun breed gebaar.

Zonder twijfel vindt hij in het schilderen een andere existentiewijze dan in het houtsnijden en weer een andere vindt hij in het beeldenkappen. Hij hangt zich die technieken niet als losse jasjes om het lijf - in het schilderen existeert hij als een vuur in een vochtig moer [dat bruine slijk dat limburgers in hun keukens stoken]: altijd brandt er iets rossigs, gloeit er rood of oranje, en altijd ook lekt er iets van vuurblauw door zijn smeulend kleurveen; maar in het beeldhouwen gaat hij in als, tussen plint en muur, onder de mat in het stof. in de richel tussen twee vloerplanken, een kleine made die zich inkapselt in zijn cocon: de wereld kan zolang zijn gang gaan en nadien laat hij er zijn beelden als vreemdsoortige motten uit los. Maar het is in al zijn verschillende materialen en technieken herkenbaar dezelfde complete mens die zich uitdrukt en zonder restrictie zijn wegen belijdt. In hem zijn de artistieke en existentiële veelzijdigheid op ongemene wijze [en niet weinig paradoxaal] bezeten door een opmerkelijke enkelvoudigheid van zijns-houding, bezield door een opmerkelijke éénzijdigheid van zijns-beweging.

Ik ken in het heden geen schilder van wie dit op dezelfde wijze kan worden gezegd. Het gold in die mate ook niet van Rouault, aan wien men, n'en déplaise de diepe verschillen tussen beider schilderkunstige opvattingen, soms toch sterk denkt bij het beschouwen van Eggen's werkelijkheidsbeeld. Dit beeld, veelzinnig en gevormd op zo vele wijzen, uitgesproken in zo vele beeldende talen, is inderdaad in een diepere zin zeer éénzijdig als visie. Bij Eggen niets van de kaleidoscopie der onrustigen, der door de moderne angst overvallenen, der experimentele zin-zoekers, der door hun stemmingen contradictoir bewogenen, door hun nerveuze zinnen verdeelden.

Hij zelf heeft mij van zijn beeld ‘De Drie Vrouwen’ gezegd, dat hij in die drie tot één beeld geworden projecties van het vrouwelijk wezen niet zoiets als psychologie heeft willen bedrijven, maar heeft willen uitdrukken ‘wat alleen een getrouwd mens kan zien’.

Ik meen dat deze uitspraak met veel zin toepasbaar is op al zijn werk: Eggens werkelijkheidsbeeld is het beeld dat alleen een ‘getrouwd mens’ kan zien. Het is ontworpen door een diepe en volstrekte, drievoudige verbondenheid van zijn wezen met de wereld om hem heen - de wereld waardoor hij zichzelf leert kennen en zichzelf leert zijn. Daar is allereerst zijn boerse verbondenheid met de grond waarop hij geboren werd en die voelbaar is in de klompige hechtheid

[p. 93]

Madonna met kind

[p. 94]

van zijn vormen. Lataster, Diederen, Defêsche, Nols, Op de Laak, al die limburgers waarmee hij destijds naar Amsterdam kwam om bij Campendonk het vak te leren zijn die primaire, primitieve verbondenheid ontwassen, maar Gène Eggen woont in Ulestraten. Daar is, in een diepere dimensie van de eerste, de verbondenheid met de gemeenschap der mensen die hij in zijn werk belijdt en waaraan dit de warme klank van zijn kleur en de warme toon van zijn expressie ontleent; alles in zijn werk wordt in die verbondenheid gezien, alles is daarin ervaren; niet enkel het mensbeeld zelf, ook het landschap waarin de mensgestalte zelf niet optreedt, de vaas met bloemen, het dier. Men komt er de dingen nooit tegen als gezien omwille van haar pure aesthetische waarde alleen. Alles valt er terug op de mens, neemt de kleur aan van zijn gemoed, het ritme van zijn bewegingen, wordt doorzonken van zijn geest; zó en niet anders interesseren zij hem, zó en niet anders appelleert het in zijn werk, doet het beroep op onze menselijkheid. Wat aan dit appel niet toe komt beschouwt Eggen als mislukt.

Ten diepste is daar zijn verbondenheid, in het geloof waarin hij getogen is, met de mysteriën die onze werkelijkste werkelijkheid zijn: een voortdurende en diepe conscientie van de geheimen achter de gestalten van elke dag, achter de gestalten van de dagelijksheid; conscientie van wat er meer is tussen hemel en aarde dan waarvan wij dromen in onze wetenschap, conscientie van de geesten waarover Paulus schreef: geesten op de aarde en erboven en eronder. En méér dan conscientie: Eggen leeft met hen en zijn kunst is teken van zijn gemeenschap met hen [zoals het vijftien jaar geleden, in Amsterdam, zijn verhalen al waren: hij beschreef ons hoe de boeren in Ulestraten 's nachts met de duivel vochten en dat was geen grap]. Binnen die drievoudig verdiepte verbondenheid zijn voor Gène Eggen de verhalen van het Evangelie even werkelijk als de dagelijkse dingen die zich afspelen in zijn dorp. Voor hem wandelt Christus nog op het water, slaat Christus met in barmhartigheid brekende ogen de arm om de hals van de goede moordenaar, wijst zijn vinger met schrikwekkende directheid op de wonde plek in het hart van de vrouw bij de put, op de wonde plek van ons Nicodemus-hart; zit de engel als een grote libel, als een lastige nooit meer te verjagen vlieg te zoemen aan het oor van St. Joseph, van de getrouwde, trouwe man. Maar ook andersom werkt deze bewustheid: de rosse gloed van de Ierse landschappen is dezelfde die het gelaat van de Ecce Homo doortrekt en zij is op dezelfde wijze als de okeren brand van Rouault's heuvelen de reflex van het bewustzijn van een genaderijke Presentie; de hond op de avondlijke heuvel onder de bomen, de keel gerekt naar de maan, is hem de verzinbeelding - en zij komt in zijn werken herhaaldelijk terug - van heel de schepping die reikhalst naar de verlossing [zo ook soms zijn paarden: zij hinneken niet, zij roepen]; en als Eggen een van zijn schoonste schilderijen

[p. 95]

‘Waterval’

[p. 96]

maakt van niets anders dan wat hij alle dagen in zijn dorp ziet: drie vrouwen wandelen door de straat terwijl de zon karbonkelt achter de bomen - dan wordt dit tafereel zo geheimenvol, zo verwachtingsvol en brandend van schoonheid, dat plotseling het geheim van Pasen werkelijkheid wordt: drie vrouwen gaan over de weg en achter de bomen is Christus opgestaan, Hij is onder ons, ons hart brandt in ons gelijk dit doek brandt met geheim vuur van kleuren door de duisterheid van zijn tonen heen.

Als Gabriel Marcel spreekt over de diepten van het zijn, dan zegt hij dat het ik eerst zijn ware wegen vindt als het niet alleen meer is. Het is beschikbaarheid en toebehoren aan anderen. Zijn ontdekking veronderstelt een betrekking in vriendschap en liefde en deze betrekking veronderstelt trouw. Trouw en vertrouwen zijn het, die mij ontrukken aan de voortdurende veranderlijkheid van mijn existentie, zij geven mijn zijn vorm en standvastigheid; zij scheppen mijn eigen zijn en Marcel noemt haar dan ook de ‘fidélité créatrice’. De verbondenheid nu waardoor Eggens werkelijkheidsbeeld ontworpen wordt, is eveneens zulk een een-voudigheid die ‘fidélité créatrice’ mag worden genoemd, een creatieve trouw en een creatief vertrouwen, een fundamenteel en christelijk, standvastig gericht zijn van het geheel der in het créatieve geding zijnde faculteiten, en die berust op een minstens actuele, maar dan ook in ál zijn artistieke scheppen durend actuele, onafleidbare gerichtheid van hart wil en verstand, en wel die gerichtheid die door Marcel genoemd is het ‘être à Dieu’ en de enige wezensbeweging die het ‘être au monde’, waarbuiten de persoonlijkheid niet bestaan kan, zinvol maakt. Daardoor is Eggens beeldende kunst een fenomeen, dat ons in staat stelt in de term religieuze kunst méér te zien dan een hybridische woordverbinding.

In deze zin dankt hij aan zijn religiositeit zijn visionaire oorspronkelijkheid, want zij is een complete [noch uitsluitend emotionele noch uitsluitend intellectuele] gekeerdheid tot de origo waaruit alle ding en wezen opwast. In het zuiver artistieke gaat deze originaliteit harmonisch samen met die welke berust op zijn trouw aan het eigen oorspronkelijk wezen van zijn materiële middelen. Een blok hout blijft onder het beeldworden in Eggens handen een blok hout, het geeft zijn oorspronkelijk wezen niet prijs; zo is het ook met de steen die hij bekapt, met het beeldvlak dat hij beschildert. Maar deze artistieke oorspronkelijkheid - die hem niet verhindert beter dan menig gerenommeerd modern beeldhouwer te beseffen dat een paal nog geen beeld is en een kleurvlak nog geen schilderij - is bij hem geen loutere improvisatie op de toevallige effecten die een toets, een houtnerf, een koperbraam, een steenader hem voorspiegelt. Eggen werkt integendeel met zeldzaam sterke greep. Weinig modernen geven zoveel grond, Maritain's concept van wat kunst is bestaanbaarheid toe te kennen. Trouw blijvend aan, ingaand op de eigen aard van het materiaal -

[p. 97]

erop ingaand zoals Gezelle's vader met de bomen zal gedaan hebben als hij ze snoeide - begeest hij hel toch met wat hij in een zeldzaam helder vóórgedachte vorm reeds gezien en geproefd heeft. Want hij volgt niet de averechtse weg van veel modernen die hun concept aflezen uit de toevallige vormhoedanigheid van het voorhanden blok of de voorhanden houtstam - Zadkine's Sebastiaan! - zoals kinderen koppen lezen uit vochtplekken op de slaapkamermuur; maar hij schept zich een concept en neemt een klomp materie om die ermee te vormen, hij schept iets menselijks en gebruikt er slijk voor om het een feit te maken. Om te zien hoe sterk op die wijze zijn greep kan zijn, volstaat het de bronzen kop te beschouwen die hij naar zijn vrouw maakte [en die het ons danig doet betreuren dat hij het vormen uit gips, na het die ene maal gedaan te hebben, heeft afgezworen]. Zie ook hoe het gebaar van Christus op het doek der Samaritaanse de ganse constellatie van ruimte en ritmen bepaalt; hoe het zeer stil beeld van Maria met het kind ten ezel, in het schilderij de ‘Vlucht naar Egypte, geplaatst is in een maatgang: een beweging [met ongelooflijk simpele compositaire middelen gesuggereerd] komt aan als de plaatsing van een voetstap, stáát - en daar staat ook het beeld, zinkt als het ware één ogenblik gelijk de voetstap zelf loodrecht in die stand, véért en gaat weer voort [als de voeten van St. Joseph en de ezel]: beschouwt de kop van het smalle, stamgebleven houten beeld van de goede herder, zie de prachtige greep op het hardsteen van de ‘Annunciatie’; ervaar de wijze waarop, in de houten Pietà, de dode zijn moeder en haar leed overgroeit, hoe hij uitrijst boven mensendraagkracht, groter wordt dan de wereld waarin dit kleine hout hem tegenwoordig stelt.

Een van zijn sterkste grepen op de materie is ons gerepresenteerd in een schilderij dat ‘Bloemen’ heet en dat niet onderdoet voor een sterke Kruyder [waaraan het denken doet], Zie ook de reeksen der houtsneden, waarlijk niet het minste deel van Eggens werken. Ik ken veel houtsnijders van gelijke vaardigheid, van gelijke gevoeligheid voor de eigen aard van hun materiaal; maar ik ken er geen wier houtsneden een zo rijke kracht van zegging hebben, noch in Nederland noch daarbuiten, geen die een zo diep doordachte, zo mysterierijke en toch zo aarzelloos en persoonlijk uitgesproken wereld openleggen.

De kunstenaar Gène Eggen is een veelzijdige die hard werkt, een éénvoudige die diep schouwt en een oorspronkelijke die ons niet van de wijs brengt. De tentoonstelling te Nijmegen is de eerste waarmee hij zijn kunst met meer dan een toevallige keuze aan de gemeenschap der mensen presenteert voor wat zij is. Hij staat op dit ogenblik aan het begin van de sterke jaren van het mensenleven, zijn dag staat onder de middaghoogte van zijn kracht. Het is volstrekt niet mijn pretentie voorstellingen te kunnen doen, maar ik voor mij, ik denk dat wij hier te doen hebben met, een presentatie die het gewicht heeft van een markerenswaardig moment in onze twintigste eeuwse nederlandse kunstgeschiedenis.