Roeping. Jaargang 34

[p. 712]

Karel Reijnders
De dandy
of Couperus Witgedast
Een citatief

‘Le Dandysme est une hérésie de la vie élégante’. De stelling stamt van Honoré de Balzac, die bekend staat als geniaal dwangarbeider der zware letteren of als bronzen gewelddaad van Rodin, maar die men misschien met enige verwondering zal ontmoeten onder de medewerkers aan La mode, Revue des modes, galerie des moeurs, album des salons. Tot de tweede jaargang van dit tijdschrift, in 1830 - het jaar waarin Balzac zelf de allures aannam van een man der elegante wereld, kompleet met groom, engels paard en tilbury - droeg hij onder andere helaas een onvoltooid opstel bij, Traité de la vie élégante, een wellevenskunst voor wereldlingen, spiritueel en licht van toets, maar geschreven met een scherpzinnige kennis van zaken en met een onmiskenbare ondertoon van zedekundige ernst.

‘L'effet le plus essentiel de l'élégance est de cacher les moyens’, zegt Balzac, en: ‘Tout ce qui vise à l'effet est de mauvais goût, comme tout ce qui est tumultueux’. En dan hoeft het niet meer te verbazen dat hij iemand die in de mode enkel de mode ziet een dwaas noemt, een ketter zelfs. ‘Le trop de recherche est peut-être un plus grand vice que le manque de soin,’ want: ‘Dépasser la mode, c'est devenir caricature’. Geen wonder dat de man van smaak alleen herkend wordt door zijnsgelijken, terwijl de massa aan hem voorbijziet.

Balzac spreekt als man van gezag, maar hij verzwijgt niet dat hij dit gezag ontleent aan een Engelsman, aan Brummel, George Bryan Brummel, filosoof van de mode, vriend en raadsman van de elegante George IV [van wie volgens L. Lumet een wat amicaal geformuleerd verzoek: ‘Wales, ring the bell!’ hem wreed verwijderde].

Maar Beau Brummel staat bij ons te boek als een dandy, de dandy zou men durven zeggen, en dat zou hem brandmerken tot ketter van de religie die hij zelf gesticht heeft. Gelukkig is het een kwestie van woorden, want dertig jaar na Balzac typeert Baudelaire, in zijn opstel over Constantin Guys, de dandy als de man bij wie 'la perfection de la toilette consiste [ ] dans la simplicité absolue, qui est, en effet, la meilleure manière de se distinguer'. Hier wordt dan de naam van een uitwas overgedragen op het gewas, wat de sociologen van het woord mag interesseren.

Helemaal onschuldig - bezien met de ogen van de westerse mens en afgezien van het aspect der transcendentie, waarvan die westerse mens op werkdagen trouwens wel vaker zonder gemoedsbezwaar afziet -, helemaal onschuldig is dit aanvallig fenomeen, dit toonbeeld van eenvoud, de dandy, nu ook weer

[p. 713]

niet. De man koestert namelijk een heilige afkeer van arbeid, hij beschouwt de rust als het doel van alle leven en beoefent het elegante leven als trefzeker middel tot dit verheven doel. De dandy is een man die de tijd heeft, un homme oisif, en hij besteedt die tijd in alle rust aan een werk van schoonheid: de vervolmaking van de kunst der eigen verschijning. Deze dienst van het uiterlijk schoon, gepaard aan een heldhaftige negatie van het vulgaire in de mens, vergt natuurlijk als askese zijn offers. Baudelaire mag dan ook spreken van een laatste glans van heldendom in dekadente tijden.

Al evenmin als deze ingetogen eredienst van de schoonheid - in onthechting beoefend, al ziet zij van genieting geenszins af - zal men de koele onbewogenheid waarmee de dandy zich boven de schokkende gebeurlijkheden van het onberekenbare leven plaatst, nu bij voorkeur bij een Fransman zoeken. Hét type van de dandy situeert men in Engeland, laat ons naast Brummel Sheridan noemen of later Oscar Wilde.

In Nederland, - eerlijk, ziet ú hier een Nederlander binnenkomen in een Nederlandse kamer?:

‘... en zoo komt het dan, dat ik, om half acht, op dien tragischen regendag, zeer correct in mijn rok, ge-witte-bloemd en ge-witte-dast, met een wit moiré vest aan, dat slechts één knoop heeft [paarlemoêr met vier briljantjes] den drempel overschrijd van den litterairen salon van den neef en de nicht vàn...’ Het toneel vergt geen toelichting: het is Couperus die hier zijn opwachting maakt, wel te verstaan in een franse salon, en hij vraagt ons te geloven dat hij het maar een gekke nutteloze vertoning vindt. Sterker nog:

‘Ik vind niets akeliger dan de beeltenis van den Redenaar of den Dichter, die gezwartrokt, [à dire vrai: ik heb te Amsterdam een blauwen met vergulde knoopen aan gehad] en gewitdast het land rondreist met een dubbel gevouwen kwarto-handschrift in zijn borst en...’ Maar dat is dan wel in Nederland en het is ook Couperus niet meer maar de jonge Nicolaas Beets, een driekwart eeuw te voren, en hij schrijft het in zijn dagboek dat Couperus zeker niet onder ogen heeft gehad. Het lijkt warempel of de dandy enkel gewittedast vermag te verschijnen.

Nu verdient, in het stemmige geheel van het welverzorgd mannelijk toilet, de das alle aandacht. Dezelfde Balzac heeft er in hetzelfde jaar 1830, nu in La silhouette, een beschouwing aan gewijd waarvan de titel niets aan wetenschappelijk aplomb te wensen laat: De la cravatte, considérée en elle-même et dans ses rapports avec la société et les individus, - en bij hem is de das niet minder dan het kriterium waarmee men de man van opvoeding onderscheidt van de man zonder smaak. Sterker: ‘la cravate, c'est l'homme’. Wie naast dit zwaar gezag een lichter getuigenis wenst, kan terecht bij Top Naeff. Als zij opmerkt dat er aan het mannelijk toilet slechts dit opmerkelijk is wat in geen

[p. 714]

enkel opzicht als opmerkelijk verschijnt, zondert ze daarvan eerlijkheidshalve ‘het rood-, geel-, groen- of gemengd-blozend culminatiepunt: de das’ uit. Het citaat stamt uit een merkwaardig reklameboekwerk over Kleeding en de man, in 1915 uitgegeven door de Magazijnen ‘Nederland’ [Kattenburg en Co.], waarin Top Naeff Couperus als buurman heeft en gevolgd wordt door een stoet van negen mannen-schrijvers van wel zeer diverse pluimage, ik noem slechts M.J. Brusse, Jonkheer Jan Feith en J.H. Speenhoff.

Het zal Couperus, bij alle waardering voor de charmante en soms een tikje ondeugende bijdrage van zijn buurdame, wellicht letterlijk groen en geel voor de ogen hebben geschitterd bij de kleurenpracht van het dassen-assortiment dat zij hem ter keuze voorhield. Op momenten van oprecht dandyisme vertoont hij zich gewittedast, als tevoren de jeugdige Beets. Laat ons over dat wit maar niet te diep doordenken, er bestaat geen behoefte aan een passage over De witheid van de das na wat er aan onvolprezens geschreven is over The whiteness of the whale. De opmerking mag volstaan dat men het de symboliek van het wit zoals met zovele zaken twee kanten uitkan, wat Melville honderd jaar geleden al heel degelijk wist en wat de huidige dieptepsychologen plechtstatig aanduiden als ambivalentie. Als wij dan te kiezen krijgen tussen Tilgung, Totsein en Reinheit, kiezen we voor de dandy met wijs instinkt het laatste, al mocht de asketische inslag van het dandyisme de eerste twee suggereren. En eerlijk gezegd, als buurman Couperus opgewekt in het midden brengt dat hij ‘op een zonnigen dag met een witte broek oogenblikkelijk het heertje’ is, verdenken we we hem toch welwillend van effektbejag, en dat is Tilgung noch Reinheit maar eenvoudig een ketterse afdwaling van het rechtschapen en rechtgelovig dandyisme.

Met witte broek dus in de zon en met witte das aan het litteraire diner. Of tekstgetrouw gewittedast, en dat is toch nog iets anders. Want een witte das kan men strikken, en dan heeft men een stropdas of nog erger een zelfbinder. Maar ge hoeft niet te proberen uzelf te wittedassen, want die handeling bestaat zomin als het woord. Men wordt niet gewittedast, men is het, het is een uitverkiezing die begin noch einde toont en waarbij witheid en das tot een schoon en bestendig geheel om uw hals gevloeid ligt. Ge voelt er u bijna unus e togatorum numero bij, of misschien minder eervol maar toch ongemeen plezierig: een van ‘de witgekraagde, kant-gelubde, staartgepruikte, violet-gekuite minnaars der vervlogen eeuwen’, zoals die trekken langs de lede ogen van de geest der vrouwen van nu, - zegt Top Naeff.

Maar wat doen schrijvers als Couperus [én Sheridan, én Byron, én Oscar Wilde] temidden van de bevoorrechte schare der arbeidverachtende lieden die volgens Baudelaire ‘n'ont pas d'autre occupation que de courir à la piste du

[p. 715]

bonheur’? Werken kunstenaars niet? Daar weet Balzac het antwoord op. Hij verdeelt het mensdom in drie klassen, ontstaan door de moderne zeden: mensen die werken, mensen die denken, en mensen die nietsdoen. Met deze drie groepen korresponderen drie soorten van levensstaat [waarbij men niet, als in het mystieke leven, de ene staat kan bezigen als doorgangshuis naar de andere, nee, het zijn drie volkomen gescheiden wijzen van bestaan]: la vie occupée, la vie d'artiste en la vie élégante. Valt op te merken dat de lieden der laatste, meest verheven groep, niet zomaar nietsdoen, zij mogen zelfs van de arbeid niet hebben geproefd: ‘il faut jouir du repos sans ovoir passé par le travail’.

Dan vallen dus de kunstenaars, die wel niet werken maar dan blijkbaar toch denken, nóg buiten de bent der uitverkorenen van het geluk? Welnee, ‘L'artiste est une exception: son oisiveté est un travail, et son travail un repos’, hij werkt als hij wil maar laat het niet weten, hij staat niet onder de wet maar legt wetten op.

En daar zien we Couperus flaneren, onbekommerd en vol zwier, van: laat de romans de romans maar schrijven. En als hij dan eens slechts gedisponeerd is, last heeft van hoofdpijn en nauwelijks de kracht om zich te kleden, wel dan ligt hij in een elegante houding over vele kussens op zijn rustbank, en ‘trots die weinige kleedkracht’ ‘draagt Louis... een onberispelijk licht grijs zomerkostuum met een licht grijs en wit gestreept linnen vest, een grijze moiré das onder een héél hoogen boord, trots de hoofdpijn, over een licht grijs effen hemd; licht grijze gemsleêren schoenen met heel breede grijze zijden veters aan licht grijs besokte voeten, terwijl een licht grijze parel de licht grijze das beglanst en een boeketje roze geranium in zijn knoopsgat een zarhte stip van kleur doet blozen over geheel de licht grijze harmonie...’

En niet óp maar áan dit aandoenlijk ziekbed wordt nu het zaterdags feuilleton voor Het vaderland geschreven, wel te verstaan door een behulpzaam bezoeker. En als het dan af is, en Louis heeft het vluchtig doorgelezen, dan neemt hij uit een antiek Chinees ivoren doosje tussen de tippen van zijn slanke vingers ‘sierlijk, zoo als een vroegere markies snuif nam, een hoopje komma's en strooit die over de bladen heen...’

Zo werkt de auteur die dandy is, en hij publiceert zijn werk in zestig delen. ‘Le dandysme est le dernier éclat d'héroisme dans les décadences...’

Lektuur: De opstellen van Balzac vindt men in de Oeuvres diverses, 2 dln. 1935 en 1938, die dl. 38 en 39 uitmaken van de Oeuvres complètes, verschenen bij Louis Conard, Parijs. De citaten uit Baudelaire stmmen uit Le peintre de la vie moderne [IX. Le dandy], opgenomen in de Curiosités esthétiques. De witgedaste Couperus prijkt in Tragiesch diner [Korte arabesken 4 1938, blz. 149], de zieke feuilletonist in Van en over mijzelf en anderen, tweede bundel I [1915] bl. XII en XV. Nicolaas Beets in Hildebrands voorbereiding, dagboek uitgeg. d. Dr. H.E. van Gelder, Den Haag 1956, bl. 175. Over dieptepsychologische kleurinterpretatie zie: Heinrich Goldmann, Katabasis, Eine tiefonpsychologische Studie zur Symbolik der Dichtungen Georg Trakls, Salzburg 1957, en de daar vermelde literatuur.