Roeping. Jaargang 34

[p. 648]

Stephanus Axters o.p.
Vroomheid uit de Nederlanden

I

De Geschiedenis van de Nederlandse vroomheid vangt niet aan met een Beatrijs van Nazareth en een Hadewijch. Onze geestelijke literatuur evenmin. Reeds in de negende eeuw schreef Sint Anscharius [† 865] immers, tot steun bij het psalmengebed, zijn Pigmenta. Verder heeft de heilige Aldegonde van Maubeuge [† 684] reeds in de zevende eeuw een vizioenenboek bijgehouden, dat wij in de Vita Aldegundis naproeven.

Voor de Nederlandse vroomheid was het optreden van Sint Bernardus van Clairvaux [† 1153] in de twaalfde eeuw echter als de magische schok. Sint Bernardus kwam naar Vlaanderen, bezocht de abdijen Ter Duinen, Villers en Affligem en wist velen voor zijn ridderlijk kloosterideaal te winnen. Zijn werken werden van klooster tot klooster doorgegeven en gekopiëerd en zo is het niet te verwonderen dat de bespiegelende mystiek bij ons onder de hoede van Sint Bernardus haar eerste stappen waagt.

Met Sint Bernardus begrepen onze mystieken in de dertiende eeuw de mystieke ervaring in haar rijpere ontwikkeling als een mystieke bruiloft, waarbij het vooral op onbaatzuchtigheid en onvoorwaardelijke overgave aankomt. De zalige Beatrijs van Nazareth [† 1268] heeft hierbij de Germaanse geest, met zijn geloof in het door God verlichte verstand, in de school van Sint Bernardus binnengeleid. ‘Seven manieren sijn van minnen, die comen uten hoegsten ende keren weder ten oversten’. Met haar tractaat, met naam Seven manieren van minnen, zet Beatrijs van Nazareth een litterair mystieke traditie in, waarvan wij in de achttiende eeuw nog markante getuigen ontmoeten.

Wat bij Beatrijs tot op een zekere hoogte nog een rijke belofte blijft, wordt intussen nauwelijks een paar tientallen jaren later bij Hadewijch werkelijkheid. Langs de weg van de inkeer en van de hereniging met ons oerbeeld in God komt Hadewijch tot de beleving van onze verbondenheid met de eeuwige Minne die God zelf is. De tot nog toe op een menselijk plan gebleven hoofse minne krijgt aldus, in Hadewijch's Strofische Gedichten en in haar Brieven voor geestverwanten een metafysische grondslag, waarvan de wortels in God zelf teruggrijpen. Het Neo-Platonisme, met zijn terugkeer in Gods intrekkende Eenheid, wordt bij haar door de hechtste Christusbeleving getekend. ‘God die de clare minne, die onbekint was verclaerde bi siere doghet daer hi alle doghet bi verlichte in siere claerheit der minnen, hi moet u verliechten ende verclaren metter claerre claerheit daer hi hem selven claer met es ende al sinen vrienden

[p. 649]

ende sinen naesten gheminden’. Met deze woorden vangt de eerste brief aan. Hierbij kunnen wij er ook trots op zijn dat deze verheven inzichten ons door Hadewijch in de rijkste litteraire taal uit ons hele geestelijk bezit worden meegedeeld.

Hadewijch ging met grootse intuities te werk en opende met weinig woorden voor haar lezers een niet vermoede horizon. Wat zij nauwelijks had gesuggereerd, heeft de zalige Jan van Ruusbroec [† 1381] verder een eeuw later in zijn uitvoerig oeuvre uitgebouwd tot een evenwichtig en in alle onderdelen afgewerkt systeem. De stevige eenheid van Ruusbroec's mystieke leer blijkt echter nog het duidelijkst bij het nalezen van Die gheestelijke brulocht, het volmaaktste onder al zijn werken.

Ook voor Ruusbroec staat de religieuze ervaring van een Vrome in het verlengde van het intiemere leven der goddelijke Drieëenheid. Zoals Hadewijch en mede onder haar invloed grijpt de Prior van Groenendaal naar de Neo-Platoniaanse ideeënleer welke Sint Augustinus reeds in vroegere jaren had in dienst gesteld van de theologie. Dit heeft voor gevolg dat het hele leven van een Vrome voor de Brabantse mysticus in het teken staat van de terugkeer in het Vaderhuis van Gods intrekkende Eenheid, van waar de schepselen met het Woord zijn uitgegaan en in de tijd vaste vorm krijgen. Ons hele leven sluit dus aan bij het intra-trinitarische ritme van Gods intiemer leven en in de bewustheid van onze, bij de instorting van de heiligmakende genade naar een hoger plan verplaatste verwantschap met de Drieëenheid bestaat juist het geestelijk leven. Hiertoe zal de Vrome echter alleen dank zij de Christusdevotie weten op te klimmen. Wij moeten namelijk, naar Christus' voorbeeld en met Christus, steeds meer ons hele gebedsleven afstemmen op de Drieëenheid van waar wij zijn uitgegaan en waarheen wij op weg zijn. ‘Ghi suit weten dat die hemelsche Vader alse een levende Gront, met al dien dat in hem levet, werkelijc es ghekeert in sinen Sone alse in sijns selfs eewighe wijsheit; ende die selve Wijsheit, ende al dat in Hare levet, es werkelijc wederboghet inden Vadere, dat es inden selven Gronde daer si ute comt. Ende in desen ontmoete ontspringhet die derde Persoen tusschen den Vader ende den Sone, dat es die Heylighe Gheest, harer beider Minne, die een met Hem beiden es in der selver natueren... Nu wert dit verwende ontmoet in ons na die wise Gods, sonder onderlaet werkelijcke vernuwet. Want die Vader ghevet Hem inden Sone, ende die Sone inden Vader in een eewich Welbehagen ende in een minlijc Behelsen. Ende dit vernuwet alle uren in bande van Minnen...’. Zo begrijpt Ruusbroec de ontmoeting met de Bruidegom welke hij ons reeds in de Proloog op Die gheestelijke brulocht voorspiegelt. Ook blijft het voor altijd de verdienste van de zalige Jan van Ruusbroec dat hij met zoveel nadruk en zoveel inzicht op onze verbondenheid met de Drieëenheid heeft gewezen en het ritme in zijn oeuvre herinnert ons tot

[p. 650]

op een zekere hoogte aan de deining in het zieleleven van een Vrome dat slechts in God zal bevrediging vinden.

II

De religieuze literatuur, die bij het optreden van de zalige Jan van Ruusbroec in de Nederlanden een merkwaardige eenheid liet blijken, zien wij nog vóór het einde van de veertiende eeuw in twee stromingen uiteenvallen die niettemin, in hun hoogtepunten, nauw met elkaar verwant blijven.

Onder de invloed van het Nominalisme, dat te Parijs en te Oxford de universitaire colleges had veroverd, kwam het gedurende de laatste decennia van de veertiende eeuw in de kringen van de Nederlandse Vromen steeds duidelijker tot een onverholen wantrouwen voor de metafysiek. Dit had voor gevolg dat de bespiegelende mystiek, die tot nog toe de atmosfeer beheerste, voortaan het alleenbezit wordt van enige zeldzame Vromen die echter tot in de achttiende eeuw het mystieke Credo van Ruusbroec aan hun geestverwanten zullen doorgeven. De eerste en de intiemste onder Ruusbroec's leerlingen blijft echter Jan van Leeuwen [† 1378], de ongeschoolde Kok van Groenendaal, die de inzichten van zijn ‘lieve glorieuze biechtvader’ Jan van Ruusbroec over onze nauwe verwantschap met het Drie-Ene leven van God en over de terugkeer in Gods intrekkende Eenheid in zijn meer volkse taal overzet. Met Jan van Leeuwen stond ook de Parijse magister Jan van Schoonhoven [† 1432] dicht bij Ruusbroec. In de laatste jaren van zijn leven heeft hij de Goede Prior nog te Groenendaal aan het werk gezien, zowat dertig jaar later zal hem het priorsambt worden toevertrouwd en hij zal ook, in opdracht van de koorheren, de verdediging van Ruusbroec's orthodoxie tegen de Parijse kanselier Joannes Gerson [† 1429] op zich nemen. De pleitbezorger van Ruusbroec laat zich echter in de Epistola responsalis niet kennen als een volgzame leerling en geestverwant van Ruusbroec.

De leerlingen van Ruusbroec moeten wij voortaan integendeel buiten Groenendaal zoeken, bij de Franciskanen bij voorbeeld waar Hendrik Herp [† 1477] het opneemt voor het exemplarisme, voor de inkeer als voorbereiding op de mystieke ervaring, voor de vereniging met God zonder bemiddeling en zonder gevoeld onderscheid en voor de hele trinitarische wending van de Godservaring. Ook vinden wij de echo van Herp's Eden contemplativorum en van zijn Spieghel der volcomenheyt in de werken terug van zijn confrater Frans Vervoort [† 1555], vooral echter in dezes Het Bruylocht Cleedt der liefden Gods, terwijl de inkeermystiek ook bij de Nederlandse Kapucijnen Joannes Evangelista van 's-Hertogenbosch [† 1635] en Lukas van Mechelen [† 1652] zeer duidelijk tot haar recht komt.

[p. 651]

De Franciskanen zijn intussen niet de enigen die naar Ruusbroec opkeken. Bij de Kartuizers werden de trekken van Ruusbroec's geestelijke fysionomie enige jaren na Ruusbroec's bezoek aan Herne door Broeder Gerard van Herne [† 1371-1377?] met vaste hand getekend. Verder is de invloed van de Brabantse mysticus zeer markant bij de Kartuizer Dionysius van Rijkel [† 1471], de man die zo goed als alles had gelezen wat de middeleeuwse theologie hem kon bieden. In zijn uitvoerig oeuvre handelt hij gaarne, aan de hand van Ruusbroec, over ons ideeële leven in God, over de gaven van de heilige Geest, over de vereniging met God zonder bemiddeling en over de terugkeer van de vermogens in de grond der ziel.

Verder waren de Nederlandse Begijnen hun roemrijke traditie uit vroegere jaren nog niet vergeten. In Die grote evangelische Peerle legt de anonieme auteur van dit werk vooral de nadruk op de Christusbeleving. Wij moeten Christus niet alleen in Zijn aardse leven navolgen. Wij moeten ook Zijn vreugden en Zijn smarten weten te beleven, wat eerst mogelijk wordt bij de mystieke geboorte van Christus in de ziel. Deze maakt de Vromen overigens rijp voor het leven met de Drieëenheid, voor de Godservaring zonder bemiddeling en voor de terugkeer in Gods Eenheid. Verder voegt de Begijnenleider Pelgrim Pullen [† 1608] hier nog aan toe dat de Vrome bij het contemplatief gebed, Godvormig geworden zoals Christus, doorheen Christus God aanbidt.

De Karmelieten bekijken het weer anders. De Lieve-Vrouwe-Broeder Michaël a Sancto Augustino [† 1684] en de Karmelietentertiarisse Maria van Sint-Teresia, eigenlijk Maria Petyt [† 1677] houden ons voor dat de Vrome bij het contemplatief gebed naar Maria, de contemplatieve bij uitstek, moet opkijken om tot Haar niveau op te klimmen en met en doorheen Maria's gebedsleven Gods intiemer leven gade te slaan. Hierna herinnert de kluizenaar Karel Grimminck [† 1728] ons nog in de eerste jaren van de achttiende eeuw aan de hereniging met ons oerbeeld in God door de Godservaring, waarvoor Hadewijch het reeds in de dertiende eeuw had opgenomen.

III

Niet alle Vromen volgden dergelijke uiteenzettingen intussen met een even grote belangstelling. Reeds vóór het eind van de veertiende eeuw gingen immers de door Geert Groote [† 1384] ingestelde Broeders en Zusters van het Gemene Leven en de koorheren van het overeenkomstig zijn verlangen gestichte klooster van Windesheim en uit de dochterhuizen vooral de nadruk leggen op alles wat aan de nederigheid en aan de onthechting, aan de overweging en aan de boetvaardigheid kan ten goede komen. Deze meer realistische vroomheid ontmoeten wij nu reeds in de eerste jaren na Ruusbroec's overlijden te Groenen-

[p. 652]

daal zelf, waar Jan van Schoonhoven, na een paar uitlatingen over mystiek in zijn Windesheimse Kapittelpreken, spoedig tot de alledaagse problemen uit het kloosterleven terugkeert. Ook zal de niet le stelpen vloed van geestelijke werken over plichtenleer bij ons in de zestiende en de zeventiende eeuw de zeldzame meer dogmatisch georiënteerde werken op de boekenmarkt verdringen. De betekenis van de meer praktisch georiënteerde literatuur, die bekend staat als de literatuur der Moderne Devotie, mogen wij evenwel niet onderschatten. Vooreerst zien wij immers een Gerlach Peters [† 1411] en een Thomas Hemerken van Kempen [† 1471], zodra zij het over een rijpere religieuze ervaring willen hebben, naar de werken teruggrijpen van de zalige Jan van Ruusbroec, die aldus de intrinsieke eenheid van de Nederlandse spiritualiteit waarborgt. Gerlach Peters, die aan ons ideeële leven in God veel belang hecht, beschouwt de onmisbare Christusdevotie slechts als een trede bij het opgaan naar de Drieëenheid, welke de Vrome bij zijn simpele inkeer zal ontmoeten. Thomas van Kempen heeft het weleens, ongeveer met de bewoordingen van Ruusbroec, over de Godschouwing zonder het toedoen van enig geschapen licht. Voor ons heeft het echter vooral zijn betekenis dat het werk De Imitatione Christi, het boek van de vriendschappelijke omgang met Christus, in de kringen van de Broeders van het Gemene Leven en van de koorheren uit het Windesheimse Kapittel is ontstaan. Met dit werk neemt Thomas van Kempen immers, naast Hadewijch en Jan van Ruusbroec, zijn plaats in onder onze knapste mystieke auteurs.

Tenslotte moeten wij er nog op wijzen dat de mystieke literatuur der Nederlanden niet binnen de enge landsgrenzen is gebleven. Spoedig werden de werken van een Ruusbroec, van een Herp, van een Gerlach Peters en van een Thomas Hemerken van Kempen in verschillende talen vertaald. Bij de zichzelfwording van de Franse en van de Spaanse spiritualiteit heeft de Nederlandse invloed zich dan ook duidelijk laten gelden. Wij kunnen om dit alles besluiten dat de Nederlanden eeuwen lang door hun mystiek even goed als door de schilderkunst en door de muziek tot de wereld hebben gesproken.