Roeping. Jaargang 34

[p. 631]

C.W.M. Verhoeven
Een bootje gevonden

voor Theo Reusing

Kan men zich een afgezaagder metaphoor denken dan die van het huwelijksbootje? Ik denk, dat het moeilijk zal zijn. Maar toch ligt er een wereld van betekenissen in de symboliek van het bootje. Dat is waarschijnlijk ook de reden, waarom het zo traditioneel geworden is, bijna banaal. Dat gebeurt zo met vele belangrijke dingen. Zij worden zo dikwijls gezegd of vertoond, dat men ze niet meer hoort of ziet. Er komt een laag stof op en zij verliezen hun vanzelfsprekendheid.

Vanzelfsprekendheid is een eigenschap die gewoonlijk te weinig wordt gewaardeerd. Volgens een oude wijsheid is zij een kenmerk van het ware, maar ook deze wijsheid staat onder de verdenking, dat zij goedkoop en banaal is. Ze willen ons dom houden en daarom zeggen ze zulke dingen.

Men zou het vanzelfsprekende, ook in de kunst, kunnen stellen tegenover het problematische. En als wij ons dan beperken tot kunstwerken, die het een tijdlang tegen de bewondering en de critiek kunnen uithouden, wanneer we met andere woorden afzien van al die dingen, die zozeer oppervlaktephaenomenen van de tijd blijken te zijn, dat zij als het ware geen wortel kunnen schieten in de geschiedenis, dan zouden wij in deze kunstwerken twee soorten kunnen onderscheiden, een problematisch soort en een vanzelfsprekend soort. Volgens de oude wijsheid is hun verschil geen verschil in niveau, in hoogte of diepte van betekenis, evenmin een verschil in moeilijkheid van vervaardiging of interpretatie. Het vanzelfsprekende is niet gemakkelijker te interpreteren. Het is ook niet minder mysterieus, al is het wel toegankelijker. Men zou het zo kunnen zeggen: het problematische wordt pas na de interpretatie aanvaard; het vanzelfsprekende daarentegen wordt pas na het aanvaarden geïnterpreteerd.

Het een verschilt van het ander zoals de once-born mens van James zich onderscheidt van het twice-born type. De een leeft niet op een hoger niveau dan de ander, maar hij leeft meer vanzelfsprekend, zonder crisis, op het niveau dat hem beschoren is. Hij leeft wel in het Jenseits van een crisis, maar dan van een, die blijkbaar al voor zijn ontstaan heeft plaats gevonden. De structuur van zijn bestaan schijnt minder een moeizame eigen keus te zijn dan een genade van de goden of een vondst van de genius der menselijke soort. Niet door eigen inspanning, maar door omstandigheden daarbuiten is het vanzelfsprekende opgenomen in de totaliteit van de dingen, zodat het al onmiddellijk de indruk maakt altijd bestaan te hebben en hij die het waarneemt het meent terug te kennen van een vroegere ontmoeting; zo volmaakt past het in het kader van

[p. 632]

hetgeen reeds bestaat. Zei reeds Plato niet, dal werkelijke kennis herinnering is?

Het vanzelfsprekende is de verwerkelijking van een mogelijkheid, die al zo dicht bij de werkelijkheid lag, dat zij daar reeds deel van uit scheen te maken. Wie het interpreteert, interpreteert ook de gehele wereld daarbuiten opnieuw. Hier ligt de grote betekenis van het vanzelfsprekende.

De interpretatie van het problematische kunstwerk daarentegen richt zich op het werk zelf, dat men niet zonder interpretatie kan aanvaarden. Het is niet ingekaderd in het geheel van de dingen, valt ook niet op als een bijzonder begenadigd en begerenswaardig ding tussen andere dingen, maar is eerder gericht tegen de dingen. Het is een dissonant en daarom problematisch. Men moet er langzaam aan wennen, terwijl het vanzelfsprekende onmiddellijk aanvaard en verwelkomd wordt.

Het onderscheid tussen problematische en vanzelfsprekende kunstwerken valt niet samen met dat van klassiek en modern. Wel kan men zeggen, dat veel moderne kunst problematisch is, minder direct toegankelijk. Zij is dat niet of niet uitsluitend door haar afwijzen van het realisme, veeleer door haar individualisme. Al zijn er misschien gemeenschappelijke, veelal negatieve kenmerken aan te wijzen bij belangrijke vertegenwoordigers van b.v. de moderne beeldhouwkunst, men kan toch moeilijk van één moderne stijl spreken. Er zijn evenveel stijlen als kunstenaars of zelfs meer, omdat immers menig kunstenaar in verschillende perioden van zijn leven weer een andere stijl hanteert. Het overwegen van het problematische is dus voor een deel te verklaren uit het feit, dat men zich buiten de traditie stelt. Stijl nu is traditie. Buiten de traditie hééft men geen stijl, maar zóekt men er een en bevindt zich daarmee in de problematiek. Hier kan alleen de geniale vondst het vanzelfsprekende scheppen.

Traditie en vondst zijn het die het once-born kunstwerk te voorschijn brengen. Het klassieke voorbeeld van stijl en traditie is te vinden in de Griekse beeldhouwkunst. Niet dat er zonder meer een continuiteit zou bestaan tussen haar verschillende perioden; maar in elk van deze perioden is er een eenheid van stijl en traditie, die de kunstenaar ontslaat van het zoeken naar een eigen stijl en hem in staat stelt onmiddellijk aan het werk te gaan. De kunst is zich zelf niet tot probleem, zoals ook het denken nog naïef-realistisch is dwz. zich nog niet voltrekt langs de fatale omweg van het denken over het denken, de critiek. De vanzelfsprekendheid is de directheid, waarmee de artistieke functie wordt uitgeoefend en waarmee haar producten een plaats vinden in een historisch kader. Deze kunst is daarom bijna anoniem. Het gaat niet om de maker, maar om het gemaakte, het ding. Het ding is daar, in zijn autarkie, om zich zelf, niet als een getuigenis van de zielestrijd van zijn maker of van diens kijk op de wereld. Het kunstwerk is hier geen interpretatie van de wereld, maar een

[p. 633]

deel ervan. Geen moderne kunstenaar kan hiertegen werken, niet uit gebrek aan talent, maar uit gebrek aan traditie.

Lijkt het daarom niet, alsof sommige Tanagra-beeldjes en Etruskische bronsjes in het geheel niet gemaakt zijn, maar ontstaan, moeiteloos te voorschijn getreden uit de schoot der aarde, uit de hemel gevallen of aan de bomen gegroeid? Zo lijkt het niet alleen; zo is het ook. De boom, waaraan zij gegroeid zijn, is het historische kader, de traditie of de stijl, waarin zij zo volkomen passen, dat het lijkt alsof zij er altijd geweest zijn. Daarom zijn zij anoniem. Niet een mens heeft ze gemaakt, maar de geschiedenis.

Behalve de traditie schept ook de vondst het vanzelfsprekende, direct aanvaardbare en aansprekende kunstwerk. Maar ook de vondst ligt niet buiten de traditie. Zij is de meest essentiële ‘Fundgrube’. Want zij is samenvatting van wat er al is en men kan alleen maar vinden, wat er al is. Juist het oude moet gevonden worden.

Het huwelijksbootje is oud en afgezaagd. En toch lijkt mij dit huwelijksbootje, [zie omslag] uit teakhout vervaardigd door Theo Reusing, een klassiek voorbeeld van een vondst. Het beziende of betastende hervindt men onder het stof van de banaliteit de diepe symboliek van het bootje. Het roept een zee op met haar gevaren; buiten de boot is de chaos; hij redt de inzittenden daaruit. Het tweetal hoort onherroepelijk bijeen; zij zijn onverbiddelijk elkaars lotgenoten. Maar ook: het varen is een avontuur, dat men op zich neemt. Het is hoge ernst. De boot is een treffend symbool van de hoogste ernst, van datgene wat moderne philosophen het engagement noemen, het ingeschakeld zijn in een levenskader en het zich inzetten daarvoor. Pascal zei dit aldus: ‘Vous êtes embarqués’; gij zit in het scheepje. Dus moet gij varen. Dat is de ernst des levens, die ons verbiedt te vlinderen.

Maar er is ook spel. Het spel kan een vorm zijn, waaronder de ernst verduurd wordt. Het beeldje is rond. Dat komt zo. De kunstenaar kreeg opdracht ter gelegenheid van een huwelijk een penning te ontwerpen, die aan weerskanten plastisch en interessant zou zijn. Zo kwamen er gaten in de schijf van het ontwerp om de beide zijden te verbinden en werd hij dikker dan voor penningen gebruikelijk is. Er groeide geen penning, maar een rond beeldje. Doch deze geschiedenis kunnen we vergeten; zij is niet uitgebeeld.

Het bootje is dus rond. De zeilen zijn ook rond; zij passen niet alleen volmaakt in de cirkel van het ontwerp, maar staan ook bol. Het bootje heeft de wind in de zeilen; er wordt met verve gevaren. En als een navelachtig rudiment komt daar een stuk mast bovenuit, dat zich willig voegt naar de rondingen van het geheel. De figuurtjes zijn gevangen in de cirkel, fataal en onherroepelijk, maar ook speels. Zij vinden het fijn gevangen te zijn in deze cirkel van de boot; zij gaan erin op en zijn ermee vergroeid. Zij zijn niet in de boot genomen, maar

[p. 634]

hebben zich gaarne gevoegd in het kader, ieder op zijn eigen plaats.

De afgezaagde metaphoor blijft geheel intact, maar openbaart opnieuw zijn betekenis. Daarom is het beeldje een vondst. Men zou het kunnen vinden op een frisse morgen in mei, in het bedauwde gras en het dan bij zich dragen als een fetisj, een atoombom van betekenissen, symbool van een heelal.

Maar het is onze vondst niet; het is een vondst van de kunstenaar. De artistieke vondst, die het vanzelfsprekende te voorschijn haalt, heeft niets banaals. Ook de vondst is een authentieke, menselijke en artistieke wijze van scheppen. Menselijk creëren kan een zwoegen zijn, een worstelen met de stof of een spel met mogelijkheden. Het product hiervan kan problematisch zijn of speels. Het kan een interpretatie van een wereld openbaren of verhullen en in beide gevallen een groot kunstwerk zijn. Maar de vondst is een schepping van een bijzondere soort. Hij is als het ware een schepping, waarbij het stadium van het verwerkelijken van mogelijkheden krachtens een bijzondere gunst mag worden overgeslagen. De werkelijkheid is er ineens, definitief en op vanzelfsprekende wijze. Want vinden is niet maken, maar het reeds zijnde aantreffen, herkennen, ontdekken. Het is ‘invenire’, uitlopen bij iets. De kunstenaar vindt het ding, dat hij maakt; hij ontdekt het als iets, dat er allang was, maar alleen nog op zijn ontdekking wachtte. Ineens is het ‘rond’, schijnbaar zonder moeite. Nergens vertoont het een spoor van wording; het heeft geen wortels. Het groeit niet meer en wordt niet meer; het ís er en het is er, alsof het er altijd geweest ware. Het hoeft alleen maar gevonden te worden.

Hier stelt zich dan natuurlijk het vraagstuk van de inspiratie en de transpiratie. Men doet geen ontdekking, als men de ogen niet open heeft en geen vondst als men niet zoekt. Het wonder van het resultaat gebeurt niet zonder het zwoegen van de voorbereiding. Maar toch kan het zwoegen het wonder op geen enkele wijze verklaren, noch leidt het zoeken noodzakelijk tot de vondst. Wij weten, dat de zwoeger vroeg of laat een wonder zal wrochten en de zoeker de vondst zal doen, die aan zijn leven nieuwe glans geeft, maar de relatie tussen het een en het ander blijft volkomen mysterieus.

Daarom is het vanzelfsprekende niet doorzichtiger of minder mysterieus dan het problematische. Want ook het kristalheldere heeft zijn mysteries. De verwondering die het oproept is ook niet minder groot. Evenmin is het minder origineel. Integendeel; want, paradoxaal genoeg, de vondst, het aantreffen van iets, dat er al is, is het toppunt van originaliteit. Origineel immers is men in de mate, waarin men de werkelijkheid nabij is; en niemand is haar meer nabij dan degene die haar ontdekt.