Roeping. Jaargang 34

[p. 617]

Johan van Os
Twee litanieën

Het lijkt ons verantwoord de gedichten ‘Breughel’ van de Oostenrijker Richard Billinger en ‘Oude Vrouwen’ van de Tsjech František Halas in één verband af te drukken, daar niet alleen de vormgeving, maar ook de achtergrond van hun poëzie overeenkomsten vertoont. Beide dichters stammen uit het barokke land van Midden-Europa, dat eertijds onder de Oostenrijks-Hongaarse Monarchie ook een staatkundige eenheid vormde. Beiden gaan uit van ‘de barokke gedachte dat de gehele wereld een schouwtoneel is’ [Eugen Thurnher], waarop de verschijnselen zich tot in het eindeloze aaneenrijgen. ‘Hun poëzie spreekt alles uit, suggereert geen diepere achtergrond, geen verder mysterie, maar bepaalt zich in het geval van Halas tot een inventaris van menselijke ellende’ [J. Roeland Vermeer]; in het geval van Billinger tot een opsomming van levenstekens. Vaak schijnt zelfs iedere innerlijke samenhang te ontbreken, maar toch is er in deze poëzie wel degelijk sprake van een visie, zij het een visie op een bovenpersoonlijk vlak. In ‘Oude Vrouwen’ weet Halas de nachtmerrie van de aardse vergankelijkheid, die hem persoonlijk zijn leven lang heeft gekweld, in een universele lotsbestemming te weerspiegelen. Billinger daarentegen drukt in zijn loflied op Breughel de demonische verrukking uit, die zijn persoonlijke overgave aan de kringloop van de eeuwige schepping in hem wakker roept. In zoverre staan de twee dichters radicaal tegenover elkaar. Of grenzen nachtmerrie en verrukking toch ergens onscheidbaar aaneen? Zijn zij misschien facetten van één en dezelfde ervaring? Ligt het verval dat Halas betreurt, immers niet in dezelfde cirkel als de wording die Billinger bezingt? En is de vrije versvorm die Halas zo meesterlijk hanteert, niet de keerzijde van het primitieve rijm en de volksliedjesachtige cadans waardoor Billinger zich zo welbewust laat meeslepen? - Twee korte bio- en bibliografische schetsen [de eerste voornamelijk ontleend aan Otto F. Babler, de tweede aan Norbert Langer] mogen de verwantschappen en de tegenstellingen tussen beide dichters nader belichten.

František Halas [1901-1949]

behoorde met Jaroslav Seifert, Josef Hora, Jan Zanradníček en Vítezslav Nezval ongetwijfeld tot de belangrijkste Tsjechische dichters van de laatste decennia. Enerzijds door middel van een systematische arbeid aan de taal, anderzijds met een de materie bedwingende hartstocht zocht deze bewuste

[p. 618]

woordkunstenaar in nieuwe zins- en klankcombinaties naar uitdrukkingsmogelijkheden voor zijn diepste, schokkende ervaringen. Toestanden van angst, verwarring en droefheid verlenen zijn in wezen existentialistische poëzie hun kenmerkende toon en stemming. Hij stamde uit het geslacht der droevige dichters en riep de tijd op dit geslacht te begraven. ‘Door zeven lijdensfasen schrijdt de mens de volmaaktheid tegemoet...’

Het wantrouwen tegenover de wereld en de neiging naar dood en vergankelijkheid versplinteren zijn verzen tot een ogenschijnlijk incoherente barok. In dit opzicht een geestelijke broeder van Georg Trakl, wekt hij met een onophoudelijk tot zelfkwelling leidende standvastigheid voorstellingen van vuilnis en verval. Deze elementen domineren reeds in zijn eerste bundel ‘Sepie’ [Sepia, 1927] en doen zich in zijn latere uitgaven zoals ‘Kohout plašč smrt’ [De haan verjaagt de dood, 1930], ‘Tvár’ [Het gelaat, 1931], ‘Horec’ [Alsem, 1933], ‘Dokorán’ [Wagenwijd, 1936], ‘Torso nadeje’ [Torso der hoop, 1938] en ‘Ladíni’ [Stemming, 1942] sterker en sterker gelden. Halas schreef een zware, donkere, dikwijls verontrustende poëzie, die enkel in zijn grappige, bekoorlijke kinderversjes onverwachts een opklaring bereikt.

In zijn gedicht ‘Staré ženy’ [Oude Vrouwen, 1935] lukte het hem een algemeen-menselijk leed in litanieachtige verzen te vangen om zo de tragiek en de vergankelijkheid van het leven tot uitdrukking te brengen. Met dit kleine meesterwerk trad Halas buiten de kringloop van zijn persoonlijke gevoelens en wist hij alle subjectiviteit van zijn vroeger werk in zuiver objectieve, algemeengeldige beelden te bezweren.

De andere pool van zijn wezen ligt vervat in zijn prozaboek ‘Já, se tam vrátím’ [Daarheen keer ik terug, 1949]. Dit vormt de poëtische belijdenis van zijn verbondenheid met de geboortegrond, met het Boheense heuvelland waarin hij het licht der wereld had aanschouwd en welks aarde na zijn zwerftochten in de vreemde datgene wat aan hem sterfelijk was, in haar schoot zou opnemen. De natuur die zijn jeugd had omringd, heeft hem alle gevoelens van tragiek en vertwijfeling doen overwinnen. Alle tweespalt week voor het bewustzijn van geborgenheid in de stilte van deze uithoek, die voor hem het enige centrum securitatis was. In dit brok proza, dat zijn laatste werk zou blijven, legde František Halas zijn poëtisch en menselijk testament neer. ‘Oude Vrouwen’ en ‘Daarheen keer ik terug’ vertegenwoordigen de beide hemisferen van zijn dichtkunst waarmee hij zijn levenswerk wereldbeschouwelijk en literair vermocht af te ronden.

Richard Billinger

werd op 20 juli 1893 in St. Mariënkirchen bij Schärding aan de Inn geboren,

[p. 619]

als zoon van een boer. Ofschoon hij te Innsbruck, Kiel en Wenen filosofie en literatuur studeerde, bleef zijn eigenlijke wereld de wereld van de boer. De dynamische spanning tussen een heidense natuurervaring en een christelijke vergankelijkheidsbesef is Billinger's grondmotief. Het komt reeds in zijn vroegste gedichten [‘Über die Äcker’, 1923] en zijn eerste toneelwerken [‘Das Spiel vom Knechte’, 1926; ‘Das Perchtenspiel’, 1928, en vooral in zijn meesterstuk ‘Rauhnacht’, 1931] scherp tot uiting. In veel opzichten zou men hem als een Oostenrijkse Streuvels kunnen karakteriseren, hoewel hij zich op de eerste plaats als dramaturg onderscheiden heeft. Billinger's literatuur is standsliteratuur, geen privé-aangelegenheid. In hem komt de aan de aarde gebonden stand, de boerenstand, aan het woord.

Het merendeel van zijn drama's en comedies speelt in Schärding, zijn geboorteplaats, die hij slechts met de grootste moeite nu en dan verlaten kon. Toch is ieder romantiserend regionalisme hem vreemd. Het dorp is een hoek van het wereldtoneel, ‘waarop God en Satan met elkaar dobbelen om de zielen van de spelers’ [Eugen Thurnher]. In Billinger's barokke geest gaat het christendom soms over in een soort pantheïsme, waarbij zelfs de heiligen ingelijfd worden. In zijn ‘Sommerlegende’ sluipt Jezus de hostie uit, Hij zwerft door de verschijningsvormen van de natuur, door moeras, bos, bloemenveld, spinrag, tot Hij met een hoogrode kleur op Zijn wangen eindelijk het witte gewaad weer aantrekt. Evenals iedere barokkunstenaar gaat het Billinger niet om een individuele expressie van zijn eigen zielstoestanden, maar om een allesomvattende bezieling van de natuur, een vergoddelijking, die ten slotte toch weer bij de catechismus en het evangelie uitkomt, bij het altaar en Maria, aan wie hij een hele reeks gedichten heeft gewijd. Verscheidene daarvan zouden in het kerkboek kunnen staan. Maar tegenover deze invrome gezangen vinden we andere, die ons de demonie van de schepping verraden: niet alleen de strijd om God, maar ook de strijd tegen Hem, de geneigdheid tot de lagere wereld van de driften. De botsing van deze twee werelden - de priesterlijke die in het vlees de verleiding van de duivel vreest, en de onstuimig-jeugdige die zich onweerstaanbaar aangetrokken voelt tot de aarde - is wonderlijk beheerst verbeeld in het gedicht ‘Badende Klosterjungen’.

Typisch voor Billinger's poëzie is de opsomming van feiten en verschijnselen, het stotende, geenszins uitgebalanceerde naast-elkaar-zetten van de dingen. Regel voor regel voegt het vers zich samen tot eeen litanie; het principe van hun dictie is een simplistische cadans, die in zijn eindeloos herhaalde tokkelbeweging aan de lier als oorsprong van het woord lyriek herinnert.

In de lofzang op Breughel zijn alle elementen van Billinger's dichtkunst verenigd: de drang naar het universele, de barokke overvloed van woorden en beelden, eenheid en breuk, het conflict tussen het goddelijke en het aardse, het

[p. 620]

vrome en het zinnelijke, de dwingende gang van de seizoenen, het epische en het lyrische, het archaïstische en het moderne, het lieflijke en het rauwe, ook en vooral ten slotte de poëzie van aftelrijmpje en kinderlied.

Het verzameld werk van Richard Billinger verschijnt momenteel in meer dan 10 delen bij Stiasny te Graz, maar om tot de kern van zijn wezen door te dringen voldoet misschien de lectuur van zijn ode aan de meest naïef-boerse onder onze Nederlandse schilders.