Roeping. Jaargang 32

[p. 688]

Emiel van Hemeldonck
Ontmoetingen met Antoon Coolen

Zal ik een gemeenplaats gebruiken en schrijven dat Antoon Coolen in Vlaanderen, en niet het minst in de Kempen, geen vreemdeling is? Het is nog maar enkele dagen geleden dat een verrukkelijk bakvisje uit een van onze kweekscholen voor onderwijzeressen mij met evenveel verrukkelijke naïeviteit om inlichtingen verzocht over Antoon Coolen, de ‘grootste Kempische schrijver’ wiens adres zij niet had weten te bemachtigen. Ik hoop dat Antoon Coolen er niet boos om zal zijn dat ik in zijn plaats het verlangde heb bezorgd; integendeel, ik hoop dat hij mij dankbaar zal zijn.

Als Antoon Coolen bij ons in de Kempen leeft, niet alleen bij de intellectueel die een bibliotheek bezit, of bij de gewone lezer die uit de parochiale boekenschat zijn geliefkoosde lectuur opdelft, maar ook bij de mens die niet leest, - hoe paradoksaal dit ook moge klinken, - dan is dit dank zij zijn toneelwerk. De duizenden toeschouwers die destijds de creatie's van het Vlaamse Volkstoneel volgden, hebben wellicht de naam Coolen niet onthouden, maar wel die van pastoor Vogel, en meer dan een naam: de diepe ontroering die hen sprakeloos maakte, vaak de tranen naar de ogen drong, omdat naar hun hart werd gegrepen.

Als ik het goed voor heb, werden bijna al de toneelstukken van Coolen in de Kempen gecreëerd, zeker opgevoerd, althans al wat voor de laatste oorlog verscheen. Het Vlaamse Volkstoneel heeft er gans Vlaanderen door een triomfantelijke rondreis mee gedaan. Versta dit niet als: Coolen werd gespeeld in de grote schouwburgen, te Antwerpen, te Gent, te Brussel. Neen, deze rondreis verliep langs de kleine dorpen, in vaak onooglijke zaaltjes; maar de volksmens zag, beleefde toneel dat uit zijn hart was gegrepen, dat in zijn lever wortelde, dat deel en spiegel was van zijn wezen. De onvergetelijke Staf Bruggen speelde Coolen, beleefde Coolen, en zo kreeg zijn spel een aangrijpende direktheid, een emotieve geladenheid die al de toeschouwers aangreep. Antoon Coolen weet zelf op welke sublieme wijze zijn werk vertolkt werd door de geniale acteur die Staf Bruggen was.

Coolen zelf verscheen regelmatig in de Kempen, om een van zijn nieuwe stukken in te leiden, of als gast van de Vereniging van Kempische Schrijvers op te treden met een of andere lezing in verband met Kempisch leven, op de jaarvergaderingen van deze Kring. Hij was een geëerde gast. Uiterlijk leek hij wel anders te zijn dan de kinderlijke, openhartige Kempenaar. Zijn gesloten aard scheen moeilijk te passen bij onze gemakkelijke uitbundigheid. Hij scheen

[p. 689]

veeleer koel te zijn, gereserveerd, met iets van de Nederlander van boven de rivieren. Zijn enigszins eentonige bestaan was niet van aard om onmiddellijk te boeien. Maar, - ik heb het mirakel menige keer beleefd, - het duurde niet lang of hij had zijn auditorium in zijn greep. Tovenaar, én door wat hij zegde, én tevens door de wijze waarop hij het voordroeg. Ik heb het jammer gevonden dat de schone traditie door de oorlog verbroken werd, en sedertdien nog niet opnieuw werd opgenomen. Maar ook dát komt nog wel in orde.

Laat ik nu even teruggrijpen naar een ervaring die ik op een van mijn buitenlandse reizen opdeed. Ik zwierf in Oost-Kongo, in de buurt van het Albert-park en bereikte, na een afmattende reis door het oerwoud, een kleine nederzetting waar de blanke administrateur, toevallig op doorreis, verbleef. Voor ons beiden was deze ontmoeting een niet geringe vreugde; wij bleken niet slechts Vlamingen, maar tevens streekgenoten, Kempenaars, te zijn. In de oneindige stilte van de tropennacht, onder de tover der sterren, werd niet veel gesproken. Naarmate het uur vorderde, werden wij zwijgzamer. Mij kwelde de hunker naar de verre thuis, mijn gezel verbeet zijn heimwee. Op het kleine veldtafeltje lag een stapeltje boeken: de Imitatio, Le petit Prince van de Saint-Exupéry, en Coolen's Dorp aan de Rivier. Dat waren zijn gezellen op zijn eenzame tochten. Antoon Coolen mag weten dat hij in menig donker uur deze eenzame een stut en een steun was.

Nog een, ik mag ze niet vergeten. Het was de kleine jood die mij in een van de geringe Kiboetzim, niet zo ver van de Jordaan, bij de arm greep, onbewust gebaar van vertrouwelijkheid, en mij toefluisterde: ‘Ik woonde te Eindhoven, vluchtte onder de oorlog, kon ontsnappen. Nu ben ik hier, en heb geen verlangen meer.’ Ik wist dat hij de waarheid geweld aandeed, want hij luisterde met nauw verborgen honger naar de taal die ik sprak en die ook de zijne was, en bleef, want hij kon ze niet vergeten. Neen, er waren geen andere Nederlanders in de buurt, er kwamen geen Nederlandse kranten, en de radio... Maar hij glimlachte, hij bezat boeken, die hij herlas. Van morgen tot avond de harde arbeid op de barre akker, in de brandende zon, het wurgende stof, en om de drie dagen een nacht in de loopgracht, want aan de overkant van de Jordaan zat de gluiperige Arabier. Maar als de avond voor hem was, las hij, zijn hart was nog in Nederland. Ik herinner mij een paar namen: De kleine Rudolf van Aart van der Leeuw, gedichten van Boutens, twee romans van Antoon Coolen. Ik zie nog met welk gebaar van vertedering hij over de banden streek. ‘Ik ken de Peel’ zei hij, en zijn glimlach was hunker, waarbij hij stil werd en ingekeerd.

Het is niet weinig, Antoon Coolen. Uw stille stem draagt ver, ze maakt mensen gelukkig. Neen, het is niet gering...