Roeping. Jaargang 32

[p. 672]

Johan van der Woude
De vrouw met de zes slapers

Antoon Coolen heeft een groot oeuvre op zijn naam staan en nochtans na de oorlog slechts één roman het licht doen zien, die ‘De vrouw met de zes slapers’ heet. Schrijvers die bij het uitbreken van de tweede wereldoorlog tegen de veertig jaar oud en als schrijver min of meer gevormd waren, al sluit dat vernieuwing binnen hun mogelijkheden niet uit, hebben na de oorlog langer tijd nodig gehad om weer te publiceren dan jongeren, die er naar snakten in de openbaarheid te treden met werk dat zij tijdens de oorlog hadden gemaakt. De generatie waartoe Coolen behoort is tijdens de oorlog gehavend en gedecimeerd. Velen waren actief bij het verzet betrokken, deden er als publicist het zwijgen toe, moesten na de oorlog als schrijver als het ware opnieuw beginnen, zich in hun werk opnieuw bevestigen en, eerder belast dan gesteund door hun werk uit vooroorlogse jaren, als vrijwel onbekenden opnieuw hun publiek veroveren. Coolen is een van die generatie, die na de oorlog zijn tijd heeft afgewacht, want de roman ‘De vrouw met de zes slapers’ verscheen eerst in 1953; misschien moet men zeggen, die zich de tijd heeft gegund om afstand te nemen tot hij, niet meer geremd door zijn verleden als prozaïst, opnieuw beginnen kon.

Na zo'n lange, bepaald bewogen periode van oorlogstijd en naoorlogse jaren weer te kunnen beginnen vergt een grotere inspanning dan men zich doorgaans realiseert, is een krachtproef voor het creatief vermogen, is te vergelijken met een metamorfose, waarin de oude gestalte zich vernieuwd bevestigen moet. Zoals ook Albert Helman zichzelf trouw bleef én vernieuwde, toen hij zijn jeugdwerk ‘De stille plantage’ een nieuwe gestalte gaf in zijn roman ‘De laaiende stilte’, die lang na de oorlog verscheen.

Ook Coolen is zichzelf trouw gebleven in zijn roman ‘De vrouw met de zes slapers’; hij bevestigt zijn verteltalent, zijn vermogen een verhaal met vele motieven en talrijke personages vorm te kunnen geven, zijn vakmanschap, beschrijvingskunst en taalbeheersing. Hij bevestigt zijn romantische inslag, die nu eenmaal altijd het gevaar in zich draagt in een zwart-wit schema van grove tegenstellingen en heftige bewogenheid de verhoudingen uit het oog te verliezen. In zijn roman over ‘De vrouw met de zes slapers’ is echter sprake van een verdieping in de uitbeelding der personages, die de geboeide lezer niet onmiddellijk opvalt, maar waardoor zelfs deze hoogst romantische en als verhaal nauwelijks acceptabele geschiedenis aanvaardbaar wordt.

Coolen heeft vaker dorpsgemeenschappen uitgebeeld als in dit boek, waarin

[p. 673]

naast enkele hoofdpersonen allerlei types als bijfiguren optreden. In ‘De vrouw met de zes slapers’ zijn de personages in hoofd- en bijrollen op een enkele uitzondering na gelijkwaardig, ook al vervullen zij hoofd- en bijrollen in het verhaal. Het merkwaardige feit doet zich daarbij voor, dat ‘de’ hoofdpersoon, de barones van middelbare leeftijd die in een dorp in het zuiden van ons land een tamelijk vervallen kasteel bewoont, voor de mensen van die dorpsgemeenschap ondanks alle vertrouwdheid zo onbereikbaar is, dat zij in hun leven bijfiguur wordt. Coolen heeft bovendien twee personages ingelast, die hem, als auteur, voortdurend hebben behoed voor een teveel van het goede in deze romantische geschiedenis over onbeantwoorde liefdes, vernederingen en wraak, over de laatste telg van een oud geslacht, die door haar geliefde wordt bedrogen, zich ruïneert om haar wraak te koelen en dan nog zonder het te weten het genadebrood moet eten van de tot de dood geliefde en gehate man. Deze twee wat zonderlinge personages brengen dit alles in hun sceptische correspondentie tot reëlere proporties terug. Zij wijzen daarmee als het ware de weg naar het werkelijke verhaal, dat zich in dit romantisch decor afspeelt. Het verhaal van de mensen in het dorp, heel gewone mensen, wier leven niet minder belangrijk is dan dat van de barones op het kasteel. Het is ook heel gewoon, dat een zestal mannen uit het dorp bij toerbeurt als dormeur, als slaper op het kasteel fungeert, omdat de bejaarde barones zich daar na een afschuwelijk voorval niet meer veilig voelt.

Die romantische entourage van het kasteel met het park, de vijvers en tuinen, het tweede kasteel dat als een soort spiegelbeeld ertegenover wordt gebouwd en weer afgebroken, kan bovendien heel goed als een persiflage van het romantisch decor worden opgevat, waardoor al die romantiek zich als het ware zelf ongedaan maakt en weer opheft. Als een luchtspiegeling, of niets anders dan een herinnering aan het paradijs uit de jeugd, dat zich in kinderland herhaaldelijk manifesteert, zij het dan slechts in avondlicht of een andere schemerige toestand van het ontvankelijk gemoed. De herinnering aan een paar intense geluksmomenten uit de jeugd, toen de toekomstige gemeenteontvanger Jacob Cordewever speelgenootje van het freuletje op het kasteel was, speelt namelijk een bijzonder grote rol in het leven van deze stille aanbidder op de achtergrond, een eenvoudige dorpsjongen, die later als gezien dorpsnotabel zijn vrouw niet weinig tekort doet met zijn heimwee naar de verre geliefde. Ook daarin schuilt een stevige portie ironie ten aanzien van de grote liefde uit de jeugd, die door niets en niemand wordt geëvenaard omdat ze slechts in de verbeelding bestaat, en tegen wie de echtgenote het meestal aflegt, zeker een levenslustige, heel ‘werkelijke’ vrouw als deze.

Dat de kasteeltuin voor deze rancuneuze man zijn leven lang het paradijs blijft, kan men nog op rekening van de figuur schuiven, zijn ‘heimwee naar de

[p. 674]

kindertijd, de kinderdroom, naar het sneeuwzuivere geluk van die prille wereld’ is het hoofdmotief van het boek. Daaruit volgt een ander motief, dat deze man kwelt, de ‘verwachting van wat later zou worden vervuld’. Want wanneer dat ‘later’ is aangebroken blijkt, dat de vervulling in de verwachting schuilt; de droom vedraagt de werkelijkheid nu eenmaal niet. Daarom duikt meer dan eens een kind op in dit boek, dat de ouder geworden man bloemen geeft, bloemen uit het paradijs der jeugd. Daarom ziet deze man, die zijn leven lang het droombeeld van zijn jeugd heeft meegedragen [of het niet is ontgroeid] zijn verre geliefde op haar doodsbed gekleed als een bruid. De barones, die natuurlijk ongetrouwd blijft en bedrogen wordt in haar grote liefde, die in armoede sterft en tenslotte wordt begraven naast de vrouw die haar bij de geliefde man heeft verdrongen, blijft een merkwaardig onwerkelijke figuur, zoals droomfiguren plegen te zijn.

In dit boek bestaat de droom, beter gezegd de hunkering naar het aardse paradijs dwars door de werkelijkheid heen. Het is een menging van alle romantische requisieten die men zich maar kan voorstellen; een decor, bevolkt met spoken en gedachtenspinsels uit het verleden, en de werkelijkheid van een dorpsgemeenschap, waar het leven van alledag voor ieder zichtbaar is en de droom tussen gelieven gestalte krijgt in de heimelijkheid van de binnenkamer, wanneer de luiken gesloten zijn. Daarom voerde Coolen als tegenhanger van Jacob Cordewever, die zijn droom nimmer de baas is geworden, in de vijf andere slapers heel werkelijke personages ten tonele: een stroper en een bankwerker, een bloemist, grondwerker en dorpsveldwachter. Gewone mensen, die evenzeer deel hebben aan een droom, die echter voor hen werkelijkheid is geworden en niet in machteloos heimwee is blijven steken.

Deze mensen winnen het tenslotte zonder veel moeite van de schuchtere minnaar, die Jacob Cordewever zijn leven lang gebleven is, en die uit heimwee naar de verre geliefde de liefde onder zijn bereik heeft verspeeld. Zoals het Brabantse dorp het glansrijk wint van het kasteeldecor, dat misschien de verbeelding prikkelt, maar geen steen werkelijkheid bezit. Het is ook niet in de laatste plaats een boek over het Brabantse land. Er staan vele fraaie passages in over de natuur, die groter is dan de mensen, met de bomen die men er ziet, de wolken die er boven drijven, met het nu eens heldere dan weer wazige licht, en de geluiden van de wind. Het proza, dat bijzonder verzorgd is, heeft nu eens de weemoedige klank van herinneringen die verbleken, de kleur van herfstbloemen, en is dan weer, zoals in de geschiedenis van Govert en zijn prachtige jonge vrouw, doortrokken van mildheid, van liefde voor de mensen, die Coolen in zijn personages heeft uitgebeeld. Een boek als dit is niet alleen een proeve van bekwaamheid, want het stelde hoge eisen aan vakmanschap en compositorisch vermogen, het is het product van een sterk, een zuiver, een herboren talent, zoals men in ons land onder de levende prozaïsten weinigen telt.