Roeping. Jaargang 32

[p. 629]

Dr. H.Th. Heijman
Antoon Coolen en Heeswijk

Er is eens een anekdote verteld, waarvan de inhoud Antoon Coolen's naam lichtelijk compromitteerde en dateerde uit de tijd van zijn verblijf op het gymnasium der abdij van Berne. In een nauwelijks verschenen aflevering van ‘De Engelbewaarder’ had een begerig lezer een stukje uit Heeswijk ontdekt met de ondertekening A.C. Geen der abdijheren kon achter deze initialen schuilgaan, ook niet een meester uit het dorp. Dus zou de schrijver een student van het gymnasium moeten zijn en was deze reglementair in overtreding. Rector Wirtz voelde zich verplicht de delinquent op te sporen. In de hoogste klas zat een A.C., doch diens geweten bleek brandschoon te zijn. De lagere klassen monsterend trof de rector een tweede A.C. aan. Maar zou dat piepjonge studentje de schrijver kunnen wezen en een dergelijke misstap doen? En toch: Antoon Coolen bekende de dader te zijn. Niemand heeft echter vermoed, dat hij met dit misdrijf een begin maakte als schrijver voor het publiek. Ook zijn leraar, Van der Biezen, niet, ofschoon deze wel eens een opstel naar vrije keuze van hem kreeg, dat aantrekkelijk genoeg geschreven was, om zelfs volwassen lezers te boeien.

De poësis [5e klas] werd in Antoon Coolen's studententijd gegeven door Knaapen, die in verzorgd Nederlands de schoonheid ontsloot van ware woordkunst, architectuur en beeldende kunsten. Eigenlijke lessen heeft Coolen niet van hem gehad. Doch los van de klas onderging hij toch diens invloed. Knaapen bezocht graag uitvoeringen van het beroepstoneel en in zijn verlangen het schooltheater van draken te bevrijden, had hij onder de studenten een toneelclub gevormd, waartoe ook Coolen behoorde. In een der klaslokalen of in de pianokamer las de toneelleider de Gijsbregt voor of vertelde van Royaards' opvoeringen. Het moet Knaapen echter zijn ontgaan, hoezeer de kleine jongen werd gebiologeerd door de voordracht van ‘dien toovenaar in zijn wit habijt, die dit alles deed leven’.

Want Antoon Coolen viel in genen dele op. Hij was een gezonde jongen, vrij van sentimentaliteit, normaal in zijn doen en laten. Graag las hij eigentijdse schrijvers, als Stijn Streuvels. Ook toonde hij grote belangstelling voor moderne toneel-literatuur, zodat hij eens met de school-recherche in aanraking kwam, toen hij ‘Een Paladijn’ van Simons-Mees onvindbaar dacht te hebben weggeborgen tussen het ondergoed in zijn slaapcel.

Achteraf blijkt dat hij ontvankelijker was voor indrukken, dan het lerarencorps wist of vermoedde. Wat de abdij en haar omgeving in die dagen ken-

[p. 630]

merkte - het onvervangbare zou men kunnen zeggen - drong zijn zinnen ongewild binnen en bleef daar heimelijk bewaard als een kostbaar kleinood. Hij heeft het echter getoond, toen de abdij acht eeuwen bestond en nog een keer, toen het gymnasium een paar jaar later het gouden bestaansfeest vierde. Bij de opening van het nieuwe gymnasium - weer twee jaar later - gingen zijn gedachten opnieuw terug naar het verlaten gebouw en herinnerde hij ‘aan zijn jeugd, namelijk aan die welke door God wordt verblijd en die binnen deze muren lag’. Toen verklaarde hij ook: ‘Wie eenmaal hier was krijgt om zoo te zeggen iets van die tradities meegeschonken, hij krijgt het teeken mee der klare flambouw die Berne brandend houdt’. Zulks gold niet slechts voor de letteren, maar evenzeer voor de muziek.

Wouter Paap deelde het vorig jaar in ‘Mens en Melodie’ mede, dat Matthijs Vermeulen ‘op het Gymnasium van Heeswijk.... een leraar [aantrof], die tegemoetkwam aan zijn dorst naar muzikale wetenschap, en de grondslag legde voor zijn vorming. Dit was pater L.A. Dobbelsteen’. Deze abdijheer had zijn hart verpand aan Palestrina; in de pianokamer hing een karakteristiek portret van de vereerde ‘maestro compositore’. Antoon Coolen mocht meezingen in het koortje van Dobbelsteen en leerde er de schoonheid van Palestrina's motetten kennen.

Terwijl Knaapen uitdrukking gaf aan de kunstzin, welke in de vriendenkring ‘De Violier’ leefde en in het maandblad ‘Van Onzen Tijd’ zijn vertolking vond, verwijlde Dobbelsteen bij het hoogtepunt der renaissance op het gebied van de gewijde polyfone muziek of verdiepte zich in het werk van dom Mocquereau tot het herstel van de gregoriaanse zang. Toen Dobbelsteen naar Amerika vertrok, nam Van Veghel de erfenis over. Deze was echter van ander hout gesneden: een volbloed romanticus. Hij beschikte over een prachtige stem en in Coolen's geheugen moet zich de herinnering hebben vastgezet aan de zomeravonden, als Van Veghel de balladen van Karl Loewe zong en Albert Thoenies - eveneens romanticus - de zanger met een volkomen aanvoeling op het klavier begeleidde.

‘Ils sont passés, ces jours de fête’. Niemand echter heeft toen kunnen denken, dat Antoon Coolen opnieuw met Heeswijk in relatie zou komen; nog minder, dat het een artistieke binding zou zijn op toneelgebied. Evenmin zou iemand toen op de gedachte hebben kunnen komen, dat een ander oud-student J.J. van Aspert, de binding tot stand zou brengen.

J.J. van Aspert, een rasechte Heeswijker en stammend uit een muzikaal geslacht, werd voor de beste leerling van Dobbelsteen gehouden. Toch ging hij niet - als Matthijs Vermeulen - toen hij het gymnasium had verlaten, in de

[p. 631]

muziek op. Wel bleef hij haar bij zijn moeizaam pogen een behoorlijke maatschappelijke positie te veroveren trouw tot in zijn diepste wezen. Wellicht heeft in die jaren de omgang met personen van allerlei slag het besef in hem gewekt, dat bij het volk het verlangen leefde naar cultuur. Kort na de tweede wereldoorlog nam hij het initiatief tot het stichten van een kunstkring ‘De Kersouwe’ geheten [1945].

De tijd scheen voor zulk een onderneming - want dat was het - rijp te zijn. Want de standsorganisaties, waarvan men een dergelijke taak mocht verwachten, lagen plat. De heer Van Aspert zou echter weldra ervaren, dat de idealistisch ingezette actie weerstanden opriep, waardoor het program moest worden ingeperkt tot gemengd toneelspel in de openlucht. Maar hier boekte hij dan ook een ongemeen succes.

Door de loyale houding van ‘Het Kasteel’ kreeg hij de beschikking over een prachtig natuurtheater, waar de abdijheer Michiel van Helvert, als toneelontwerper en -architect, imposante decoren bouwde. Intussen was de stichter van ‘De Kersouwe’ onverpoosd werkzaam geweest spelers te werven, waarvan men mocht verwachten, dat ze hun bruikbaarheid zouden bewijzen. Maar hij was ook zeker van een kern van spelers die het acteren in het bloed had zitten.

Jo van Erp zou ervoor zorgen, dat het samenspel prevaleerde tegenover de drang om sterrollen te spelen. Het mocht hem inderdaad gelukken individuele prestaties ondergeschikt te houden aan de door hem beoogde totaliteit der uitvoeringen. Bijbelse stukken werden prachtig vertolkt, en ze muntten tevens als kijkspelen uit, dank zij zijn feilloos oog voor kleur bij het gebruiken der kostuums.

Wat de Heeswijkse theatergroep de eerste jaren presteerde, ging langs de heer Coolen heen, zoals ook ‘De Kersouwe’ er geen weet van droeg, dat deze zich na de oorlog weer aan het schrijven van een toneelstuk had gezet. De kennisneming van zijn spel ‘Sint-Geertenminne’, dat in deze periodiek verscheen, was voor het bestuur van ‘De Kersouwe’ een openbaring, maar ook een bevrijding. Want men worstelde met het probleem een stuk te ontdekken, waarvan men mocht aannemen, dat het zou beantwoorden aan de mentaliteit van de trouwe bezoekers van ons natuurtheater.

De heer Coolen, die in zijn fraaie woning te Waalre de heer Van Aspert als medestudent uit zijn gymnasiumtijd begroette en in de heer Van Erp een regisseur vermoedde naar zijn hart, bleek bereid te zijn ‘Sint-Geertenminne’ in Heeswijk te laten spelen. Maar toen hij de uitvoering bijwoonde [1950], wist hij niet wat méér te bewonderen viel, het voornaam gehalte of de grote spontaneïteit van de speelgroep. Dit moet hem hebben geanimeerd tot het schrijven van ‘De Zeven Rozen’, het sprookjesspel met een wel zeer ernstige achtergrond. De voorstellingen [1951 en 1955] lieten bij de hoorders en aanschouwenden

[p. 632]

een diepe indruk na, zowel vanwege de inhoud van het gebodene als wegens de sublieme vertolking.

Van elke opvoering wilde Coolen getuige zijn en het lijkt me vrij zeker, dat er tussen de auteur en de vaste groep van executanten een wisselwerking groeide. Men kreeg de indruk, dat ze zich aan elkander optrokken. Het hoefde dan ook geen verwondering te wekken, dat hij voor 1952 een nieuw spel gereed had: ‘Het meisje in de toren’. Mia van den Brand en Ton Grosfeld konden zich in het blijde spel van ontluikende liefde uitspelen.

Drie stukken van Coolen hadden nu in Heeswijk hun première beleefd. Hij mocht over de creaties tevreden zijn. De spelers van ‘De Kersouwe’ zagen in hem de ‘factor’, die eertijds het bestaan en voortbestaan van een rederijkerskamer mogelijk maakte. Dies overhandigde hem de voorzitter van de kunstkring 28 oktober 1952 een oorkonde, waarbij hem de titel werd verleend: Poiètes van ‘De Kersouwe’. Heeswijk had daarmee in Antoon Coolen zijn eigen toneelschrijver gekregen.

Werd het spel ‘De Zeven Rozen’ als Coolen's beste toneelwerk geprezen, zijn ‘Genoveva van Brabant’ genoot een even grote belangstelling [1953]. Het werd voor een der meest succesvolle premières gehouden, hoewel het net even de klip van het melodrama omzeilde. Zulks verhinderde echter niet, dat men de spelerscompagnie op weg zag de beste dilettantengroep van het openluchtspel te worden.

Dit stelt wel zeer bijzondere eisen in onderscheiding van het zaalspel. Spelers en bezoekers vormen in de vrije natuur een eenheid en spelen in zekere zin op elkander in. Het welslagen van het spel hangt goeddeels af van het contact tussen de acterenden op het speelplan en hen, die de zitplaatsen hebben bezet. Het openluchtspel staat of valt met het gemeenschapsgevoel, dat zich bij een opvoering openbaart. Duidelijk kon men dit waarnemen bij de topmomenten der uitvoeringen zowel van ‘De Zeven Rozen’ als van ‘Genoveva van Brabant’.

Het vijftiende eeuwfeest van de dood van Sint-Cunera, die ook in Heeswijk wordt vereerd, bracht Coolen ertoe, aan de middeleeuwse legende een gedramatiseerde vorm te geven [1954]. Een grijze Brabantse zielenherder fluisterde zijn buurman in het oor: ‘Een schoon gespeeld verhaal van een lieve heilige’.

Na de opvoering van 1955, welke een reprise gaf van ‘De Zeven Rozen’, zei Coolen opnieuw een stuk toe. Het volgend jaar kwam hij uit met zijn ‘Sawitri’. Het ongunstige weer remde het bezoek, wat uiteraard zijn invloed deed gelden op het acteren van het spelers-ensemble. Niet steeds steeg het tot het peil, dat men had mogen verwachten en van de kleurenweelde der kostuums kon de bezoeker, bij gebrek aan zon, slechts een enkele keer genieten. Belangrijker is

[p. 633]

echter, dat Coolen met dit stuk aan twijfelaars overtuigend bewees, dramaturg te kunnen zijn. Lambert Tegenbosch, critisch ingesteld, voelde zich gedrongen in ‘De Volkskrant’ te verklaren: ‘Voortdurend weet men de verheven allure van het Griekse drama herboren te zien. Waarlijk niet alleen, omdat het gegeven op dat van “Alkestis” lijkt. Maar werkelijk om de lyrisch-dramatische kracht van de dialogen’.

Deze foto werd gemaakt op de tachtigste verjaardag van Stijn Streuvels. Naast Streuvels eerst Mevr. Coolen, vervolgens de dochter en de echtgenote van Streuvels.