Roeping. Jaargang 32

[p. 318]

Nieuwe boeken

Dr J.N. Sevenster, Rome en de Vrije Bijbel, U.M. Holland, Amsterdam. 1956, 231 blz.

HIER ligt een met grote deskundigheid, veel begrip en goede informatie geschreven boek voor ons, dat een degelijk uitgangspunt kan vormen voor een waarlijk oecumenisch gesprek, en dat zelfs, naar het mij voorkomt, een antwoord van katholieke zijde mag verwachten, een antwoord, dat evenwel in de beperkte ruimte van deze bespreking niet gegeven kan worden.

Het probleem, dat de S. behandelt, is de verhouding tussen Schrift en Traditie [de schrijver vergeve mij deze hoofdletter], waarbij hij meent te moeten besluiten, dat het Rooms-Katholieke gebruik van de Schrift door dogmatische traditie en leergezag gebonden is en dientengevolge aan het Woord Gods zeer vaak van buiten af een interpretatie wordt opgedrongen, die bij objectieve exegese niet te handhaven is, of zoals S. het formuleert, die aan de H. Geest zijn souvereine vrijheid ontneemt om de Schrift uit te leggen. De Bijbel is dus in de Katholieke Kerk van zijn vrijheid beroofd. Hij constateert in dit verband, dat iedere katholieke vertaling van de H. Schrift van aantekeningen moet zijn voorzien, waardoor de lezer telkens waar in een bepaalde richting gedreven wordt [hfdst. I], dat het gezag van de Vulgaat nog altijd wordt gehandhaafd en zodoende aan de waarde van de grondtekst nog steeds niet volledig recht wordt gedaan [hfdst. II], dat de uitspraken van de Bijbelcommissie de vrijheid van de katholieke exegese belemmeren [hfdst. III], en dat ook overigens dogmatische opvattingen sterk hun invloed doen gelden bij de verklaring van de H. Schrift [hfdst. IV]. S. erkent dat veel hiervan in de Rooms-Katholieke Kerk zo en niet anders moet zijn, maar dat neemt niet weg dat daarmee in zijn ogen de Bijbel aan de ketting wordt gelegd.

Het is niet doenlijk hier op een van deze kwesties afdoende te antwoorden; vaak gaat het over nuances, die slechts in een breedvoerige verhandeling volledig tot hun recht kunnen komen. Ik wil hier slechts op enkele punten wijzen. S. meent, dat de studie van de H. Schrift bij de katholieken allereerst op de verdediging van het geloof gericht is. Nu kan men niet ontkennen, dat verschillende pauselijke documenten daar een sterke nadruk op leggen of althans gelegd hebben. Maar de tijd van de apologetische exegese behoort toch wel tot het verleden. Wij dachten ook, dat dit met de Vulgaat-kwestie het geval was. Onder katholieken wordt daar niet meer over gesproken. De exegese geschiedt vanuit de grondtekst zonder meer, evenals bij onze gereformeerde broeders. Dit kan S. uit de katholieke commentaren toch wel distilleren. Als de Vulgaat op het terrein van geloof en zeden enig gezag bezit, ook daar waar verschil met de grondtekst aanwezig is, is dit geen schriftuurlijk gezag, maar een traditie-gezag. De zg. Comma johanneum heeft voor de exegese afgedaan, maar zij behoudt haar - zij het in dit geval zeer relatieve - waarde als traditioneel getuigenis van het geloof in de Drievuldigheid. Het schijnt mij, dat deze onderscheiding aan S. niet voldoende duidelijk is geweest.

Wat betreft de verhandeling over de uitspraken der Bijbelcommissie, is het jammer, dat S. geen gebruik heeft gemaakt [of: heeft kunnen maken] van de laatstelijk door de Secretaris en de Subsecretaris dezer commissie gepubliceerde artikelen [voor een be-

[p. 319]

spreking daarvan zie: Revue Biblique 1955, 414-419; Biblica 1955, 564v; Catholic Biblical Quarterly 1956, 23-29]. Hierin zijn met name alle decisies die met authenticiteits-kwesties samenhangen tot historie verklaard. Verschillende katholieke exegeten hadden dit reeds enige tijd voelen aankomen en juist uit hun publicaties meende S. tot een verwarde en onduidelijke situatie te moeten besluiten. Overigens schijnt het voor hem in het algemeen moeilijk de relativiteit van de uitspraken der pauselijke congregaties en commissies te plaatsen en te verwerken.

De uiteindelijke en allesbeslissende vraag, waar het gehele boek over handelt zou men als volgt kunnen samenvatten: Is de kerkelijke geloofsleer van dien aard, dat zij een van buiten af aan de Schrift opgelegde interpretatie met zich brengt, zoals S. meent, of is zij enkel en alleen nadere explicitering van de gegevens der Schrift, die zij onder leiding van de H. Geest duidelijk omschrijft, zoals de katholiek houdt. Hier zullen de meningen blijven verschillen. Winst is hier reeds, doordat ook bij protestanten het gebruik maken van een traditie wordt erkend. Te scherp wordt de tegenstelling geformuleerd, wanneer gezegd wordt, dat de H. Geest volgens katholieke opvatting alleen werkt in de hiërarchie en zo wordt losgemaakt van de gelovige gemeente. Maar dat een bijzondere leiding van het kerkelijk gezag onschriftuurlijk zou zijn, heeft S. niet kunnen aantonen.

Nog één opmerking. S. schrijft, dat de titel van zijn boek ook zou kunnen staan boven een katholiek pleidooi voor de vrijheid van de Bijbel. Ik geloof echter, dat het woord ‘Rome’ in de titel duidelijk van reformatorische signatuur is.

Drs Chr. Brekelmans

F. Grossmann, De schilderijen van Bruegel, complete editie, Phaidon, uitg. W. de Haan N.V., Utrecht.

ZOALS men naar Frankrijk gaat voor de ramen van de kathedraal in Chartres, bijna evenzo kan de kunstliefhebber naar Wenen pelgrimeren, om in het ‘Kunsthistorisches Museum’ de verzameling Pieter Bruegel te zien: veertien panelen, en daarmee de grootste collectie ter wereld. De hedendaagse beschouwer is inderdaad geneigd de zaak zo te stellen en Bruegel tot het centrale bezit van Wenen te maken. Het getuigt van het nieuwe zicht op de schilder die met Rembrandt de vergetelheid heeft gedeeld en evenals Rembrandt werd herontdekt door een geslacht van minder classicistische en academische instelling.

De herontdekking is met een vloed van publikaties gepaard gegaan. Wat betreft de schilderijen schijnen we nu voor een definitieve uitgave te staan: Phaidon biedt ons een complete editie van de schilderijen, verzorgd door F. Grossmann en bestaande uit 155 zwarte en 11 kleurenreproducties. De inleiding van Grossmann geeft op de eerste plaats een beeld van zijn leven, vervolgens een vluchtige schets van de historie der Bruegelwaardering. De platen worden aan het slot uitvoerig toegelicht, een paar registers vergroten de waarde van het boek.

Bij het eerste doorbladeren valt al op, dat de fotograaf met waardeerbare vlijt gespeurd heeft naar details in Bruegels werken, waarvan de bijzonderheid juist is dat ze geen details maar volledige schilderijen schijnen. Daarmee wordt tegemoet gekomen aan de eigenaardigheid van de moderne smaak, voelende zich gestreeld door het puur plastische, de volkomenheid van peintuur, de volmaakte compositie. Tal van schilderijen van Bruegel, uitgezonderd namelijk zijn laatste, geven een veelheid te zien die ons over meer doeken verspreid profijtelijker was voorgekomen. Na enige gewenning trekt deze bedenking zich geleidelijk wel terug, maar volkomen verslagen is ze door de afzonderlijke beschouwing van de volmaakte details.

[p. 320]

Bij het fotomateriaal is o.a. belangwekkend de eerste publikatie van het kort geleden aan het licht gekomen ‘Landschap met zeilschepen en een brandende stad’.

Niettegenstaande de uitgebreidheid van de Bruegelliteratuur, komt het ons voor dat F. Grossmann volkomen vertrouwd is met het reeds te berde gebrachte. Hij ziet lijn in de hem voorafgaande studie. Dankbaar elk nieuw gezichtspunt aanvaardend, pleit hij voor een kritisch heronderzoek van feiten en interpretaties. Gezond verstand en grenzeloze bewondering normeren zijn kritiek.

Het gezond verstand bijvoorbeeld wijst hem de weg in de befaamde strijdvraag waar ergens Bruegels wieg stond. Son-Bruegel bij Eindhoven vermeldt hij als een eventueel onaanvaardbare slordigheid van Carel van Mander, die immers sprekend van Bruegel bij Breda, kwalijk het 55 kilometer daarvan verwijderde Oostbrabantse dorp kan menen. Nader tot Breda ligt er evenwel geen Bruegel. Het Groot- en Klein-Bruegel nabij het Belgisch-Limburgse Bree, in het latijn Breda, komt als Luiks gebied evenmin in aanmerking, Grossmann hangt, waarschijnlijk terecht, de mening aan, dat Van Mander in de schilder de boer zag - om aldus de prestaties van zijn held nog te vergroten - en dáárom een dorp als geboortestee aangaf. Zoiets past uitstekend in de biografische methode der dagen.

Grossmann verbindt hieraan een protest tegen de beschouwingswijze die in Bruegel een ‘boerenschilder’ ziet. Grossmanns bewondering gedoogt dat niet, het schijnt hem een reductie van het genie. In de plaats van deze vroegere zienswijze, door Carel van Mander voor eeuwen geldig voorgedragen, plaatst hij de nieuwe visie die in Bruegel, liever nog achter Bruegel, werelden van ‘diepere betekenis’ vindt. [Ook daarvan overigens geeft Van Mander een voorbeeld, in zijn interpretatie namelijk van het stuk dat Bruegel naliet aan zijn vrouw]. Bruegel verschijnt ons dan als een kunstenaar, gekweld door de macht van het kwaad, nimmer moe ellende en ondergang te schilderen, vooral de ellende van de zedelijke ondergang. Bruegel wint hierdoor aan diepte. En er staat geen verlies tegenover: Grossmann blijft gevoelig voor iets dat de autonome kracht der vormen kon genoemd worden, de keuze van zijn detail-foto's bewijst dat royaal.

Alleen dringt zich nu en dan de vraag op, waar het zoeken naar ‘diepere betekenissen’ eindigen zal. Met name daar waar de interpretatie, spijts zijn stelligheid, niets toevoegt aan wat we reeds zagen. Ook geen diepte toevoegt. Waar de interpretatie eerder vrijblijvend lijkt. Gelijk het geval is bij de Bruiloftsdans en de Boerenbruiloft. Deze schilderijen winnen er niets bij, dat ze respectievelijk beelden van de wellust en de gulzigheid beten. En om die reden blijft het gezond verstand huiverig voor grenzeloze bewondering: bewondert men inderdaad zuiverder en meer, als men het schilderij overvraagt? De ontdekking van ‘literaire’ en wijsgerige rijkdommen is bij Bruegel een correctief geweest op eenzijdige verering van primitiviteit en kleurig gewemel. Bruegel kent mysterieuze kanten, maar waar het mysterie zich zelf al zo diep mogelijk heeft verklaard in de beeldende werking, wat bij stukken als de Bruiloftsdans en de Boerenbruiloft het geval is, daar tast men makkelijk in het lege wanneer men blijft zoeken in de richting van allegorie en zinnebeeld.

Het belangrijke boek dat Grossmann ons thans voorlegt, is het eerste deel van een werk dat in zijn tweede afdeling een nieuwe beredeneerde kataloog belooft.

L.T.