Roeping. Jaargang 32

[p. 185]

Kroniek

Hilvarenbeek

DIT jaar worden te Hilvarenbeek voor de tiende keer de Groot-Kempische Cultuurdagen gehouden. De eigenaardige aantrekkingskracht van deze dagen en van dit dorp, waar de gevoelsscala wordt betrippeld van de pathetische ernst [vrij schaars] tot grol en kortswijl toe, is al gepeild in diverse wijsgerig aangedane krantenverhandelingen, misschien is de dichter het geheim op het spoor met dit ‘Ik ben bij u of ik u jaren kende’, en: het ‘diepe geluk vertrouwd te zijn met ieder ding’. Leo Herberghs is de auteur van dit gedicht ‘Hilvarenbeek’.

Ik ben bij u of ik u jaren kende
en of niets van mijn jeugd verloren ging;
stil in de ziel groeit weer het onbestemde,
diepe geluk vertrouwd te zijn met ieder ding.

Mijn dromen treden langs uw stiller leven,
nauw slaat mijn hartslag aan uw eigen hart;
het stilste heeft mij met u saam geweven
en stoorloos raak ik in uw schroom verward.

Niet meer vertel ik u van mijne dingen,
maar luister naar wat gij te zeggen weet
tot mij in slaap uw fluisteringen zingen;
en ik ontwaak tot daad en droom gereed.

Aanklacht tegen Brabantse toestanden

MARIA van der Steen is een naam die ik tot vóór een paar dagen niet kende. Zij - of degene die zich achter die naam verbergt - heeft een roman geschreven Totale Uitverkoop, een debuut. Het boek is verschenen bij Bert Bakker, Daamen N.V., Den Haag. Door de naam van de uitgever kan het oordeel over de roman van Maria van der Steen ge-

[p. 186]

makkelijk vertroebeld worden. Het is immers een verhaal over Brabant van dertig, veertig jaar geleden en het werd een aanklacht: tegen de Kerk en de rijken. Wel is Bert Bakker geenszins bekend om zijn afkeer van de rijken, maar waar hij de katholieke Kerk kan aanvallen laat hij de kans niet onbenut. In zijn tijdschrift ‘Maatstaf’ heeft hij al meerdere staaltjes van zijn onfrisse gezindheid vertoond. Nu zich geleidelijkaan de contour van Bakkers gestalte voor ons begint af te tekenen, lijkt het diepste motief voor zijn attaqueren nog tamelijk oppervlakig, gewoon dit dat hij er succes mee heeft. Hij is een zakenman en op succes uit.

Maria van der Steen geeft in de eerste hoofdstukken van haar boek soms voet aan de veronderstelling, dat het zijn gewone antipapisme was waarom Bakker deze roman uitgaf. Zij schrijft bijvoorbeeld: ‘Donderdags na schooltijd ging zij met haring de boer op want vrijdags was het vastendag en aangezien ook de boer wel eens van verandering hield, trad hij zonder morren de vastendag tegemoet en at de haring die Lies daags tevoren op de boerderij had verkocht.’ Er steekt in een passus als deze - met talrijke te vermeerderen - wel kwaadaardigheid, wel lust om aan te vallen, maar het is feitelijk alleen maar scherts. Het is rancune of een ander naar gevoel, maar in alle geval wordt er de zaak door vertekend. Het is onzakelijk.

Een boek als dat van Maria van der Steen mag echter niet onzakelijk zijn of het wordt op slag een mislukking. Zij wil een beeld ophangen van de tijd waarin zij jong was. Zij weet dat het een aanklacht is en ze schrijft dan ook zelf: ‘Misschien zou een schrijver een dergelijk boek tijdens zijn leven niet moeten publiceren. En als het despotisme van de kerk in die streken [bedoeld is Brabant - D.] wérkelijk tot het verleden behoorde, zou ik, als volwassene, het wellicht niet aan de openbaarheid prijs geven. Met het schrijven had ik dus géén bedoeling, met de uitgave wél. Mijn bedoeling is duidelijk genoeg: ik leg de vinger op de wond, de wond van het Zuidelijke Nederland, want tallozen slepen hun angsten uit hun jeugdjaren mee, nu nog.’ Er moet derhalve voor Maria van der Steen, die een wond wil helen, alles aan gelegen zijn de waarheid omtrent de kwaal te weten te komen. Zij is kennelijk anti-kerkelijk geworden in de loop van haar leven en haar boek sluit met de zin: ik ‘vloekte God die mij had laten geboren worden.’ De schrijfster moet er op staan, dat haar motieven voor ons verhelderd worden. Zij verwacht daarvan heil voor haar lezers, in het bijzonder voor haar Brabantse lezers.

Er moet vóór alles op gewezen worden, dat de werkelijkheid die Maria van der Steen aan het schrijven heeft gezet - afgezien daarvan of zij die werkelijkheid op niet te corrigeren wijze heeft gezien en doorzien - inderdaad heeft bestaan en inderdaad ten hemel schreiend was. Er heeft zich in Brabant, ‘dat zoet priëel’, wat godsliederlijks afgespeeld de laatste honderd jaar. Het is een

[p. 187]

wingewest geweest voor Den Haag allereerst en later voor allerlei hier domicilie kiezende potentaten. Dat er een knechting door de kerk heeft bestaan, dat is: door de pastoors, de biechtvaders, de school doende religieuzen, de pensionaatoversten - het is veruit het beste dat snel te erkennen. Ook al is daarmee niet het laatste woord gesproken.

Wat nu aangaat Maria van der Steen, hoe verder men leest in haar kroniek, hoe meer de idee van de afrekening wijkt om plaats te gunnen aan het beeld van haar lijden. Er is charge in de manier waarop de ‘tegenpartij’ ten tonele wordt gevoerd, er is te veel arrangement in de gebeurtenissen, telkens ziet men de moedwil van de afrekening, en toch capituleert men uiteindelijk. Ondanks haar manier van voorstellen. Voor de gevoelige, naar volwassenheid en vrijheid strevende mens van de tijd van haar jeugd een smartelijke tijd, die het hart omsingelde met angst en dreigement en wanhoop tenslotte. De gekwelde mensen waarvan Maria van der Steen vertelt maken aanspraak op onze deernis.

Men komt er niet mee klaar, zeggend, het is een vulgaire beslissing het geloof op te geven nu de gelovigen niet deugen, of uit de kerk te blijven nu men ruzie heeft met de pastoor, of God te loochenen omdat men Zijn bestuur niet kan bijvallen; er past de mens een deemoediger houding tegenover de genade van het geloof. Dat is zeker waar. Maar als ons heiligen worden voorgehouden ter navolging en als wij de slechte gelegenheden moeten vluchten, dan houdt dat in dat het geloof een schat in broze vaten is en dat er verschillende manieren van bewaren mogelijk zijn. Niet altijd is het aan een mens gegeven op eigen gelegenheid te beslissen hoe hij zijn schat zal bewaren. Zekere omstandigheden kunnen de rechte wijze van bewaren ongeveer onmogelijk maken. En dat nu is het geval in de zaak die Maria van der Steen aanhangig maakt. Natuurlijk waren er altijd deugdzame en wijze zieleherders, rechtvaardige patroons en liefdevolle leefgemeenschappen. Maar als de rechterhand een dodelijk schot lost, moet men de linker niet vrij pleiten. De mens die schiet is schuldig. De tijd die een mens ten ondergang drijft is op vergelijkbare wijze werkelijk als tijd schuldig.

En welke zijn nu die schulden waarom Maria van der Steen haar tijd aanklaagt? Zij gebruikt het woord niet, maar het is de schuld van het liberalisme. Dat veroorzaakte de wantoestanden op de bedrijven. En dat veroorzaakte ook de wantoestanden in de geloofsbeleving. Over de bedrijven hoeft niets gezegd, daarover is iedereen akkoord. Maar de manier van preken en moraliseren, allerlei praktijken binnen de kerk zijn, als aan het liberalisme verbonden reactieverschijnselen, evenzeer vrucht van de dwalingen van het liberalisme. Deze denkrichting ging er van uit dat de mens goed was: laat hem maar zijn gang gaan. Van de weeromstuit werd het christelijke theologiseren bepaald door het denkbeeld van de menselijke ongerechtigheid. Matigheid werd de deugd

[p. 188]

bij uitstek.. de ongerechtigheid moest beteugeld worden. Door soberheid, kuisheid, armoede, gehoorzaamheid. Kuisheid vooral werd de deugd waaraan men de christen moest herkennen: het lichaam immers was de grote bron van ongerechtigheid. De liefde werd vergeten, die kwam ergens achteraan, was in allerlei uitingen óók alleen maar gevaarlijk en vol ongerechtigheid. En dan zie men het welig tieren van bangmakerij, haastig oordeel, de verdachtmaking, laster en kwaadsprekerij.

Waarom Maria van der Steen haar ik-figuur laat vloeken tegen God en de Kerk, is tenslotte alleen hierom, omdat ze zich door een van het spoor gelopen theologie en de daarmee samenhangende praktijk op de kop heeft laten zitten en dat eindelijk niet meer neemt. Ze heeft gelijk om dat niet te nemen. Ze heeft daarom nog geen gelijk - en hier verdiept zich de deernis om haar smart tot in het religieuze - om haar geloof te verloochenen. Wat zij voor geloof hield is het katholieke geloof niet en de praktijk die zij veroordeelt is de katholieke praktijk niet. Gewetensknechting is geen katholieke praktijk, zij kan op zijn best eens te bepaalder tijd Brabants zijn of des pastoors of wanbeleid van nonnekes.

Men gaat na de lektuur van Totale uitverkoop denken aan het schriftwoord over de ergenis. ‘Wee hen die dezen kleinen ergert’. Onverschillig of de ergernisgevers farizeeën, schriftgeleerden, nonnekes, priesters, fabrikanten of ‘fatsoenlijke’ gelovigen zijn. In dit schriftwoord wordt het feit aanvaard dat de mens van God en Christus verwijderd wordt door de omstandigheden. Wij moeten niet zo schrikachtig zijn om niet te willen toegeven, dat de ‘pastoors’ soms gevaarlijke gelegenheden waren, en, al is het verdrietig, soms hebben de ‘pastoors’ de uitbreiding van Gods Rijk alleen maar verhinderd. Er is een verdoemelijke schijnheiligheid die er in bestaat, dat men altijd uiteindelijk de schuld voor de afval bij de afvallige legt. Dat is niet christelijk. Het is christelijk om soms ook de omstandigheden en de omstanders als schuldigen te brandmerken en wee te dreigen over hen.

Totale uitverkoop roept wee over de omstanders van een jeugd. Het is een droevig en deerniswekkend boek.

Het is in zijn tendentie een onwaar boek: God en de Kerk [Zijn Bruid zonder vlek of rimpel] zijn heilig. Maria van der Steen is dat gaan vergeten, haar toorn overschaduwt haar gezichtsveld en Bert Bakker zal haar geen licht bijhouden. Ook als men alles van Maria van der Steen kan begrijpen en vergeven, een misstap blijft dan nog een misstap.

Over de artistieke prestatie verder gezwegen.

Jan Alain Daf