Roeping. Jaargang 32

[p. 40]

Dom P. Talma
Over het koorgebed

HET gebed is het werk van onzen geest onder aansporing van onzen wil. Is het gebed enkel een denken aan God? Neen het is veeleer een richten van onze gedachten niet slechts op, maar rechtstreeks tot God. Maar het gebed is nog iets meer: het is volgens St. Thomas een aanbieden van onzen geest aan God.

Hierdoor onderscheidt zich het gebed en vooral het Koorgebed van andere wijzen van denken. Indien wij een theologiek vraagstuk één keer goed hebben begrepen, dan behoeven wij op de redeneering die ons dat begrip heeft geschonken, niet voortdurend terug te komen. Wij begrijpen de zaak en daarmee uit. Treft ons daarentegen een kunstwerk, waar een diepe gedachte in ligt uitgedrukt, dan zijn wij niet tevreden één keer den indruk daarvan in ons te hebben opgenomen. Hoe dieper wij zijn getroffen, des te sterker is ons verlangen het kunstwerk, of althans een reproductie ervan te bezitten en in onze kamer aan den muur te hangen, zoodat wij door haar aanschouwing, op ieder oogenblik dat wij dat wenschen, ons de gedachte die ons heeft getroffen weer te binnen kunnen brengen.

Wat is het eigenlijk dat zulk een reproductie voor ons beteekent? Willen wij telkens wanneer ons oog er op valt weer de ‘sensatie’ van toen het kunstwerk ons het eerst trof ‘beleven’? Neen, het kan wel eens gebeuren dat wij de reproductie van den muur nemen, haar voor ons op tafel plaatsen en het volle genot van de eerste kennismaking weer opnieuw smaken. Maar daarvoor zouden wij haar niet, fraai omlijst, aan den muur behoeven op te hangen, het zou genoeg zijn haar in een portefeuille te hebben opgeborgen. Wat de reproductie in waarheid voor ons beteekent is, dat zij voor ons de gedachte die in het kunstwerk is vervat, maar die wij niet los daarvan in woorden kunnen uitspreken, vertegenwoordigt.

‘Sensatie’ en ‘beleven’ zijn onontbeerlijke woorden wanneer wij de bedoeling willen duidelijk maken waarmede wij naar den bioscoop gaan, maar die met het verzonken leven van den geest dat wij zoeken in ons studeervertrek, niets gemeen hebben. Het feit dat onze blik wanneer hij zich toevallig op een bepaalde plek van den muur richt, daar het ons dierbaar kunstwerk ontmoet, waarvan de gedachte zich diep in onzen geest heeft geprent, draagt op een zeer werkelijke hoewel geheel stille wijze bij tot onze levensvreugde; daarom zijn wij aan het bezit der reproductie en aan haar aanwezigheid op de bepaalde plek van onzen muur zoo gehecht.

[p. 41]

Op niet geheel dezelfde, maar toch op overeenkomstige wijze, behooren wij ook aan het lofgebed gehecht te zijn. De gebeden van het Missaal en van het Brevier, en daaronder in de eerste plaats de Psalmen, zijn voortbrengselen, niet van het explicatieve maar van het productieve denken. Het explicatieve denken vindt zijn uitdrukking in een heldere gedachte; de woorden waarin die gedachte is uitgesproken mogen wij, indien wij de gedachte maar hebben begrepen, gerust vergeten, zij hebben op het oogenblik dat ons de gedachte werd medegedeeld hun dienst gedaan. Maar het productieve denken leidt tot een realiteit, en wel in het geval dat ons bezig houdt een uit woorden bestaande realiteit. Het explicatieve element, dat in zulk een geheel van woorden steeds aanwezig zal zijn, kan op zich zelf genomen zeer belangrijk, het kan zelfs een verheven theologieke gedachte zijn. Maar zij is zóó uitgesproken dat zij zich niet van de uitspraak zelve los kan maken. Zij scheidt zich ook niet, terwijl wij haar uitspraken, van onzen geest af, maar blijft met al hetgeen daarin, onuitgesproken, met haar verwant is verbonden. ‘Wanneer ik Uw hemelen aanschouw, het werk Uwer handen, de maan en de sterren, die Gij hebt geschapen...’ zegt de Psalmist. Het is aanstonds duidelijk, dat hij in deze woorden God prijst als Schepper van iets zóó verhevens als den sterrenhemel. Maar hij doet dat zóó, dat er, terwijl wij zijn woorden reciteeren of zingen, méér in onzen geest plaats heeft dan de samenvatting van eenige begrippen in een gedachte. Zulk een gedachte wordt wel gevormd, maar zij is niet het eindpunt van de beweging, door de woorden van den psalmist in onzen geest opgewekt; zij is slechts het middel waardoor het godsdienstig leven dat wij, verborgen in het diepste onzer ziel, leiden, als het ware naar buiten treedt, in de door ons uitgesproken verzen overgaat en zich daarin belichaamt; zoodat, wanneer eenigen tijd later hetzelfde Psalmvers weer aan de beurt komt om te worden gezongen, het is alsof iets van het innigste onzer ziel daarin is blijven leven en ons nu van buiten af tegemoet treedt. Kortom, het Psalmvers dat eerst een zoo scherp omschreven gedachte uit onzen geest scheen te lichten, blijkt de drager te zijn geworden van iets van het - in explicatieven zin - onuitsprekelijke, allerinwendigste leven onzer ziel. Nooit zijn dan ook de voorwaarden om tot ons zelven in te keeren gunstiger dan wanneer wij deel uitmaken van een koor dat de door de H. Kerk voorgeschreven gebeden, waaronder de Psalmen zulk een voorname plaats bekleeden, reciteert, of liever nog zingt. Al onze aandacht moeten wij daarbij geven aan de voorgeschreven gebeden, maar juist omdat deze door het productieve denken zijn ingegeven, roepen zij in ons datgene wakker dat het diepst en het stilst in ons leeft en doen ons daar mede verkeeren; en dit leven is het dus dat wij, al psalmodieerende, onzen Schepper als een offer van lof en dank aanbieden.

Om de waarde der kerkelijke getijden te begrijpen moeten wij ons dus eerst

[p. 42]

duidelijk hebben gemaakt dat het de eigenschap is van het productieve denken of beter van de wijze waarop de voortbrengselen van het productieve denken worden gekend - van de ‘productieve kennis’, ‘connaissance poétique’ dus - dat zij ons niet slechts het feit van het bestaan van onzen geest, maar zijn gesteldheid tot ons besef brengt, en ons in het genot daarvan stelt. En wel geschiedt dit, zooals ik reeds heb gezegd, door het kennis nemen van een buiten ons tot stand gebrachte realiteit. Maar wat deze realiteit ons doet beseffen kunnen wij níét gelijk die realiteit buiten ons plaatsen, het laat zich van ons eigenbesef niet afscheiden. Dit is niets anders dan de aan ieder bekende eigenschap van kunstwerken, om, naar de mate waarin zij zelve tot klaarderen vorm zijn gekomen, iets onuitsprekelijks in ons gaande te maken, maar dat zich van ons zelven niet los laat maken.

Hoe anders is het met de voortbrengsels van het explicatieve denken! Dit zijn heldere gedachten die zich van onzen geest afzonderen en die wij in haar afgescheidenheid vóór onzen geest kunnen plaatsen. Telkens als wij zulk een gedachte denken, komt tevens het bestaan van onzen geest tot ons besef, maar ook enkel dat naakte bestaan. Eigenlijk had ik ‘dat droge bestaan’ moeten zeggen, want allen herinneren wij ons onderwijzers, leeraars of ook zelfs hoogleeraars, wier geest enkel was gevuld met explicatieve gedachten, onderling wederom op de meest explicatieve wijze verbonden, en zulke docenten vonden wij dan erg ‘droog’.

Het explicatieve denken is het ideaal der wijsgeeren. Hun denken is een bij zich zelven overleggen dat leidt tot wat Plato een ‘inwendig gesproken woord’ noemt, waarmede hij dus een heldere gedachte bedoelt, die de uitkomst van ons denken vormt en die zoozeer van ons ‘ik’ is afgescheiden, dat wij haar onmiddellijk op deze wijze die ons het duidelijkst voorkomt in uitwendig gesproken woorden kunnen kleeden.

Maar het productieve denken leidt niet tot zulk een van ons ik afgescheiden uitkomst in onzen geest. Het kan daarom pas gestalte krijgen in een van ons zelven verschillende en in het geval van het gebed uit woorden bestaande realiteit. Men denkt niet in een bepaalde taal, maar men dicht of in het Nederlandsch of in het Latijn, en dan nog wel alleen indien men die taal geheel beheerscht. Deze uitwendige realiteit vervangt dus het inwendig gesproken woord van het explicatieve denken. Maar zij is, ook al bestaat zij zelfstandig buiten ons, niet zoo onafhankelijk van ons als het inwendig gesproken woord, ook al heeft dit nog geen uitwendige inkleeding gevonden. Het kunstwerk [om het voortbrengsel van het productieve denken aldus zeer in het algemeen te noemen] is slechts als drager van een productieve gedachte iets dat onafhankelijk van onzen geest bestaat, maar de gedachte zelve die het draagt is iets van den geest, en laat zich niet van den geest scheiden.

[p. 43]

Maar wat is dan de waarde van zulk een werk? Staat het dan niet in alle opzichten bij het ‘inwendig gesproken woord’ ten achter? Een bevredigend antwoord hierop geven zou mij te ver voeren, de opmerking moge volstaan dat de maker van een kunstwerk, zoo hij al niet buiten zich zelven treedt in den zin dat hij zich van zijn geest los zou maken dat toch in zooverre wel doet, dat hij zijn geest ontdoet van de beperktheid alleen voor hem zelven van belang te wezen. Hij die productief denkt, denkt en produceert voor allen die eender denken als hij. En daarom is het productief denken constructief denken zoodra het door menschen wordt gedaan in hun hoedanigheid van leden eener maatschappij.

Maar, zal men zeggen, alle menschen zijn geen kunstenaars. Neen, maar ik heb aan het woord ‘kunstwerk’ een zoo algemeene beteekenis gegeven, dat het iets geworden is waar wij haast op ieder oogenblik mede te maken hebben. Wanneer wij op straat iemand tegenkomen, met wien wij kort geleden kennis hebben gemaakt, houden wij hem dan staande en zeggen wij: ‘Ja, ja, ik ken U heel goed, wij hebben elkaar laatst daar en daar ontmoet, U heet zus en zóó en U doet dit en dat, en wij hebben samen hier en dáárover gepraat’? Dit zou de explicatieve manier van begroeten wezen en de ander zou het recht hebben te vragen waarom wij hem eigenlijk al die mededeelingen deden. In waarheid doen wij dan ook heel anders. Het feit dat onder de voetgangers die even onverschillig aan ons voorbijgaan als wij aan hen, er plotseling één is met wien wij een relatie hebben, waarvan het bestaan hem op het zelfde oogenblik óók door het hoofd moet gaan, brengt een zekere spanning in onzen geest te weeg, een spanning die geheel onbeschrijfbaar is. Ons eigenbesef doet zich even in zijn onuitsprekelijkheid gevoelen. Hoe reëel die spanning is wordt door romanschrijvers dikwijls genoteerd. Van Deyssel zegt ergens zoo ongeveer: ‘Wij zijn zulke gevoelige menschen dat wij ieder die ons vriendelijk tegemoet komt, wel uit dankbaarheid om den hals zouden willen vallen, maar ieder die ons ietwat stuurs bejegent, zouden wij in het gezicht willen krabben.’ Hoe die spanning op te lossen? Het middel wordt ons door de samenleving aan de hand gedaan; deze heeft daartoe speciaal iets reëels geschapen, een kunstwerk dus, voortbrengsel der productieve gedachte, en door ons op overeenkomstige wijze dus productief gekend, het gebaar nl. van onzen hoed met behulp van onze rechterhand voor den tijdsduur van twee of drie seconden boven ons hoofd te doen zweven.

Wij behoeven slechts onzen dagelijksen wandel met eenige aandacht gade te slaan om verrast te worden door de groote rol die het productieve denken in ons leven speelt, en door het onvermogen van ons explicatief denken om zich van de beteekenis van dat productieve denken rekenschap te geven. Het voorbeeld van het gebaar waarmede wij elkaar op straat plegen te groeten heb ik gegeven om te doen zien welke simpele dingen, indien men aan het voortbrengsel van

[p. 44]

het productieve denken den naam ‘kunstwerk’ geeft, onder dat begrip vallen. Maar het zijn niet slechts de onbelangrijkste - of althans aan het explicatieve denken onbelangrijk toeschijnende - voorvallen van het leven die enkel productief zijn te waardeeren, maar het geheele leven, tot in zijn meest verhevene uitingen wordt door het productieve denken beheerst. Ja, volgens St. Thomas, indien men hem goed leest, is de groote deugd van ‘godsdienst’ niet anders dan een uiting van het productieve denken....