Roeping. Jaargang 31

[p. 516]

Godfried Bomans
School-herinneringen

I

IN de eerste klas van de Lagere School lazen wij ‘Ot en Sien’, waarbij elke lettergreep door een streepje gescheiden was van de daarop volgende. De tekst was zeer luid en bovendien zeer langzaam gelezen, voor mij een onuitsprekelijke kwelling betekende, daar ik in een oogwenk onderaan de bladzijde was en dan een half uur moest wachten, eer deze mocht omgeslagen worden. In de 2-de en 3-de klas lazen wij vreugdeloos geïllustreerde en dor ingebonden boekjes over brave knapen, die gewoonlijk Wouter of Willem heetten en die, zonder één ogenblik in te zinken of te verslappen, een voortdurende vreugde waren voor hun oppassende ouders.

Hoewel ik niet besefte waar mijn neerslachtigheid vandaan kwam, werd ik bij het lezen van dit soort lectuur door een diepe treurigheid aangegrepen. Opmerkelijk was ook, dat de tekenaar met de mode enige tientallen jaren ten achter was. Ik herinner mij heren met stijve halsboorden, dames met pormouwen en jongetjes met totaal in onbruik geraakte buisjes aan, terwijl de meisjes onder hun rokjes lange, kanten broekspijpen droegen, wat hun begerenswaardigheid niet verhoogde. Allen glimlachten. Deze glimlach beduidde: wij zijn braaf en mogen ons kalme opgewektheid veroorloven. Ook betekende het: anderen zijn niet braaf, wij wel, wij glimlachen derhalve. Dezelfde benauwde hoogmoed sloeg mij ook uit de tekst tegen. Ik heb onder die boekjes mateloos geleden. U vindt dit een groot woord. U denkt, dat alleen volwassenen lijden.. Kinderen lijden niet. Kinderen zijn blij. Zo denkt bijna iedereen. Het is echter anders. Alleen kinderen lijden zonder mate. Als ik toen geweten had, wat ik nu besef: dat deze boekjes waren uitgezweten door bekrompen zielen, wier deugdbesef zat opgesloten in de enge cel van wat niet mag en niet behoort, dan had ik gedacht: vooruit, het grote, ruime leven is ‘andrs’, naar de duivel ermee. Nú dacht ik: dit is het dus, zó moet het zijn. De volstrekte aanvaarding van deze zoete en tegelijk stoffige wereld als de juiste en blijkbaar door ietereen gedeelde zienswijze bracht een oneindige treurigheid teweeg, omdat geen enkele twijfel aan de voortseffelijkheid van deze gemoedsgesteldheid opluchting bracht. De bevrijding van het beter te weten en de daardoor ontstane geamuseerdheid [want nú amuseren die boekjes mij] doet zich op die leeftijd niet voor. Men is weerloos. Verweer immers ontstaat door ervaring en die is er niet.

Een school ruikt vuns, zuur, verschaald en zweterig. Het is een veilige lucht. De uitwasemingen van zelden gewassen kinderlijfjes verdicht de dampkring

[p. 517]

tot een stinkende beslotenheid. Men maakt daar deel van uit. Daarbuiten is het ontzettende leven der grote mensen, waarvan niets te begrijpen valt. Hier stinkt het wel, maar er is iets liefs aan alles. De dingen zijn te overzien. Daar is de barst in de muur naast het schoolbord, hier is mijn lessenaartje. In het gevlamde hout valt een opspringend hondje te onderscheiden. Dag hondje. We zijn er weer.

Vóór de klas staat juffrouw Oltmans. Juffrouw Oltmans draagt bellen in haar oren en een wat laag uitgesneden hals. Ofschoon juffrouw Oltmans in het bezit is van een stok met een gummi dopje, waarmee zijn de Nuttige Dingen aanwijst, kan dit toch niet verhinderen dat zij vrouw is. Er is een zoet en bang geheim om haar en wij mogen dit niet weten. Soms ziet zij uit het raam en zucht. Juffrouw Oltmans heeft schone, vochtige ogen en een vochtige stem. Eenmaal weende zij. Zij wees, tikkend met het gummi dopje, de plaatsen aan, waar men, varend van Groningen naar Winsihoten, langs moest komen: tik, tik, tik, met het dopje op het gladde glazuur van de kaart en wij reriteerden luidop de plaatsnamen: Westerbroek, Hoogezand, Sappemeer, Zuidbroek, in het hoge Gregoriaans, waarmee kinderen te kennen geven dat zij de ‘leerstof’ machtig zijn. En opeens, tussen Sappemeer en Zuidbroek, daar weende juffrouw Oltmans, geluidloos. Zij wendde zich af en ging voor het raam staan, daar, waar een dode wesp in het gordijntje zat. Wat zag zij, toen zij de dorre straat van onze school inkeek? Voer zij door, van Winschoten, dwars door het bruine Duitsland, het lichtrose Polen, het oneindig gele Rusland in? En waar vaart zij nu, terwijl ik dit schrijf? Hoe vaart gij, juffrouw Oltmans?

Geuren zijn belangrijk op school. De geur van een gomelastiek of ‘stuf’, dat naar je broekzak ruikt; maar heb je er mee gegumd, dan ontstaat aan een van de smoezelige kanten een kleine doorbraak van het ongerepte binnenste en als je dàt tegen je neus houdt, dan ruik je wel degelijk dat het een ‘stuf’ is. De geur van lege boterham- trommeltjes der ‘overblijvers’, die ranzig is en de zure, armelui's lucht van een W.C. die open staat. De natte jassen, die aan de ‘haakjes’ hangen op de gang, ruiken naar verrotting en bederf, maar je weet ook meteen: het zal nu spoedig Sinterklaas zijn. De zoete geur, van meisjes en de angstaanjagende geur van een pas geslepen potlood.

De ene klas ruikt ook anders dan de andere. Alle ruiken bedompt, benauwd en bedorven, maar ieder heeft zijn eigen bedorvenheid. De eerste klas het minst. Daar staan de ramen open, het lokaal is ruim en helder, vrolijke platen hangen langs de lichte muren, ik houd niet van die klas. Het woord ‘klas’ is een glasachtig woord en de eerste is helemaal een klas. Ik kan er niets mee doen. De tweede is mij ook vrtemd. Maar de derde klas is helemaal van mij. Hij ligt op het eind van een doodlopende gang, verscholen in een hoek. Het licht valt er dralend door de hoge ramen en op winterdagen is hij vol schemer. Hier trekt

[p. 518]

de verschrikking, de altijd aanwezige angst van op een ‘school’ te zijn en in een ‘lokaal’ te zitten langzaam weg en groeit een warm gevoel van saamhorigheid met de andere lijfjes. In de doezelige volte zeurt de vochtige stem van juffrouw Oltmans en opeens, daar ontstaat de extase. Het is een hevige vervoering. Ruimte en tijd krimpen weg, het gevoel van ‘ik’ te zijn verdampt en wij zijn wij: een massief blok kleffe kinderen, een warm organisme, waarin ieder, ontkomen aan zichzelf, ‘wij’ geworden is. Het is een alles doorstromend en alles omvattend gevoel, van een zo groot geluk, dat het pijn doet. Ik bemin de jongen naast mij en de rug van de jongen vóór mij. Alles bemin ik en niets appart. Ik bemin de met fijnheid doorgloeide oorschelpen van een meisje, haar griffeldoosje, haar sponsje en het tedere dons, dat kroezelt in haar nek, juist op het plekje waar haar twee vlechtjes zich scheiden gaan. Ik bemin dit alles niet afzonderlijk, met de liefde der begerigheid en van het bezit, maar met een alles omhelzende genegenheid, omdat het deel is van het dompige samen, dat wij zijn. Geluk is het en ik heb het gekend.

Waarom haat ik kapelaan Determeijer? Is hij niet correct, wellevend, stipt en zelfs misschien wel een beetje heilig, op een bedaarde, correcte en Determeijer -achtige manier? Jazeker, dat is hij. Het moet erkend worden. Kapelaan Determeijer weet zich te ‘beheersen’. Hij is ‘meester’ over zichzelf. Hij heeft geen ‘ongeregelde begeerten’. Toen hij jarig was, boden wij hem een snoepje aan. Kapelaan Determeijer vatte het snoepje aan en legde het naast zich op de lessenaar. Daar lag het. ‘Voor de Zondag’, sprak hij, ‘door de week snoepen wij niet.’ Kijk, kijk. En hoog in de hemel sloeg God zijn boek open, sleep zijn potlood en schreef daarmee, na het puntje even tussen de lippen bevochtigd te hebben, de correcte mededeling: ‘Kapelaan Determeijer heeft een snoepje terzijde gelegd.’ Eens zal kapelaan Determeijer opwieken naar de hemel met een bdaarde rustige vleugelslag en dan zal het boek daar liggen, met al die snoepjes erin. Men merkt dat zo niet, maar het loopt op. God is alwetend. Hij heeft, zonder de snoepjes op te tellen, het eindgetal vast in zijn hoofd. En hij zal zeggen: ‘Determeijer, ga heen. Gij zijt een zeurpiet.’

Zijn dit zondige gedachten? Jazeker. Maar na zo'n gedachte kan ik bevrijd en opgelucht naar kapelaan Determeijer luisteren. Hij geeft ‘catechismus’ en ‘bijbelse geschiedenis’, één uur in de week. Wij wandelen met Christus door het Heilig Land, dat er welverzorgd en netjes aangeharkt uitziet. Op bepaalde plaatsen, die door het evangelie tevoren zijn aangegeven, komen de Palestijnse landlieden ordelijk bijeen om naar Christus te luisteren. En zie, precies op het afgesproken uur, daar nadert Christus en verstrekt een kleine parabel. Daarna gaat de menigte op ordelijke wijze uiteen. Het is gebeurd. Wordt er gesnoept in het Heilige Land? Neen, neen. Het is mogelijk dat de Farizeeën een weinig snoepen, maar de Barmhartige Samaritaan zal het voor de Zondag terzijde

[p. 519]

leggen. Maria en Jozef zijn gevestigd te Nazareth, na eerst in Bethlehem en Egypte gewoond te hebben. Jozef drijft er een timmermanswinkel. Ofschoon slechts voedstervader, is hij toch aangesloten bij het Heilig Huisgezin. Het kind Jezus was aanvankelijk bevriend met Johannes de Doper, doch toen deze zich in de woestijn terugtrok en sprinkhanen nuttigde, speelde het goddelijk kind niet meer met hem. Jezus was zeer gehoorzaam. Toch liep hij eens, zonder zijn ouders hiervan te verwittigen, naar de tempel en verborg zich daar. Wij zien aan het mondje van kapelaan Determeijer, terwijl hij dit vertelt, dat hij dit geenszins goedkeurt. Hij acht dit onordelijk en incorrect.

Hoe ziet het mondje van kapelaan Determeijer eruit? Het is een keurige rozenknop. Het bloeit tussen de roze, gladgeschoren wangen en vormt kleine, welverzorgde zinnen. Deze zinnen hebben betrekking op de bruiloft van Canaä en de wonderbare Visvangst. Maar hun diepere betekenis luidt: Er valt op mij niets aan te merken. Zou kapelaan Determeijer, bij het verlaten van het schoolgebouw, kunnen struikelen en languit van de stoeptreden rollen? Stel, dat hij een wind liet. Zulke dingen gebeuren toch. Een forse, onbekommerde wind, zodat zijn soutane een ogenblik als een wijde hoepelrok om hem heen stond. Wat zou hij dan zeggen? Ik zou dat zo graag, zo zielsgraag weten. En ook dit: of kapelaan Determeijer naar de W.C. gaat. Het zijn zondige gedachten en ik haat hem, omdat hij mij tot die gedachten dwingt. Als ik maar wist, dat hij die dingen deed en net als wij betrokken was in het royale leven, dan zou ik ophouden slecht te zijn en hem vurig gaan beminnen. Nu kan dit niet. Als ik hem nú beminde, dan verried ik de reten in de vloer, de barsten in de muur, de wratten in de hand van Jantje Cubats en de kleine, lief behaarde onregelmatigheid op de wang van Wiesje Premsela. Dan zou alles, wat ik met liefde gewonnen had, van mij terugwijken. Dan werd de aarde woest en ledig.