Roeping. Jaargang 31

[p. 486]

Henri E. Ett
Herman de Man

OMSTREEKS 1937 maakte ik kennis niet het werk van Herman de Man, dat wil dus zeggen: vijftien jaren na het verschijnen van zijn eerste boek, ‘Aardebanden’, dat, intussen - niet uitzondering van ‘Weideweelde’, ‘De Eenzame’ en ‘Meester Lampelaar’ - hemelsbreed van zijn latere publicaties verschilt.

Wat mij het allereerst in zijn romans trof - ik begon, geloof ik, met ‘Het Wassende Water’ - was een sfeer, die mij terugvoerde naar mijn jeugdjaren in Delft, waar destijds - ik spreek hier van de periode tussen 1910 en 1926 - nog zeer veel, voornamelijk van de ouderwetse kanten, van het boerenbedrijf te zien was. Wij hadden er drukbezochte paarden-, koeien-, schapen- en varkensmarkten en nog levendig herinner ik mij, hoe het daar op die dagen een komen en gaan was van boeren en boerinnen uit de streek tussen Delft en Gouda en welke schilderachtige taferelen deze mensen, met hun, sinds lang, uit de tijd geraakte ‘sjezen’, tilbury's en ‘glazen wagens’ opleverden.

Men weet overigens, dat de verhalen van Herman de Man zich afspelen in de ‘contreien’ beoosten Gouda, in de Krimpener- en Lopikerwaard, een van de mooiste streken van ons land en dus bij de gemiddelde Nederlander maar weinig bekend.

Nu ik mij, sedert het begin van het jaar, bezig houd met een onderzoek naar ‘leven en werken’ van Herman de Man, heb ik dit gebied weer meerdere malen bezocht. En telkens weer valt het mij op, dat deze uitgestrekte polders als 't ware de sfeer van het werk van De Man ademen. Zo trefzeker heeft hij dit alles onder woorden gebracht. Maar hoe zou het ook anders kunnen? Gegeven zijn schrijverschap en meer in het bijzonder, zijn buitengewoon talent van verteller, is hij ruimschoots in de gelegenheid geweest de sfeer van die Waarden in zich op te nemen. Een groot gedeelte van zijn jeugd- en jongelingsjaren immers, bracht hij door in het gebied van Hollandse IJssel en Lek, waar hij als zoon van een ‘lapjeskoopman’, die voor zijn vader met koopwaren de boer op moest, vrijwel dagelijks de dorpen en buurtschappen bezocht, die hij tot in alle hoeken en gaten leerde kennen. En wat nog meer zegt: even zovele malen werd hij geconfronteerd met handel en bedrijven van de bewoners daar, uit wie hij later de modellen voor zijn boeken zou kiezen. Daarbij - en hier krijgen wij iets van zijn werkmethode te zien - deed hij maar node afstand van het schetsen van historische werkelijkheden tot in alle details toe.

Meermalen bijvoorbeeld, zal hij in zijn jonge jaren door Hoencoop zijn ge-

[p. 487]

trokken, waar sedert onheugelijke tijden een hofstede staat, ‘Watersnoodt’ geheten. Op deze boerderij nu, plaatst hij in ‘Het Wassende Water’ de familie Beijen, een naam welke o.a. voortkomt in Benschop, het dorp, waar De Man tussen 1902 en 1909 woonde. In ditzelfde dorp leefde in die dagen een man, die daar in hoog aanzien stond en voor wie de jeugdige Herman een grote bewondering had. Onwaarschijnlijk is het daarom niet, dat deze man, althans ten dele, model heeft gestaan voor de hoofdpersoon uit ‘Het Wassende Water’, Gieljan Beijen, wiens familienaam ook gedragen werd door het luisterrijke voorbeeld, dat de Man zich uit zijn Benschopse jaren herinnerde.

En om nog eenmaal tot ‘Watersnoodt’ terug te keren: op deze hofstede woonde vroeger een zekere Gaaikhorst, een naam, welke ons ‘Rijshout en Rozen’ in het geheugen roept, dat zich grotendeels aan het Hemeltje afspeelt, een buurtschap aan het Boveneind van Benschop, onder de rook van Ijsselstein.

Daar aan het Hemeltje leefde - volgens ‘Marie of hoor ook de Wederpartij’ - omstreeks 1902, een koopman, die de hoofdpersoon van dit boek met raad en daad bijstond in diens, aanvankelijk zeer ordentelijke, pogingen om uit de staat van weduwnaar te geraken. En voor die koopman - dit is wel zeker - heeft de vader van De Man model gestaan, wat, historisch gezien, niet zover bezijden de waarheid is, dan de oude heer Hamburger [zo luidde oorspronkelijk de familienaam van de Man] zich bijvoorbeeld door het schrijven van ‘moeilijke brieven’ voor minder-ontwikkelde Benschoppenaren verdienstelijk maakte. Maar de historische betrouwbaarheid van ‘Marie of hoor ook de Wederpartij’ gaat nog verder, want nog altijd wonen daar, in de gemeente Benschop, de man en de vrouw, wier levensgeschiedenis - zij het dan hier en daar sterk ‘gearrangeerd’ - in dit boek verteld wordt.

Frappanter in dit opzicht, is echter de inhoud van ‘Meester Lampelaar’, dat een vrijwel getrouw verslag geeft van de gebeurtenissen, welke zich enkele tientallen jaren geleden in een kleine familie te Oudewater afspeelden, al doet De Man dan of dit verhaal eigenlijk thuishoort in de zeer intieme, plaatselijke historie van een stadje aan de Vecht, waarvoor wellicht Nieuwersluis in aanmerking zou kunnen komen. Doch in ieder geval zijn twee van de drie personen, die voor de voornaamste figuren uit ‘Meester Lampelaar’ model hebben gestaan, nog in het land der levenden.

Tot de plaatselijke geschiedenis - maar dan ook alweer: de zeer intieme, locale historie - van Oudewater behoort eveneens het verhaal, dat ons verteld wordt in ‘De Eenzame’, waarvan de hoofdpersoon onmiddellijk door geboren en getogen inwoners van dit plaatsje herkend werd, toen het boek in 1924 verschenen was. Een aardige bijzonderheid is daarbij, dat de man, wiens ietwat navrante levensgeschiedenis in deze roman opgedist wordt, een leraar van Herman was geweest, met wie deze nu niet bepaald goed kon opschieten. Des te prij-

[p. 488]

zenswaardiger is het dan ook in De Man, dat hij zich bij het schrijven van dit boek door geen enkele rancune heeft laten leiden.

En vervolgens: wie, onder de Nederlanders, die omstreeks het begin van deze eeuw de volwassen leeftijd hadden bereikt, zal niet in de figuur van Dr. Elias uit ‘Rijshout en Rozen’ de medicus van Joodsen bloede uit Oudewater hebben herkend, tot wie van heinde en verre patienten kwamen, die door galaandoeningen geplaagd werden.

Eén stad is er, welke in het oeuvre van Herman de Man er niet bijzonder goed afkomt. De herinneringen aan Gouda - want zo luidt de naam van die plaats - zijn voor hem misschien niet zo plezierig geweest. Zeker is het, dat hij daar enige tijd in een logement heeft gewoond, onder voor hem niet bepaald prettige omstandigheden. Maar in ieder geval, was hij in die periode in de gelegenheid stof op te doen voor zijn latere roman ‘De Kleine Wereld’, het verhaal van de wederwaardigheden van twee bedelaars op hun ééndaagse tocht van Schoonhoven naar IJsselstein. En om de sfeer van het bedelaarslogement te kunnen herbeleven, schreef hij dat boek in zo'n zelfde établissement in Den Bosch.

In zijn Goudse periode werkte De Man, gedurende enige maanden, op een scheepsbouwwerf onder Gouderak, waardoor hij naderhand in staat was, met kennis van zaken, zijn ‘Scheepswerf de Kroonprinces’ te schrijven. En het was ook in die dagen, dat hij wel eens meehielp bij het opbouwen van de tenten en kramen voor de Goudse kermis, zodat hij later wist waarover hij schreef, toen hij enkele kermisklanten in zijn ‘Een Stoombootje in de Mist’ deed optreden.

Na zijn overgang tot het Rooms-Katholicisme, in 1927, breidde zich ook het terrein van zijn waarnemingen als romanschrijver weer uit. Daaraan danken wij o.a. het ontstaan van zijn boekje ‘Maria en haar Timmerman’, dat overigens, naar mijn mening, niet zo geslaagd mag heten. In deze kleine roman doet De Man het voorkomen, alsof de door hem behandelde geschiedenis zich in de polder Meerlo onder IJsselstein afspeelt, maar in werkelijkheid behoren de gebeurtenissen rond Maria en haar timmerman - beoordeeld naar de historische achtergronden, welke achter vele verdichtselen schuilgaan - in de omgeving van de Achelse Kluis thuis.

Ik heb getracht in dit artikel een globale indruk te geven van de resultaten van mijn poging tot reconstructie van het werk van Herman de Man, dat zich - het zij en passant gezegd - voor dergelijke navorsingen al bijzonder goed leent. Van enige volledigheid kan hier natuurlijk geen sprake zijn, maar in het boek, dat ik eerlang over De Man hoop te schrijven, zal ik o.a. uitvoeriger op mijn bevindingen bij dit gedeelte van mijn onderzoek terugkomen.