Roeping. Jaargang 31

[p. 423]

Gabriel Smit
Henri Bruning ontdekte een andere Gezelle

HET boek dat Henri Bruning over Gezelle geschreven heeft, behoort tot het allerbeste dat ooit over de Vlaamse priesterdichter is gepubliceerd. Het zal zich ook niet makkelijk laten evenaren. Bruning is een even intelligent als gevoelig essayist, hij heeft zich over het algemeen goed gedocumenteerd en hij vond in Gezelle een thema, dat hem een grote persoonlijke verwantschap bood. [Voor een schrijver als Bruning is vooral dit laatste van beslissend belang; hij vocht in Gezelle met een eigen probleem, om een eigen verheldering, en het boek ontleent zijn sterkste, suggestiefste kracht aan dit achter vrijwel iedere regel voelbare streven naar eigen verantwoording.] Het thema kan bekend zijn; er is over het boek ‘Guido Gezelle, de andere’ [Uitgeverij Daamen, Den Haag] al vrij veel gescheven. Gezelle's oeuvre valt in twee delen uiteen: het jeugdwerk en wat daarop onmiddelijk aansluit, tot 1860 ongeveer, èn het werk der laatste twintig jaren, ongeveer van 1880 af. Deze beide delen verschillen aanzienlijk. Daartussen ligt een tijd van ongeveer twintigjarig zwijgen. Waarom zweeg de dichter en in hoeverre wordt dit zwijgen door het verschil in karakter tussen het eerste en het tweede deel van zijn levenswerk gemotiveerd?

De vondst van Bruning is, dat hij het zo gestelde probleem resoluut heeft uitgeheven boven de nogal huisbakken motiveringen waarin het dreigde te verzanden. Van een groot dichter als Gezelle aan te nemen, dat hij twintig jaren zweeg omdat hij als leraar te Roeselare moeilijkheden met zijn superieuren had gekregen, is minstens goedkoop, maar men zat er in Vlaanderen misschien nog te dichtbij om het perspectief te krijgen, dat Bruning zich schepp en kon. Men ging totnogtoe uit van een zorgvuldig nagespeurde maar toch veelal vrij oppervlakkig geinterpreteerde dagelijkse realiteit, en paste die min of meer op de verzen toe. Bruning koos de omgekeerde, juiste weg: hij ging van de gedichten uit. Dat kon hij doen, omdat hijzelf een dichter is en hij kon het zo intelligent en overtuigend doen, omdat hij daarnaast een zeer scherpzinnig essayist is. Zijn persoonlijke ervaring bewees hem, dat een dichter misschien niet het diepst, maar wel het meest bewust leeft in zijn verzen. Dat wil zeggen: in zijn poëzie onthult [en verhult] een dichter van zichzelf waarheden, die hem buiten de ogenblikken der poëtische creatie niet of nauwelijks bewust behoeven te zijn. Zijn schrijven reikt verder dan zijn bewust leven; in zijn dichten reikt wat als levensbeweging en levensdoel in hem vaak sluimerend actief is, naar het be-

[p. 424]

wustzijn in het woord. En zelfs dit proces behoeft nog niet altijd tot een volledig en in ieder geval niet tot een ononderbroken vóórtdurend bewustzijn van het geschrevene te leiden, want het geschrevene is beeld en heeft als beeld [voor de lezer] weer een nieuw, eigen perspectief. Het wordt, eenmaal neergeschreven, in zekere zin autonoom en wanneer het van zo universele kracht is als wat Gezelle schreef, heeft het voor ieder die het ontmoet en beleeft een eigen waarheidsperspectief, dat het voor Gezelle niet [of nog niet] behoefde te hebben.

Dit betekent natuurlijk niet, dat Gezelle zijn poëzie niet beleefde of dat zijn leven met zijn poëzie weinig of niets uitstaande had. Het betekent alleen, dat zijn natuurlijke conditie die van een dichter was. Met andere woorden: hij was een mens, wiens subtielste mogelijkheid van levensverkenning was gegeven in het dichterlijke woord, maar het spreekt vanzelf dat die levensverkenning van het leven zelf moest uitgaan. Zijn eigen, dagelijkse bestaan met alles wat het te leven, ontdekken, verduren, beamen, ontkennen, verdragen, jubelen en lijden bood, was uitgangspunt, waarvan geen ogenblik kon worden verwaarloosd, maar wat deze dagelijkse werkelijkheid in waarheid wàs, kwam - bij wijze van spreken - eerst in de poëzie aan het licht. Iemand die dus Gezelle's dagelijkse leven met al zijn vaak wonderlijke kwetsbaarheden en grilligheden zou reconstrueren en op grond daarvan zijn gedichten zou willen verklaren [èn zijn zwijgen], doet ongeveer het zelfde als iemand die een bloem beoordeelt op grond van de knop. Hij kan hoogstens constateren, dat het een goede knop is en dat de condities voor een royale uitbloei gunstig zijn, maar verder kan hij niet gaan.

Bruning koos dus de juiste weg. Hij ondervroeg de gedichten omtrent de waarheid over Gezelle. Hij constateerde - naast bepaalde overeenkomsten - aanzienlijke verschillen tussen de verzen uit de eerste en de tweede periode en hij trok de heldere conclusie, dat de twintig stille jaren waardoor deze perioden gescheiden zijn, door de oorzaak dezer verschillen moest worden verklaard. De Gezelle van de eerste periode meende hij terecht in hoofdzaak te kunnen omschrijven als een Christus-mysticus, die van de tweede periode als een natuur-mysticus. Dit behoeft, uiteraard, geen tegenstelling te zijn. Motieven uit de eerste periode keren in de tweede weer, evenals motieven uit de tweede in de eerste al worden aangekondigd. Bruning heeft het zelf zeer goed geformuleerd toen hij schreef, dat motieven, die eerst op de achtergrond leefden, naar de voorgrond kwamen, en omgekeerd. Er is dus geen scheiding, maar ontwikkeling en groei. Doch een in menig opzicht dramatische, zelfs tragische ontwikkeling [tragisch dan in de verhouding van Gezelle tot zijn omgeving], want als ieder gemaal artist was Gezelle zijn tijd ver vooruit en wie ook maar een

[p. 425]

enkel ogenblik het theologische woestijnklimaat van Gezelle's dagen wil vergelijken met de religieuze, zelfs theologische bloei van zijn lyriek, slaat de vrieskou om het hart. En tegelijkertijd: te eisen dat zijn tijdgenoten hem voledig moesten verstaan is hen ervan te beschuldigen, dat zij minder geniaal waren dan hij. In zekere zin heeft ook de ‘gewone man’ gelijk. Genialiteit is een wissel op de toekomst, die in het heden slechts ten koste van gruwelijk zware rente wordt verdisconteerd.

Bruning bewijst, door middel van een zeer zorgvuldige en vaak uiterst subtiele ontleding en vergelijking der verzen, dat de jonge Gezelle opgroeide in het eenvoudige Christusgeloof van zijn jeugd: een in wezen zeer traditioneel geloof, hoe persoonlijk en dichterlijk ook beleefd. Maar hij groeide er uit. Het bleef voortleven, ook in hemzelf, maar het kreeg een andere functie, naarmate Gezelle's verhouding tot de omringende werkelijkheid der natuur veranderde. Zijn geloof bracht hem de aarde en haar schoonheid nabij als dienstbare getuigen van de liefde en de heerlijkheid Gods, maar langzamerhand kreeg de aarde een andere, minder dienstbare, meer eigen schoonheid als wezenlijk beeld van Gods barmhartigheid en 's mensen weg tot Hem. Bruning wijst op de in dit verband zeer typerende bizonderheid, dat in de verzen uit de laatste periode slechts enkele keren sprake is van Christus doch voornamelijk van God de Vader. Dit betekent niet, dat Gezelle ophield in Christus te geloven; het betekent dat het eerst levende centrum van zijn geloof zich had verplaatst en dat zich dus in hem een zeer merkwaardige verandering van innerlijke verhoudingen had voltrokken. Hij begon - om een vergelijking te gebruiken, met erkenning van alle betrekkelijkheden daarvan - op de manier van Stalpaert van der Wielen, om te eindigen in de wereld van Hadewych.

Bruning's bewijzen voor deze stelling zijn over het algemeen zeer sterk en de lezer zal zich aan de suggestieve kracht van zijn betoog moeilijk kunnen onttrekken. Eerst achteraf is men geneigd enkele vraagtekens te plaatsen. De fundamentele juistheid van zijn hoofdstelling zal men echter niet kunnen aantasten, geloof ik. In zoverre is dit nieuwe boek een werkelijk unieke, definitieve bijdrage tot de Gezelle-literatuur. Voor velen zal het niet makkelijk te beamen zijn, het maakt een zeer resoluut einde aan Gezelle als de huppelende heraut van de roomse-blijdschap-met-madeliefjes, maar wat het ervoor in de plaats geeft is, hoewel op congregaties minder bruikbaar, aanzienlijk rijker in menselijke waarde en katholieke betekenis.

Wat de vraagtekens betreft: het boek heeft wel enigszins te lijden onder de voortreffelijkheid van zijn vondst. Bruning wil er zóveel mee bewijzen, is er zozeer van vervuld, dat hij sommige momenten forceert en dat zijn aandacht een noodzakelijke nuancering verliest. Dan stelt hij zaken, die dit werkelijk niet verdienen, enigszins te absoluut. Was Gezelle's zwijgen werkelijk wel zo vol-

[p. 426]

strekt als Bruning zonder meer aanneemt? Sprak hij ook niet - zij het op andere ‘golflengte’ - in het vele, dat hij in die tussentijd schreef? Maakt Bruning hem niet te ernstig, te verbeten? Schenkt hij niet te weinig aandacht aan het zeer belangrijke en vaak zo humoristische spelelement in Gezelle's wezen? Had Gezelle niet veel meer gevoel voor humor dan Bruning uiteraard erkennen kan? Deze vraagtekens zijn geen vingerwijzingen naar concrete onjuistheden in de tekst; zij doelen hoogstens op bepaalde accenten, die soms minder sterk, soms sterker hadden kunnen zijn. Bruning's documentatie is uitvoerig genoeg om hem voor aperte onjuistheden te behoeden, maar hij is zo vervuld van zijn vondst, hij gaat soms zo bezield in zijn betoog op, dat hij het gevaar van een zekere vertekening niet kan ontlopen. Het zou mij dus niet zozeer om correcties gaan als wel om zekere retouches. Die reouches zouden dan ook moeten gelden voor Gezelle als mens. Bruning heeft in dit opzicht een neiging tot canoniseren, die mij soms wat huiverig maakt. Wat voor de dichter geldt, geldt niet altijd voor de mens in zijn dagelijkse werkelijkheid. Gezelle was een zeer groot dichter, dus een zeer bizonder mens, maar dit behoeft in het geheel niet te betekenen dat hij ongeveer een heilige was. Hij was op een werkelijk heldhaftige wijze trouw aan de imperatieven van zijn dichterschap, maar dat is iets anders dan heiligheid. Zonder te willen beweren, dat Bruning in dit opzicht beslist onjuiste dingen zegt, schijnt het mij toch toe dat hij soms wat overdrijft. Dat hij van gedichten uitging is onbetwistbaar juist, maar hij heeft de neiging de mens in zijn dagelijkse levensstaat al te zeer aan de gedichten op te trekken. Een sympathieke neiging, inderdaad, maar toch een, die met de nodige reserve dient te worden gevolgd.

Meer dan een kwestie van accenten is dit echter niet of nauwelijks. Wat ik er bij wil plaatsen, is ook beslist niet meer dan een klein vraagteken. Ook dat heeft geen betrekking op de centrale stelling als zodanig, meer op een naar mijn mening onderschat element en de motivering ervan: Gezelle's jeugd. Het is immers een bekende psychologische wet, dat schokken in een mensenleven bepaalde gebieden en beelden uit vroeger jaren plotseling blootleggen en nieuwe kracht geven; het staat vast dat zeer kwetsbare karakters, wanneer het harde leven hen bedreigt, zich voeden met de beelden uit de beschutte jaren van hun kindertijd. In hoeverre is de tijd die Gezelle sleet in de hof van zijn vader te Brugge beslissend geweest voor zijn latere natuurmystiek? Hoe groeide het eerste, oudste beeld - aanvankelijk, en ook dit is een natuurlijk proces, verdrongen door de realiteit van zijn studie en nieuwe priesterlijke levensstaat - weer in hem omhoog en sloot, na deze onderbreking, aan bij het begin? In hoeverre is de groei van Gezelle een groei naar de stille realiteit van zijn kinderjaren? Anders geinterpreteerd soms, in aanspreekbaarheid verrijkt met wat de jaren er intussen toe hadden bijgedragen, maar in diepste werkelijkheid

[p. 427]

al bijna een mensenleven tevoren erkend? De laatste woorden, die hij sprak, beleden zijn verrukking wanneer hij vogels hoorde fluiten. Ik heb er geen enkel bewijs voor, maar toen ik eens in de tuin te Brugge stond, had ik bijna willen zweren dat de oude, stervende dichter over al zijn doorstreden en doorleden jaren heen een paar merels hoorde in de kromgegroeide boom, waar hij als kind zo vaak inklauterde. Bruning heeft groot gelijk wanneer hij mij antwoordt, dat hij op een dergelijk romantisch vermoeden geen essay kan bouwen, maar hij is dichter genoeg om de werkelijkheid ervan te verstaan.

En nu ik er even verder over heb nagedacht, geloof ik dat mijn belangrijke vraagteken bij zijn boek eigenlijk een vraag is. Waarom completeert hij het niet tot een volledige biografie? Het begint te laat. Meer aandacht voor de jeugd van de dichter zou het werk van zijn laatste jaren ook vollediger doen verstaan en zou misschien tegelijkertijd de retouches kunnen ingeven, die ik toch soms wel graag wensen zou.

*

Maar om mogelijke misverstanden te voorkomen: al vind ik dat vóór ‘Gezelle, de andere’ [of als aanvulling daarvan] een boek behoort ‘Gezelle, het kind’, betekent dit nog geenszins dat ik met ‘Gezelle, de andere’ niet blij zou zijn. Het is een zeer belangrijk boek, een ‘mijlpaal’ in de Gezelle-literatuur. Het is zelfs zo belangrijk, dat het smaakt naar méér.