Roeping. Jaargang 31

[p. 194]

Michel van der Plas
Gemeenschap en dichter
Persoonlijke herinneringen en vragen

MENIGMAAL kan men Amerikaanse schrijvers horen klagen over de vijandige houding die de samenleving ten opzichte van hun schrijverschap en dientengevolge van hun persoon inneemt. Zij worden, zo zeggen en schrijven zij, nog altijd beschouwd als ongevaarlijke idioten en zij wijzen elkaar dan altijd afgunstig op Europa, waar de schrijvers met de mannen en vrouwen van wetenschap, ook in de ogen van de massa zouden behoren tot een vereerde elite. Is dat waar? Het zou niet gemakkelijk zijn die vraag te beantwoorden. Persoonlijk ben ik geneigd te zeggen dat de Amerikaanse dichter de maatschappelijke positie van zijn Europese collega idealiseert. En wat hieronder gaat volgen kan misschien verklaren waarom. Het zijn persoonlijke herinneringen en ervaringen. Misschien zal de lezer aan het eind geneigd zijn te zeggen dat ik een kwellende ballast overboord heb willen gooien. Het kan zo zijn. Wat mij echter bovendien interesseert is de vraag of ik alleen sta met mijn schroom om mij in de maatschappij dichter te noemen.

Ik ken een dichter die onder het hoofd beroep in zijn paspoort heeft laten invullen: ‘dichter’. Ik weet niet of hij er ooit om wordt uitgelachen of meewarig om wordt aangekeken. Zeker is dat ik zelf nooit een dergelijke beroepsopgave zou hebben durven doen. De reden hiervoor is, dat mij van jongsaf te verstaan is gegeven dat zoiets maar heel erg hoogmoedig zou zijn geweest.

Ik was priesterstudent. Ik was vijftien jaar toen de eerste crisis omtrent het begrip ‘dichter’ mij overviel. Van mijn twaalfde jaar af had ik verzen geschreven. Ik herinner mij nog heel goed dat ik mijn eerste vers had geschreven; het ging over ‘Holland’: dat het maar klein was, maar dat het desniettemin grote mannen had voortgebracht en alom in de wereld bewondering afdwong. Ik liet het vol trots aan mijn vader lezen. Hij las het, klopte mij op mijn schouder en zei dat het waar was, wat daar stond; dat wij inderdaad zo'n dapper klein volk waren en dat ik dat duidelijk had uitgedrukt.

Er was een leraar Nederlands op het seminarie, die mijn verdere pogingen om verzen te schrijven van harte ondersteunde en mij van tijd tot tijd uitnodigde om een nieuwe voorraad aan hem voor te leggen, bij welke gelegenheden wij er dan uitvoerig over spraken.

Ik was vijftien toen de crisis kwam. Ik had de gewoonte om onder de avondstudie, als mijn werk - de Latijnse thema, de Griekse vertaling - klaar was,

[p. 195]

mij over een vers te buigen. Wel beseffend dat, daar zelfs het schrijven van een brief na gedane arbeid nog niet was toegestaan, het schrijven van verzen zeker verboden was in een tijd die voor studie was uitgemeten, had ik een systeem uitgedacht dat me zelf geniaal leek. Ik schoof het themaboek of Homerus half over het schrift heen waarin mijn thema of vertaling op papier stond. Op het schrift half onder het boek schoof ik dan het velletje waarop het vers moest komen, en ik begon te schrijven [hoe snel kwamen de verzen in die jaren!]. Kwam de surveillant van de katheder om een rondgang tussen de banken te maken, dan trok ik het boek even omlaag tot het het papiertje geheel bedekte, en schoof dan de twee samen omhoog en bestudeerde de voltooide thema.

's Avonds op de slaapzaal kleedde ik me snel uit, en had dan meestal nog een kwartier om het vers van die dag in bed over te lezen. In mijn recreatietijd iets aan die verzen doen durfde ik niet meer, sinds mij gezegd was dat ik mij wel met die vreemde gewoonte van verzenschrijven mocht ophouden, maar dan zonder dat mijn klasgenoten daar lucht van hadden. Want dat, zo had men mij gezegd toen ik dertien jaar was, dat zou mij maar hoogmoedig maken. Nu had de opvoeder die mij deze wijsheid had voorgehouden nog niet begrepen - en of hij het ooit begrepen heeft lijkt mij voor ontkenning vatbaar - dat iemand die verzen schrijft van zichzelf uit al een grote schroom heeft om ermee in de openbaarheid te treden en zich wel hoeden zal zich bloot te stellen aan de spot van anderen [en zeker van een klas van tachtig critische jongens] door openlijk de dichter te gaan spelen. In mijn vrije tijd dichten deed ik dus al niet, ook zonder verbod.

Er was een avond dat ik schrok, toen ik in mijn jaszakje voelde om het vers van die dag nog eens over te lezen. Het was weg. Ik pijnigde in bed mijn hoofd af, en toen de lichten van de slaapzaal uitgingen wist ik met een schok, dat het vers in mijn Latijnse schrift was blijven zitten. Wat zal er gebeuren, dacht ik; hij gaat mijn werk nakijken, vindt het velletje met het vers, en wat dan? Ik moet het voorkomen, ik moet het terug hebben voordat hij het ziet.

Morgen, dacht ik, morgen onder de mis. Dan doe ik of ik niet goed geworden ben en ga ik naar de ‘herengang’. Dan haal ik mijn schrift wel weg en pak ik het vers er uit. Tenzij, - tenzij hij het werk vanavond al nakijkt. Dan ben ik erbij.

Wij zaten om zes uur in de kapel. Na de ochtendmeditatie zag ik de Latijnse leraar passeren. Hij knielde en verdween in de sacristie om zich gereed te maken voor de mis in de crypte. Nu, dacht ik. Mijn hart bonkte in mijn keel. Ik stond op. Stommelend ging ik de bank uit. Een paar jongens keken op. Alle jongens kijken, dacht ik, alle jongens kijken. Ze zien mijn kleur, dacht ik, ze geloven vast niet dat ik misselijk ben. Nauwelijks was ik buiten, op de gang, of ik voelde mij echt misselijk. Nu kan ik niet meer terug, dacht ik, als ik nu iemand tegen

[p. 196]

kom moet ik het zeggen: dat ik niet goed ben; mag ik even water gaan drinken? Ik liep de trap op naar de slaapzaal en ik kwam niemand tegen. Ik liep de herengang op. Daar was zijn kamer. Zou ik het durven? Ik dacht opeens niet meer aan mogelijke passanten, ik was wanhopig, ik moest mijn schrift hebben, het vers. Ik kreeg een schok: voor de deur lagen de schriften. Waren ze al nagekeken? Ik zocht mijn schrift, met bevende vingers: van Alkemade, Bakker, Borsboom, den Brabander... Ik had het mijne in mijn hand, snel bladerde ik het door en ik wist al dat het te laat was. Er stonden een paar regels in rood potlood onder de thema geschreven, een paar uitroeptekens zag ik nog. Wat er stond had ik niet kunnen lezen, de zenuwen waren mij al de baas, alles danste voor mijn ogen. Er klonken stappen op de gang. Snel legde ik het schrift weer op de stapel en stond recht. De stappen kwamen de hoek om. Ik stond doodstil, met mijn ogen dicht. ‘Wat is er?’ vroeg een zachte stem. Het was een zuster. ‘Ik ben - ik voel me niet erg lekker’, fluisterde ik, en de tranen sprongen me in mijn ogen. ‘Kom maar mee’, zei ze. In de apotheek schokte ik van de zenuwen, en ik huilde, huilde met schokken en stoten. ‘Het is niets’, zei de zuster. En toen, glimlachend: ‘Vind je het dan zo jammer dat je vanochtend niet te communie kunt gaan?’

's Middags in de studie werden de schriften uitgedeeld. Ik had me vermand en ik las. Eerst zag ik het cijfer: een negen. Toen: ‘Ik zou mijn tijd maar beter besteden dan met het schrijven van zulke “gedichten”. Kom maar op mijn kamer’. Het woord gedichten was onderstreept. Ik heb een negen, dacht ik, ik heb mijn werk goed gemaakt. Mijn werk is altijd in orde. Waarom staat dat er dan van ‘mijn tijd beter besteden’? Ik zal het hem zeggen, vanavond.

Maar ik zei niets, die avond. Ik kreeg de kans niet. Er was, als steeds, een rookgordijn, als op alle kamers van de Herengang. Er was een enorm bureau met een sigaar erachter en een lage strenge stem die uit de wolken kwam: ‘Zo zo!’ en lachend, spottend, voor de tweede keer betrappend en er weer van genietend. Nog eens ‘Zo zo!’ en nu monsterend in een veilig rookgordijn, superieur, ver, ver weg en volkomen zeker van de te behandelen zaak. Ik kon niets zeggen. ‘Hier heb je’, smaalde de stem na een tijdje, ‘het vod terug’, en het kwam uit het rookgordijn op de grond dwarrelen. ‘En denk alstjeblieft nooit meer dat je dichten kunt. Of dichten moet... En als je toch nog eens “inspiratie” krijgt, zorg dan dat dat niet in mijn tijd is, wil je?’

Waarom, dacht ik, waarom blijven ze hardvochtig en onbewogen zitten achter hun eiken bureaux, achter hun sigaren, achter hun buiken, terwijl een jongen van vijftien jaar schokkend voor ze staat, niet wetend wat hij zeggen moet en niets durvend te zeggen of te doen, en waarom zeggen ze altijd ‘Wat val jij me

[p. 197]

tegen’ en ‘Ga nu alstjeblieft maar’ en ‘Ik kan mijn tijd wel beter gebruiken dan voor zulke dingen’?

Twee weken later vond de vijfde klas mijn schrift met gedichten. Eén van hen moest in mijn recreatiekastje gezeten hebben, want er lag een briefje in mijn schrift: ‘Denk maar niet dat je al een poëet bent, prutser’. De vijfde klassers noemden zich poëten, en niet ten onrechte, want in de poësis werd er echt en officieel gedicht. Nu hadden zij een knaapje uit de derde ontdekt die dacht dat hij ook verzen kon maken. Hoe hadden zij dat knaapje dan wel ontdekt? Er was een leraar geweest die het in de vijfde klas had gezegd. ‘Pas maar op’, had hij schertsend in de een of andere les gezegd, ‘er is er een in de derde die jullie nadoet vóor zijn tijd’. Hij kon het immers weten, deze leraar? Hij had het immers zelf gezien, toen hij het schrift van dat knaapje op een recente avond had nagekeken?

Toen de leraar al weer lang achter zijn bureau sigarenwolken zat te blazen liepen er tien poëten van zeventien, achttien achter het knaapje aan, op de cour. ‘Daar loopt een dichter’, treiterden zij hardop, en de hele cour wist het binnen drie dagen. En binnen vier dagen stond het knaapje voor de opper-opper-opvoeder en deze gaf snel en streng te verstaan dat het hem niet onbekend was dat het knaapje wel eens verzen placht te schrijven, en dat soms nog wel op daartoe niet aangewezen uren - trek aan sigaar -, maar dat het toch bekend moest zijn - trek aan sigaar - dat verzen schrijven voor je plezier de hoogste vorm van hoogmoed was - trek aan sigaar - en dat het dientengevolge, zo het knaapje het maar niet laten kon, nu eens uit moest zijn met het zoeken naar openbare waardering voor zijn geschriften.

Sindsdien werden deze woorden nog vaak herhaald. Zij werden herhaald tot het knaapje officieel poëet heette, want vijfde klasser geworden was. Men had hem, alsof hij het al niet wist, alsof hij ooit welke openbaarheid ook gezocht had, bij herhaling voorgehouden dat dichten voor je plezier een soort duivelswerk was en steeds vond men er een bepaald opvallend genoegen in om te benadrukken dat ik niet moest denken dat het enige waarde had.

Nu bestaan er op dat seminarie methoden om het schrijven aan te moedigen. Reeds in de vierde klas wordt er min of meer officieel gevraagd om literair werk. Men voege daarbij indirecte aanmoedigingen door de nadruk op de klassieke meesters in de lessen. Zodra ik echter de aanmoediging begreep als een kans om mij nu op dit gebied verder te ontplooien, werd ik van de ene opvoeder naar de andere gezonden om weer te horen dat ik op deze wijze met mijn hoogmoed voor de val zou komen.

Ik zou dit nu graag willen vragen: is het belachelijk om de schrijflust in een opgroeiende jongen te beschouwen als een hobby? Er waren jongens die figuur-

[p. 198]

zaagden, er waren jongens die voetbalden, er waren er die postzegels verzamelden, plakboeken aanlegden, kaartten en lazen. Er was er zo af en toe ook een die verzen schreef, en hij was de enige die zijn hobby niet in het openbaar uitleefde, niet in de recreatiezaal, niet op het sportterrein, maar in een hoek op de cour, en dit laatste al uit een natuurlijke [of moet ik zo langzamerhand, met het oog op de conclusie niet gaan schrijven: onnatuurlijke] schroom. De voetbalkampioenen lieten zich huldigen, de figuurzagers hielden tentoonstellingen, en alle opvoeders zagen het met welgevallen aan, maar de éne verzenschrijver zocht nooit en nooit enige openbaarheid, laat staan enige erkenning van zijn prestaties. Toch werd de keeper of de back, de figuurzager of de bridger nooit iets over dreigende hoogmoed te verstaan gegeven en de verzenschrijver wel. Waarom?

Ik schrijf hier ‘verzenschrijver’. Ik onderken op dit ogenblik de schroom in mij om hier ‘dichter’ te schrijven. Waarom? Waarom eigenlijk? Is het een schande om dichter te zijn en zich dan ook zo te noemen? Het is in zoverre een schande dat de maatschappij - de grote en de kleine waaraan ik herinneringen ophaalde - de jongen of de man niet verdraagt die een zo zelden voorkomende hobby heeft gekozen. De maatschappij vindt het dichterschap enerzijds iets belachelijks en anderzijds heeft zij er weer zoveel ontzag voor - en dit vrijwel uitsluitend op feesten en jubilea, als die eenling de algemene gevoelens weet te vertolken - dat zij hem van hoogmoed beschuldigt wanneer hij zich dichter noemt. En men lette hier goed op: wanneer hij zich dichter noemt zónder enig verlangen naar een uitzonderingspositie of erkenning van bijzondere kwaliteiten, terwijl de beroemde voetballer glorieert in zijn roem.

Ja, ik heb schroom als ik zeg: wat heeft de maatschappij op mij tegen dat ik dichter ben. Ik heb schroom om mijzelf dichter te noemen. Menige dichter zal dit laatste beamen, alleen al hierom dat hij lange tijd niet eens weet of hij een echte dichter is. Hij weet dat het dichter-zijn een hoge uitverkiezing is en hij durft niet al te snel aan te nemen dat hij tot die uitverkiezing geroepen is. Hij zal lange tijd menen dat hij een verzenschrijver tout court is, ook al heeft hij dan een zekere erkenning gevonden: dan nog wantrouwt hij het eigen talent. Hoe ver is het dan van hem om zich op zijn dichterschap, waarvan hij nog niet eens zeker is, te laten voorstaan! Hoe bang zal dan de van nature al beschroomde puber zijn om zich in een klas van tachtig critische jongens ‘dichter’ te noemen of zich maar in het openbaar met ‘dichten’ - ja, dat is het dàn zeker nog wel: ‘dichten’ - bezig te houden.

Stel dat u, lezer, een man ontmoet die u niet kent, en u vraagt naar zijn beroep, en nu antwoordt deze man ‘Ik ben dichter’. Zegt u eens eerlijk: vindt u die man dan niet ijdel? Als dat zo is, kunt u dan ook zeggen waarom, in 's hemels naam? Als hij gezegd had ‘kapper’, dan had u hem heel normaal gevonden. Wat hebt u tegen op zijn dichterschap?

[p. 199]

Wat heeft de maatschappij tegen op het dichterschap? Het kan gebeuren dat ik in de trein een opwelling krijg en snel een of meer regels van een mogelijk vers wil noteren. Waarom is het dan dat ik mijn overbuurman niet wil laten zien dat ik die regels opschrijf, omdat hij zou kunnen constateren dat ik dicht? Wat is er verkeerd in zo'n handeling? Ben ik het dan alleen maar die beschroomd ben, in de nabijheid van een overbuurman? Ik weet het niet. Het is mogelijk dat andere dichters zonder de geringste schroom dichten in het openbaar. Ik geloof het niet. En ik zou graag weten waarom wij met die schroom behept moeten zijn. Ik bewonder de dichter die in zijn paspoort onder het hoofd ‘beroep’ heeft ingevuld ‘dichter’; ik bewonder hem om zijn moed [terwijl ik inzie dat zoiets helemaal geen moed zou behoeven te zijn], omdat hij met iets heeft afgerekend: met het oordeel van de maatschappij. Ligt hier eigenlijk ook niet een verklaring voor de uitdagende wijze waarop de revolutionnairen van zovele ‘ismen’ het publiek - vol verachting - tegemoet getreden zijn, want overwonnen zij niet gezamenlijk, desnoods met excessen, alle vooroordelen van de gemeenschap?

Ik ben geen revolutionnair. Ik ben op een seminarie geweest, waar de opvoeders dichten tegenover mij gelijkstelden met hoogmoed; waar men mij nooit vertelde dat dichterschap en priesterschap onverenigbaar waren [hoe kon men dat op het seminarie van Broere en met de propaganda voor Gezelle?], maar wel dat dichterschap en nederigheid elkaar zelden of nooit konden ontmoeten. Ik heb het voorgaande geschreven, niet om dat seminarie in een kwaad daglicht te stellen, als wel om een voorbeeld te geven van de houding van een maatschappij tegenover een dichter [ja, ik schrijf nu: dichter], en omdat ik geloof dat de dichter van nature een nederig persoon is, althans nederig in zijn verhouding tot de gemeenschap wie hij later [eens, ooit] zijn werk, desnoods anoniem [en dat is ook geschied] zou willen voorleggen.

Waarom werd de voetbalheld geduld, ook in zijn roem en waarom werd de stille werkzaamheid van de dichter stelselmatig ondergraven? Is het omdat men de autonome werkzaamheid van de geest uiteindelijk niet gedoogt en die van het lichaam wel? Ik haat niet meer; haat sterft. Maar ik denk aan de jongen die mij een maand geleden schreef dat hij achttien was en sinds jaren al verzen schreef in een hoekje van de cour en die klaagde dat hij hoogmoedig werd genoemd en die alleen maar weten wou of hij het ook werkelijk was als hij door bleef gaan. Hij zal een dichter worden en - onder het huidige opvoedkundige systeem - zeker geen priester. En als hij afgekeurd wordt voor de militaire dienst zal de psychiater hem zeggen dat hij een minderwaardigheidscomplex heeft.