Roeping. Jaargang 31

[p. 127]

Nieuwe boeken

Vlucht der verbeelding
Dr. S.P. Uri Vlucht der Verbeelding, J.B. Wolters' Uitgeversmaatschappij, Groningen - Djakarta 1955, geb. f 12,90.

SCHETSTE zo wel als huldigde S.P. Uri in zijn Leidse dissertatie over Leven en Werken van Arij Prins (Delft, 1935) deze visionnaire prozaïst als een baanbreker van Naturalisme en Neo-Romantiek, in zijn thans onder de titel Vlucht der Verbeelding* verschenen boek behandelt hij de ontwikkeling van het Nederlandse neo-romantische proza na ongeveer 1890. Hij doet dit op een wijze, die zich laat loven als oorspronkelijk, doch waarvoor hij zelf een verontschuldiging noodzakelijk acht. Deze werkwijze, in de natuurwetenschappen reeds lang en met succes toegepast, is die van het abstraheren eerst van bepaalde stromingen en neigingen uit de werken en het leven van bepaalde schrijvers, om daarmee vervolgens weer bepaalde concrete verschijnselen in diezelfde werken en in datzelfde leven te verklaren.

Heel het boek van Dr. Uri is een bevestiging van de aantrekkelijkheid dezer consequent door hem toegepaste methode, die uiteraard een verlegging van het zwaartepunt met zich meebrengt; in dit geval van een summiere maar veelomvattende bespreking van het verschijnsel Neo-Romantiek naar een breedvoerig nagaan daarvan in leven en werken van een twaalftal schrijvers en schrijfsters uit de periode 1890-1920. Dit laatste nu geschiedt aan de hand van de biografieën dezer auteurs, die terecht in het voorwoord beknopt en, minder terecht, want met beminnelijke overdrijving, volledig worden genoemd. Bovendien is een zeventigtal, tot de Neo-Romantiek gerekende werken, uitvoeriger dan de andere besproken. In deze bespreking is dan telkens een, steeds voortreffelijk gekozen, kort typerend fragment opgenomen. Een gelijke lof verdient de keuze van het overvloedige illustratiemateriaal: reproducties naar foto's, tekeningen en schilderijen door tijdgenoten van de hier behandelde prozaïsten en ook wel, althans in 't geval van Jac. van Looy en P.H. van Moerkerken, door die schrijvers zelf.

Besluit Dr. Uri zijn boek met een hoofdstuk over Pieter Hendrik van Moerkerken als laatste Neo-Romanticus, hij wijdt de eerste studie niet, gelijk men geneigd zou zijn blindelings te voorspellen, aan Arij Prins doch - terwille van de chronologische volgorde - aan Jacobus van Looy, als picturaal prozaschrijver. Er wordt hier meer dan eén lans gebroken voor deze, zelfs in de kleine kring der literair geïnteresseerden, te weinig gewaardeerde schrijver. Hopen wij dat dit sympathiek en overtuigend pleidooi weerklank mag vinden, zeker nu wij weldra Van Looy's honderdste verjaardag zullen vieren.

Na Van Looy volgt Arij Prins, die met zijn Sint Margareta het eerste Nederlandse Neo-Romantische werk, in naturalistische vorm, op zijn naam heeft staan. Frederik van Eeden wordt bestudeerd als romantisch idealist. Een goed gecomponeerd hoofdstuk, al is een vraagteken op z'n plaats bij de bewering dat Multatuli door alle Tachtigers hoog vereerd zou zijn geworden, terwijl het vergemeenzamen van ‘Ellen’ met Van Eeden's tweede vrouw, Geertruida Everts, niet nalaat bevreemding te wekken. Dat Louis Couperus, die hier optreedt als exotisch romanticus, opnieuw van de Beweging van Tachtig zou zijn afgestoten doordat Van Deyssel zich niet zou hebben kunnen weerhouden aan het slot van zijn bespreking van Eline Vere enkele - gelijk Uri het noemt - ‘critische muggenzifterijen te

[p. 128]

bedrijven’, is een zo maar uit de lucht gegrepen vermoeden, dat door publicatie eerlang van een, naar aanleiding van die bespreking, door Couperus aan Van Deyssel gericht schrijven, afdoende kan worden weerlegd. Overigens behoren de bladzijden over Couperus, met die over Van Looy, Prins en Aart van der Leeuw, tot de geslaagdste van Uri's boek, geschreven als zij zijn met voelbare liefde voor het object van zijn beschouwing en critisch in de beste zin van het woord.

Waarom Lodewijk van Deyssel beschouwd moet worden als de theoreticus van de Neo-Romantiek heb ik, tot mijn spijt, niet uit de vijftien bladzijden die Van Deyssel toegewezen kreeg, kunnen achterhalen. Het woord ‘theoreticus’ weegt hier toch wel àl te zwaar. Verdienstelijkheid kan niet ontzegd worden aan Uri's biografische schets van Thijm, die de bekende Akëdysséril-vertaling als Van Deyssel's énige zuiver Neo-Romantische werk kan aanwijzen. Het gaat niet aan op alle slakjes zout te leggen, maar op éen, haast groteske, lapsus dient toch gewezen te worden. ‘Het belangrijkste van Van Deyssel's ontwikkeling is echter, volgens zijn eigen getuigenis’, aldus Dr. Uri, ‘een reis naar Italië geweest, die hij in de zomer van 1889 ondernam’. Wáar de schrijver dit ‘eigen getuigenis’ aantrof, is mij een raadsel, maar het is een feit dat Thijm's ‘Italienische Reise’ eerst plaats vond in 1907, zonder toen of later van ingrijpend belang voor enigerlei ontwikkeling te zijn geweest. Curieus is ook de mededeling, die men eveneens kan aantreffen in de Van Deyssel-monographie van Dr. F. Jansonius, dat Apokalyps de eerste keer verscheen, geïllustreerd met litho's van Jan Toorop; curieus omdat een dergelijke uitgave wel werd gepland, maar nooit gerealiseerd.

Henriëtte Roland Holst, die met Augusta de Wit het vrouwelijk element vertegenwoordigt, wordt vooral bestudeerd als Neo-Romantische biografe, een onderdeel van haar oeuvre dat tot dusver, bij mijn weten, nog niet zoveel en zo doordringende aandacht kreeg als hier geschiedde. Het ligt voor de hand dat Arthur van Schendel gedécoreerd wordt, overigens met vrij veel intelligent geformuleerde en moeilijk weerlegbare bedenkingen, als grootmeester van de Neo-Romantiek, (blz. 172) al dringt zich de indruk op dat Dr Uri, had hij titels te vergeven, het grootmeesterschap gaarne aan Aart van der Leeuw, de idyllische neo-romanticus gegund zou hebben. Op blz. 195, nog steeds in het hoofdstuk over Van Schendel, heet de schepper van Een Zwerver Verliefd trouwens plotsklaps één der grootmeesters van de stroming die, zoals Uri zelf opmerkt, omstreeks 1930 in Nederland al lang over het hoogtepunt heen was.

Aan zijn boek gaf Dr. Uri een motto mee, ‘vrij naar Horatius, Hildebrand en Huizinga’. Dit motto luidt: Nec lusisse pudet, nec non incidere ludum. Met de twee ontkenningen in 't tweede gedeelte van het vers maakt hij 't ons niet gemakkelijk, waar immers in 't algemeen - dus niet altijd toch - in 't Latijn twee negaties elkaar opheffen. Strikt grammaticaal genomen vertrouwt het vers ons toe, dat de auteur zich niet schaamt het vermaak te hebben nagejaagd en dat hij er zich evenmin voor schaamt aan dit vermaak paal noch perk te hebben gesteld. Een andere, even goed mogelijke, vertaling zou ons kunnen verwittigen van Uri's beschaamdheid over een breidelloos vieren van zijn vermaak. Wij houden het bij de eerste mogelijkheid, nu ons een boek werd voorgelegd, waarover de schrijver zich waarachtig niet hoeft te schamen. Van harte hopen wij dat niet alleen de neerlandicus, doch ook een brede lezerskring daarbuiten, van deze gepaste onbeschaamdheid kennis nemen mag. Beide groepen verzekeren wij even onderhoudende als profijtelijke lectuur.

harry g.m. prick