Roeping. Jaargang 30

[p. 510]

Kroniek

Vierde salon voor sacrale kunst te Parijs

ER zijn mensen die de armoede van de hedendaagse religieuze kunst vanzelfsprekend vinden. Zij zijn van mening dat het onmogelijk is een godsdienstige kunst tot bloei te brengen, wanneer de religie niet meer de ware [om niet te zeggen de enige] substantie van het bestaan vormt. Zij stellen Frankrijk ten voorbeeld. Zij vragen zich niet af, zoals eens Claudel, antwoordend aan de klagende Rivière, wanneer het getal is binnengeslopen in hun geloofsgemeenschap en belijdenis. Zij hebben vergeten in hun vaag cultuurpessimisme dat God maar tien rechtvaardigen nodig had om Sodoma te sparen. Zowel Huizinga als Berdjajew, Von Le Fort als Malraux hebben hen cultuurbeschouwelijk bijgebracht dat de middeleeuwen zulk een ongeëvenaarde religiéuze kunstwerken hebben geschapen omdat de Godsgedachte basis en binding was van die samenleving.

Dat met de verwereldlijking van de Kerk ook de expressieve kracht van de monachale kunst verloren ging, is voor niemand meer een probleem. Evenmin verbaast het nog dat dààr, waar atheïstische bewegingen zich van het sociale terrein meester maken de kernkracht van de kerk in een klassengemeenschap verzwakte. De Nederlanden en Spanje, die in West-Europa nog gebieden betekenen van overwegend katholieke bevolking, zouden dus de laatste bastions van een religieuze kunst moeten zijn, met godshuizen die in het atoomtijdperk thuishoren zoals er kathedralen waren, die in de feodaliteit thuishoorden. Niets is er echter om dat te bevestigen. Men kan daar weer op antwoorden dat het Katholicisme als collectief verschijnsel in de Nederlanden verpolitiekt en verburgerlijkt is, in Spanje verpolitiekt en vermilitariseerd. Twee landen waar het moderne heidendom, volgens sommige statistici, onrustbarend vordert, Frankrijk en Duitsland, eisen nochtans op het gebied van de hedendaagse religieuze kunst het meest onze aandacht op. In Frankrijk concentreert zich die vernieuwingsbeweging misschien meer nog in bepaalde elitegroepen, waarbij enkele monniken weer een belangrijke rol spelen. Men heeft er al vaker op gewezen, dat het geen toevalligheid is, dat die strijd op artistiek terrein samenvalt met een bijna avontuurlijke inzet van andere religieuze groepen in middens die sociaal in mensonwaardige condities leven en geestelijk het meest verwijderd werden van de Genadeleer der Kerk, want het meest aangetrokken door de Marxistische dialektiek.

Het experiment van Kardinaal Suhard bracht minstens evenveel opschudding teweeg in bepaalde zelfverzekerde roomse middens, als het experiment van een paar franse monniken, Dominicanen of Benedictijnen, onder de bewonderaars van de Saint-Sulpice of de Theresia-van-Lisieux-basiliek. De herkomst van beide reacties is vaak identiek.

[p. 511]

Van dit alles ademt iets in het Vierde Salon voor Sacrale kunst te Parijs. Het blijft natuurlijk maar een weinig tastbaar en zelfs ontgoochelend resultaat. De excessen van het streven mogen bovendien geen reden zijn om een algemeen oordeel in negatieve zin te doen uitvallen. Het beste is trouwens ter plaatse gebleven in de verschillende nieuwe of verbouwde kerken. Op dit salon eist vooral de architestuur een belangrijke plaats op. Dit is natuurlijk toe te juichen. Iemand wiens parochiale ijver zich ontplooit rondom een waterstaatskerk, of, om in Frankrijk te blijven, in de schaduw van wat men er de Jezuïetentijd noemt, begrijpt niets van een grafisch gelinieerde wand van transparante glastegels, zoals Barillet hier te zien geeft. Op zichzelf is het geëxposeerde detail van een 12 meter hoge Glorierende Christus, misschien een indrukwekkend maar functieloos ding. Even functieloos als een Khmerisch godensculptuur in een nis van het Louvremuseum. In de kerk van Luneville, waar Barilet's raam werd geplaatst, kan men zich echter rekenschap geven van het feit, dat een vertechniekte tijd tóch nog voldoende bezieling toelaat aan de kunstenaar, om ons, ook zonder taferelen van heiligen en zonder anacdotes, in een bovenaardse Vreugde binnen te rukken. De toegepaste kunst die we hier te zien krijgen wordt juist dan boeiend, wanneer ze gegroeid is uit een algemeen bouwconcept. Zelfs bij de herbouwing van een oude romaanse kerk als die van Givry-sur-Aisne, heeft een groep van architecten en kunstenaars 'n éénheid geschapen, die mijns inziens ver boven Assy uitgaat.

Er zijn schilderijen van Flandrin [grote absiswand] en Lucien Jeay, glas van Barillet en beelden van Cattant etc. In de nieuwe kerken levert de glaswand een totaal nieuw aspect voor de kunstenaar. Auguste Perret's opvatting over de betonbouw, n.l., dat het moderne bouwwerk geen decoratie nodig heeft omdat het materiaal en zijn volumen aan zichzelf genoeg heeft, is alweer een overwonnen standpunt. De meeste kerkmaquettes en de grote interieurfoto's, die hier worden geëxposeerd, en waarvan ik er verschillende ter plaatse bezocht, tonen juist aan, welk een nauw verband er gezocht moet worden tussen beeldende kunstenaar en architect. Dit lijkt theoretisch een open deur, maar in de praktijk blijkt het steeds weer niet zo te zijn. Hoezeer de eenheid in de kiem moet zitten en hoe gevaarlijk het is ze achteraf proberen op te lossen wordt ons telkens weer duidelijk. Vooral nu de kerk gebouwd wordt in een vormelijke aanpassing bij het sociale milieu: het industrieel of landelijk kader. Bij deze aanpassing, welke zich kenmerkt door uiterlijk plastisch evenwicht en zelfs broederlijke gemeenzaamheid in het decoratieve element, blijft de hoofdzaak in deze vormgeving: de religieuze expressie. Men moet het betwijfelen of het strookt met de theologische waarde van de Christusuitbeelding Hem b.v. in een arbeidersoverall aan het laatste oordeel te laten deelhebben. In deze zin biedt de nonfiguratieve kunst een zuivere oplossing. Het gaat er vooral niet om: de Religie aan te passen aan het moderne proletariërsbestaan, doch wel dat proletariërsbestaan aan de eeuwige, onveranderlijke waarheden van de openbaring aan te passen. Een typisch voor-

[p. 512]

beeld van alléén maar plastische vervoering is de kapel van Ronchamps door Le Corbusier. Met wonderlijk eenvoudige middelen bereikt hij er een hoogtepunt van volume-uitdrukking. Bijna een zeer gevoelig abstract schilderij-met-dimensies. Maar het mist de bindende wijding van het Godshuis, die we b.v. wel vinden in Le Donne's kerk te Marienau-les-Forbach. Hier een ruimte die minder resultaat is van creatief vermogen, strenger ook, steunend op vier tronconische zuilen, die elk uitlopen in enorme, platglooiende kapitelen. Een steunpuntenprinciep, dat ons herinnert aan de dertiende eeuw en gemeenschap vertoont, in haar toepassing met de zuiverheid der Cistersiënser-bouw.

Het konstruktivisme lijkt me koud en industrieel; maar de sfeer van inkeer, discipline en ritueel heerst er zonder een enkel uiterlijk dekoratief teken. Boven in de naakte, in carré's verdeelde wand, bestaat de mogelijkheid voor een glasband, zoals b.v. Leger te Audincourt verwezenlijkte.

De kerk als een veredeld verlengstuk van het milieu is zeker de Notre-Damedes-Pauvres te Issy, van de architecten Duverdier en Lombard. Een kleine, heldere oasis in de eentonige, geestdodende vaalheid van de Parijse banlieu is dit kleine Godshuis, opgetrokken uit natuursteen, beton en glas. Een uitstekende verdeling van de wand in glas en steen, verschaft aan het interieur het bevrijdende van een klare fontein temidden van het verenderende en beklemmende aspekt der kazernewoningen. Men voelt er de noodzaak van de klokketoren, die er niet alleen een toegeven aan de traditie is.

Men vindt op deze tentoonstelling andere voorbeelden van hedendaagse kerken, waarvan sommige aan moderne cinemazalen en fabriekslokalen doen denken, andere weer aan catacombetunnels en vergaderzalen van geheime sekten, sommigge aan leeggehaalde warenhuizen.

De beeldende kunst zelf biedt enkele verheugende aspekten, vooral het glas en op de eerste plaats dat van Barillet. Onder de beeldhouwers noemen we Mareck Swarc met een mooi houtsculptuur ‘Mozes’ en de abstraktere Achiam, wiens bijbelse figuren in lavasteen vanwege hun extatische expressie de aandacht vergen. Zijn Job getuigt in zijn strakheid van een blindelingse overgave aan het Bovenaardse. De nonfiguratieve kunst lijkt ons hier sterker en adequater dan de figuurlijke. Natuurlijk ook hier wel middelmatigheid. De vrije schilderkuns laat een bedroevende indruk achter. Behalve ‘de Geeseling’ van Buffet, [die ik reeds eerder in De Tijd besprak] hangen er enkele Roche's en verder veel brutale, harde, verwilderde of kinderlijk-realistische schilderijen, die hoogstens de menselijke beklemming uitdrukken wanneer ze het Lijdensverhaal tot onderwerp hebben, zelden vindt met er de Overwinning van de Dood, die toch de diepste zin van het Lijden Christi is. Maar zelfs dat is geen reden om te twijfelen aan de hedendaagse religieuze kunst; men moet zich niet afvragen of zij mogelijk is, schrijft Dom Angelico Deschamps, vermits zij noodzakelijk is

robert franquinet