Roeping. Jaargang 30

[p. 468]

Mgr dr P.C. de Brouwer
Sint Paulus en het oosterse zicht op de lieve vrouw

HET felle dwaze verzet der vorige eeuw tegen de historiciteit van het Nieuwe Testament is zo goed als voorbij, en over de data van de Evangeliën en de geschriften van de Apostelen is thans voldoende eenstemmigheid bereikt. Het is goed, het eens tot ons te laten doordringen, dat St. Paulus zijn brieven aan de Christenen van Thessalonica geschreven heeft niet meer dan twintig jaar na Christus' hemelvaart. Onze oudste Katholieke schrijver is dus St. Paulus.

En wat een schrijver! Levensbijzonderheden uit zijn jeugdjaren kennen we zo goed als geen. Zijn apostolische werkzaamheid als predikend globetrotter heeft St. Lucas in de Handelingen beschreven, in nuchtere objectiviteit. Maar uit de daarin schetsmatig weergegeven preken van hem, en eerst en vooral uit zijn Brieven, die, met uitzondering misschien van die aan de Romeinen, als gelegenheidsgeschriften te betitelen zijn, komt de ziel van St. Paulus te voorschijn met tastbare stelligheid. Zou ooit een auteur in zijn schrijven zo zijn ziel hebben opengelegd, terwijl hij het tot anderen en over anderen had?

Jood met de Joden en Helleen met de Hellenen, eigengereid en volgzaam, gevoelig en hard, ootmoedig en fier, nuchter en geniaal, een machtig ijveraar voor de doodgemartelde en verrezen Christus, zwoegt hij met daad en woord, om allen tot die Christus te voeren. Hij wijst de mensen naar de opstanding uit de dood en de heerlijke aanschouwing van God.

Paulus' blik staat naar de toekomst gekeerd. Op het verleden legt hij weinig nadruk. Zelfs voor de menswording van Gods Zoon, het begin van het heil - dat weet hij wel - vraagt hij toch niet allereerst aandacht.

Over de Lieve Vrouw zwijgt Paulus dan ook bijna geheel. In het begin van de brief aan de Romeinen vermeldt hij Gods Zoon als de afstammeling van David naar het vlees en in de brief aan de Galaten als ontstaan uit een vrouw. Dat is alles.

Doch, of hij dan kennis heeft gehad van de door Menenius Agrippa gebezigde de gelijkenis over het staatswezen, ja dan neen, de Apostel heeft als een vruchtbare visie aan de Christenheid nagelaten het geestelijke organisme, dat de naam heeft gekregen van ‘Corpus Christi mysticum’. Bij de Griekse Vaders vinden we zinspeling daarop gestadig terug. En geen lange overpeinzingen zijn nodig om

[p. 469]

in te zien, dat uit deze idee de door de Kerk aan Maria toegekende praerogatieven zonder moeite opduiken.

*

Het toevallig samenvallen van het eeuwfeest der blijde dogmaverklaring van Maria's Onbevlekte Ontvangenis met de negenhonderd-jarige herdenking van de droeve feitelijkheid van het Oosterse schisma kan ons - het is niet zo verwonderlijk - brengen tot een combinatie van het Oosten en de Lieve Vrouw. Wie ooit in de machtige Aya Sophia te Constantinopel heeft gestaan, zal allicht daar zijn aangegrepen door een stille weemoed over het feit, dat in die schone tempel 15 Juli 1054 de al lang dreigende scheur tussen Oosterse en Westerse Kerk een feit werd: de Patriarch van Constantinopel Michaël Caerularius en zijn aanhangers in het Oosten werden geëxcommuniceerd. Ieder geschiedschrijver zal het ontstaan van de Reformatie in de Westerse Kerk moeten betreuren, te meer daar de eerste oorzaken van weinig betekenis lijken. Met de geschillen tussen Oost en West is het aanvankelijk niet anders. En als men even doordringt in dat Griekse Oosten van de Christelijke Oudheid en door de glans van de geschriften der Apostolische Vaders en de Griekse Kerkvaders geboeid raakt, zal de spijt over het verlies van die Oosterse Kerk ons nooit meer loslaten. Want stellig heeft het Oosten aan de Kerk iets bijgebracht van die Griekse geest, die moeilijk te beschrijven is, doch zich ontegenzeglijk voordoet als een realiteit. Diep doorschijnend als albast, sereen als de Oosterse zon in haar dunne klaarheid, zo komt hij ons tegemoet.

Uit Klein-Azië stammen zij bijna allen, onze eerste getuigen van de Katholieke Kerk. Uit de streek dus, waar de Griekse cultuur haar vroegste triomfen vierde, uit de streek van de altijd onvergelijkelijke Homerus.

De eerste niet-apostolische schrijver, die naam en gestalte krijgt, die uit de eerste eeuw stamt en nog in de tijd van de Evangelist St. Jan reikt, die het eerst de term ‘Katholieke Kerk’ gebruikt, is de martelaar St. Ignatius, bisschop van Antiochië. Op zijn tocht naar de marteldood te Rome schrijft hij brieven aan de kerken van Klein-Azië en naar Rome. Uit die brieven zullen eenieder na lezing wel enkele passage's in de herinnering blijven als 't joy for ever’.

Laat ik er een paar aanhalen. ‘Ik ben de tarwe Gods’ schrijft de martelaar van straks, ‘en door de tanden van de wilde beesten wil ik gemalen worden. Dan zal men mij bevinden een zuiver brood voor de Christus. Het is mij liever, dat gij de wilde beesten tegen mij ophitst, opdat ze mij tot een graf worden en niets van mijn lichaam overlaten; na mijn dood strek ik dan niemand tot last. Dan zal ik in waarheid een leerling van de Christus wezen, wanneer de wereld zelfs mijn lichaam niet meer ziet’.

‘Van Syrië tot Rome ben ik al met wilde dieren aan 't vechten over land en

[p. 470]

over zee, bij dag en bij nacht, gebonden als ik ben aan tien luipaarden: een rol soldaten, die door bewezen weldaden nog snoder worden. Maar onder hun mishandelingen word ik alvast geschoold.’

Wonderlijke lijdens- en stervenslust! Doch ook... waait U daaruit niet de Griekse zoelte tegen?

*

De schone Lieve Vrouw, die aan ieder Katholiek als de reine Maagd en Moeder Gods een allenige figuur ook van menselijke bekoorlijkheid is en blijft, was voor de Griekse ziel een bron van begeestering, die nimmer uitdrogen kon. De lust aan de Lieve Vrouw verzwakte niet.

Als men de historische gang van de traditionele Maria-beschouwing te beschrijven onderneemt, pleegt men te beginnen in de oudste tijd, dus in de eerste eeuw na Christus. En zo opstijgend door de eeuwen wijst men dan telkens aan, waar een nieiuw element zichtbaar wordt. Het voortschrijden van de gestadig bijkomende en ook wel duidelijker wordende opvattingen kan op deze wijze leiden tot een aantrekkelijk ontwikkelingsbeeld.

Niettemin lijkt het niet zo dwaas, de vraag op te werpen, of men aldus de waarheid wel het zuiverst recht doet, want eerstens valt aan te nemen, dat het als nieuw aangemerkte element niet nieuw zal zijn, doch het aan het licht treden van een te voren misschien lang te voren gewonnen verworvenheid. En tweedens heeft de omgekeerde methode, het teruggaan van de latere tijd naar de vroegste tijd dit aan zich, dat er althans in het stralende punt van de aandacht komt liggen: het zij het dan ietwat wazige van de latere helderheid, ook in de voorafgaande perioden aanwezig. Iets wat met de klare kijk op de realiteit van de openbaring over de Moeder Gods wonderwel strookt.

In dit gedenkjaar van de dogma-verklaring van Maria's Onbevlekte Ontvangenis, met de recente dogma-verklaring van haar Opneming-ten-Hemel nog vers in het geheugen, ligt het enigszins voor de hand, met de Onbevlekte Ontvangenis als de tot dusver meest grootse bevoorrechting van de Moeder Gods in de tijden af te dalen. Van zelf wordt dat een binnendringen in de Oosterse Kerk.

In ruwe trekken geschetst zal zulk een tekening er aldus gaan uitzien.

De bijdragen van ons Westen in deze stof zijn pover. Wel zijn de feestdagen van de Onbevlekte Ontvangenis en van Maria's Ten-Hemel-Opneming in het Westen bekend voordat de mannen van de Scholastiek met hun onderzoekingen en redeneringen daarover tot klaarheid kwamen en zich zelfs veelal in ongunstige zin uitten. Zodat het gelovige volk de geleerden vooruit was.

Maar die feesten waren overgekomen uit het Oosten. Het Oosten heeft de grote Maria-feesten alle reeds tussen de vijfde en de achtste eeuw ingevoerd. Het vierde de Onbevlekte Ontvangenis van Maria onder de naam van ‘de ontvangenis van

[p. 471]

St Anna’. En rond het jaar zevenhonderd horen wij al klanken als deze: ‘Bij U, Moeder van God, moet de dood een heenkomen zoeken, omdat gij aan de mensen het Leven hebt gebracht, bij u moet het graf zich verwijderen, nu gij de goddelijke grondslag werdt van de onuitsprekelijke Hoogheid... gij, de in alle opzichten onbevlekte’. Zo spreekt Germanus de patriarch van Constantinopel. ‘Vandaag’, getuigt Andreas van Creta op het St. Anna-feest, ‘hebt Gij, Heiland, aan de vrome Anna, als vrucht van haar schoot gegeven Uw Onbevlekte Moeder’. En de dichterlijke Joannes van Damascus voegt zich als derde daarbij. ‘Wij hebben het paradijs doen sluiten’, zegt hij, ‘gij hebt de toegang tot de boom des levens weer opengezet. Uit het goede kwam door ons de jammer; door u kwam ons uit de jammer het betere terug. Hoe zult gij de dood kunnen proeven, gij Onbevlekte’?

Rond zeshonderd heeft Sophronius, de patriarch van Jerusalem, die de lof van Maria uitbundig bezingt en schier in heel het Oude Testament voorafbeeldingen van haar wil zien, toch ook in nuchtere termen gesproken over haar onbevlekte Maagdelijkheid, die voor de baring, gedurende en na de baring onbezoedeld is.

Tussen 600 en 431, jaar van het Concilie van Ephese, was de Godsmoeder [Theotokos] veel bezien, zo bij Theodotus en Proclus, altijd met de onbevlektheid daarin begrepen, die al vóór 400 door Ephraem de Syriër was bezongen. En dit nogal in klare woorden. Hij zegt immers: ‘In U, o Heer, is geen vlek aanwezig, maar ook in uw moeder is er geen vlek’. Eenzelfde inzicht lijkt Epiphanius van Salamis mee te dargen. Terwijl vóór het concilie van Nicaea [325] Irenaeus, de Oosterling, die met Polycarpus en Paplas in betrekking had gestaan en zijn Oosterse kijk mee naar het Westen, naar Lyon bracht, zo helder Maria tegenover de eerste Eva plaatste, als Paulus dat Christus tegenover de eerste Adam had gedaan.

Zo ontkomt men er niet aan, over Justinus heen ook bij Ignatius van Antiochië in de eerste eeuw een wel niet strak getekende, maar toch in de grootheids gedachte over de Lieve Vrouw ingesloten ongereptheid te vermoeden.

En als men dan nog eens de Evangelist Lucas, als hij waarschijnlijk bij de eerste gevangenschap van de Apostel Paulus op diens aandrang een Evangelie samenstelt en de Annuntiatie beschrijft, de boodschappende Engel in de mond hoort leggen: ‘Su Kecharitòmenè’, dan valt de aandacht op dat Griekse verdeelwoord en de eigenlijke zin daarvan: Maria is al te voren begenadigd.

En wederom komt de vraag op, of het dogma niet reeds opgesloten lag in de idee van Paulus: het corpus Christi mysticum? Het Oosten lijkt dat te hebben doorzien.

*

[p. 472]

In het Oosten schreef rond 800 de monnik en presbyter Epiphanius het eerste ‘Leven van de Heilige Moeder Gods’. In het Oosten was de Onbevlekte Ontvangenis een verworvenheid. Ook na het betreurenswaardige schisma staat daar de volledige Lieve Vrouw. Haar naam: de in alle opzichten Heilige [Panagia] zegt ons genoeg.

In het Westen heeft dit praerogatief van de Moeder Gods ook wel erkenning gevonden, doch even goed betwijfeling, tegenkanting, verwerping. En nog wel door niet alleen geleerde, maar ook heilige mannen. Het zakelijke Westen heeft zich op het ‘hoe’ en het stelselmatig inpassen bezonnen, met bedachtzaamheid en langzaamheid. Het Oosten heeft met een intuïtieve zicht Maria's grootheid door schouwd.

Het Grieks heeft de Lieve Vrouw eerder begrepen, eerder en inniger bezongen dan het Latijn.

Hilvarenbeek.