Roeping. Jaargang 30

[p. 373]

P.C. Paardekoper
Een spelling met speling

AAN steeds meer universiteiten worden leerstoelen voor taal- + letterkunde bij gunstige gelegenheden door midden gespleten, omdat dit onmogelijke meubel tegenwoordig niet meer met goed fatsoen door één persoon bezeten kan worden. De ontwikkelingen van de laatste tientallen jaren hebben tot het inzicht geleid dat alleen scheiding van stoel en stoel aan een ondragelijke toestand een einde kon maken. Allebei de partijen voelen zich opgelucht na het kiezen van de vrijheid. Maar wat doet een taalkroniek A.D. 1954 dan nog in een litterair tijdschrift?

We kunnen zeggen: zelfs in een slagersweekblad zou zo'n ding op z'n plaats zijn, want iederéén moet goed kunnen spellen. Toch heeft de taalkunde zelfs nu voor een litterator heel wat meer te betekenen als voor een slager, omdat de een het woord als grondstof heeft, de ander het vlees. Een moderne taalanalyse zou voor de litterator zeker belangrijk zijn.

*

Zoiets is onze nieuwe spelling overigens niet. De Commissie die de Woordenlijst van de Nederlandse Taal uitgegeven heeft, moest voor een deel spraakkunstkwesties oplossen, voor een deel letter-kundig werk doen. We willen van allebei wát zeggen, en beginnen met de spraakkunst.

Hier ging het vooral om het gebruik van sommige voornaamwoorden. Niet om de vraag of we haar met één of twee aa's moeten spellen, maar over aarzelingen tussen haar en hem b.v. Volgens de oude regeling mochten we niet schrijven hij staat scheef als het over een tafel ging. In dat geval was ze verplicht, en dat ging dwars in tegen het taalgevoel van een heel groot deel van de ABN-sprekers. Het klonk ‘afschuwelijk’, om een oude term te gebruiken.

Het oude voorschrift was vooral op het Zuidbrabants gebaseerd, omdat Vondel in de vorige eeuw als onze grootste dichter beschouwd werd, en zijn taal was Zuidbrabants, zoals u weet. Een puur litterair argument dus voor een taalkundig voorschrift: typisch voor een filologische eeuw die de twee wetenschappen nog niet had leren scheiden.

Er is in het ABN nooit een eenheid op dit punt geweest; het nieuwe voorschrift brengt eenheid noch verdeeldheid, maar zal op den duur een nieuwe eenheid sterk helpen bevorderen, juist doordat het ons hier zoveel speling laat. Aan de ene kant breidt het Noordwestelijke systeem zich uit [hij voor de meeste zaak-

[p. 374]

namen, en geen ze], aan de andere kant ‘verovert’ het Zuidoostelijk systeem het Noordwesten: hij voor de meeste stofnamen, en zelden ze: van de koffie wordt daar gezegd hij is lekker. Zo groeit er een eenheidstaal waarin hij buiten persoonsnamen het woord ze volledig vervangt. De spelling vertraagde dat proces tot dusver; nu zal het erdoor bevorderd worden. [We hopen dat de Commissie de laatste uitzonderingen op de vrijheidsregel bij een herdruk weg zal laten: ik bedoel de woorden op -heid, -ing e.d., die nu nog verplicht ze krijgen, alsmede de koe waarvoor dat dwangbevel nog geldt. Laat hem toch alstublieft melk geven.]

Is er bij deze kwestie - door het compromis-karakter van de regeling - nog te weinig speling, te veel vinden we op een groot aantal andere punten. Zoals bekend verheugt ons taalgebied zich in een soort taalkundige folklore, een adat van voorschriften die de officiële taalkunde niet kent, maar die door een bepaald soort boekjes in stand gehouden worden. Ik hoef wel geen namen te noemen. De schrijvers zijn taalkundige leken; ze onthouden zich dus als regel van een bewijsvoering, of maken er zich met een quasi-logisch smoesje van af. Ik noem enkele van die volksgebruiken met name.

Vanaf en vanuit mogen niet aan elkaar geschreven worden, groter als is fout. om mag niet op papier gezet worden als het geen ‘doel, bestemming of strekking’ betekent, de gebiedende wijs ‘meervoud’ heeft altijd een t, enigste mag evenmin geschreven worden, maar moet door enige vertaald worden, die man z'n boek moet weergegeven worden door het boek van die man, wie z'n kind door wiens kind enz. Voor een deel berusten die dingen op quasi-logica, voor een deel zijn het doodgewone Germanismen, net als der, dier, ener, zijner, enz.

Eén van die schilderachtigheden was de ‘verplichting’ om als vrouwelijk meervoudig bezittelijk voornaamwoord haar te schrijven: de dames en haar tasjes. Hier was hun ‘verboden’.

Dit laatste heeft de Commissie gelukkig veroordeeld [blz. XVIII], vanaf staat in de lijst als één woord, vanuit staat er helemaal niet in. Dat zijn dus enkele opruimingen. Wat der betreft is de Commissie naar mijn smaak nogal voorzichtig, al gaat het terugdringen ervan zeker in de goede richting. Een technischgrammaticale motivering moet ik hier achterwege laten: het gebruik van der is in niet-litteraire teksten in elk geval heel ongewenst.

Jammer dat de Commissie de naamvals-n bij deze gelegenheid nu niet definitief afgeschaft heeft. Het gebruik heeft hem binnen enkele maanden na het facultatief-stellen immers zó eenstemmig verworpen dat er geen mooier bewijs denkbaar was van z'n ongewenstheid. Hij heeft onze teksten eeuwen lang in een Duits dwangbuis van flectie helpen dwingen, samen met des en der. Hier was een mooie gelegenheid geweest om er definitief mee af te rekenen.

Misschien moet ik iets duidelijker zijn: gevallen als op den duur vallen hier

[p. 375]

niet onder. De meeste ABN-sprekers zéggen hier een n, en dus moet hij geschreven worden. Maar de Commissie vergist zich door hier van een naamvals-n te spreken [blz. XXX], want er is geen naamval, maar alleen een vaste uitdrukking.

Ook voor de sanering van onze niet-litteraire teksten is opruiming van die anti-wetenschappelijke adat dringend gewenst. ‘Eerbied voor de traditie’ mag hier evenmin een argument zijn als bij opruiming van krotwoningen of bestrijding van traditioneel geworden elefantiasis, malaria of pest.

Een laatste spraakkunstkwestie: de n in samenstellingen. Voor een heel groot deel dankte die z'n bestaan aan een valse probleemstelling: is het eerste deel van bv. denne[n]bos enkel- of meervoud? Die vraag is nl. zinloos en even onbeantwoordbaar als: heeft een paling drie of vijf poten? Het is een onbestaanbaar dilemma omdat alleen hele woorden enkel- of meervoud kunnen zijn, woorddelen niet.

De Commissie heeft die oude probleemstelling - helaas in semantische vorm - gehandhaafd: wordt ‘de gedachte aan een meervoud nog wel opgewekt’ in het woord dennenbos? Natuurlijk, maar datzelfde geldt van massa, menigte, krioelen, wemelen, duet, drievoud enz. Toch zijn die woorden voor een deel enkelvoud, en voor een deel hebben ze helemaal niets met getals-categorieën te maken [vgl. blz. LVII].

Daar komt nog iets bij. Alle individuen plegen op een bepaald semantisch criterium anders te reageren. Ik zie nu af van het feit dat dennebomen geen n krijgt ofschoon het ‘de gedachte aan een meervoud opwekt’, maar noem nu paarderas, paardesport, die bij de Commissie die gedachte blijkbaar niet konden opwekken, maar bij ondergetekende wél. En waarom boerenboon naast paardeboon [here[n]boon ontbreekt]?

Ofschoon de Commissie het aantal -n-'s dus gelukkig sterk beperkt heeft, zou een volledige opruiming ervan m.i. de enigst mogelijke oplossing geweest zijn. Of was dit misschien weer onmogelijk vanwege meningsverschil binnen de Commissie zelf?

*

Tot zover de spraakkunstkwesties; voor diepgaande critiek is het hier niet de geschikte plaats. Nu nog iets over letterkwesties.

Voorop dit: soms wordt het voorgesteld alsof een spelling een compromis moet zijn dus vooruitstrevendheid en conservatisme. Dat is onjuist: spelling is geen politieke maar een taalkundige [dus wetenschappelijke] kwestie. En wetenschappelijk is er maar één spelling mogelijk: de fonologische. Er kunnen verschillen van mening zijn over concrete toepassingen van dat principe, maar niet over het principe zelf.

De enigste tegenspeler is de practijk: die vergt dat we bv. niet plotseling met

[p. 376]

twintig nieuwe lettertekens aan komen zetten. Zo zouden alle zet- en tikmachines in ons hele taalgebied in één dag onbruikbaar worden. Bovendien moet er een grote continuïteit in onze papieren wereld zijn: we zijn voor een heel groot deel aangewezen op de leesbaarheid van vorige spellingen. Er worden dus compromissen gesloten tussen taalwetenschap en practijk, niet tussen vooruitstrevendheid en conservatisme. Er ís wel conservatisme: ik vind het zelf óók ‘afschuwelijk’ om kado of vaksinasie te lezen en te moeten schrijven, maar dat is een kwestie van sentiment dat overwonnen kan worden.

Het ligt voor de hand dat allerlei nieuwe regels eenvoudiger moeten zijn als de oude: de woordenlijst moet zichzelf zoveel mogelijk overbodig maken. Is dat gebeurd?

De ph werd overal f; i.p.v. rh werd r overal verplicht. Prima.

Maar waarom is de th niet radicaal opgeruimd? Op blz. LI staat dat de th in een aantal gevallen móét, en in alle andere mág verdwijnen. Ook hier zal wel meningsverschil binnen de Commissie geweest zijn, maar had dat niet herleid kunnen worden tot een compromis dat de gebruiker minder speling gelaten had?

En dan de c die als k uitgesproken wordt. Hier was dé oplossing m.i. geweest: alles bij het oude laten of overal de k verplichtend stellen. Nu is er een hopeloze chaos ontstaan die telkens tot opzoeken dwingt.

Bij clerus heeft de c de voorkeur van de Commissie, al is de k toegestaan; bij antiklerikaal is het juist omgekeerd, maar bij anticlimax is de k radicaal verboden!

Nu weet ik heel goed dat dat geen slordigheden zijn en dat er telkens kleine argumenten aan te voeren zijn voor een bepaalde voorkeur. Het laatste waar men de Commissie van mag beschuldigen, is wel haastwerk. Maar de taalgebruiker heeft zo weinig aan die aarzelingen; die vraagt om een eenvoudig voorschrift.

Wat moeten we nou toch kiezen uit die honderden dubbelspellingen bij x-ks; th-t; qu-kw; k-c? Ik zou zeggen: spel daar zo conservatief mogelijk, met uitzondering van de th, want daar maken we dan fouten. Vervang dus wél elke th door t. Laten we in die tussentijd hopen dat er vlug een herdruk van de lijst verschijnt, waarbij de Commissie alsnog de knopen van de x, de th en de c = k doorhakt. [Bij de kw is enige voorzichtigheid gewenst.] Zoals het nu is, is er veel te veel speling.

Er staat nog wel meer op het verlanglijstje, als het woord herdruk uitgesproken wordt. Het dringendste probleem is wel een uniforme spelling van het Ə-foneem [de klinker van het, me enz.]. Zodra de x overal verdwenen is, is hij vrij vooreen ander gebruik. En waar kan hij beter dienst doen als voor de weergave van de Ə?

[p. 377]

Dan zijn in één slag ook problemen opgelost als dat van krokussen en smerissen [met ss] t.o. dreumesen [met s], of bakblikken [met kk] t.o. monniken [met k].

Verder is er het geval m'n, z'n e.d. Hier heeft men de apostrof wel ‘onestetisch’ genoemd. Waarom overigens? Is de Franse spelling lelijk vanwege l'on; m'a; t'en; jusqu'ici enz.? Ik ben niet enthousiast over die apostrof, en vermijd hem zoveel mogelijk. We kunnen het onderscheid tussen / Ən / en / e:n / óók zonder apostrof weergeven door een en één. Hier is 'n dus overbodig. Hetzelfde geldt bij het en hét. Maar in de spelling een zo evident foneem-onderscheid verwaarlozen als tussen /ei/ en /Ə/, is toch wel een heel groot kwaad. Mijn en m'n zijn bovendien woorden met een sterk verschillende grammaticale waarde: het gaat niet aan om dat zomaar in de spelling te verwaarlozen, zelfs al gebeurt dat door het monopolie van de ‘belangrijkste’ van die twee vormen: mijn.

Bij de hoofdletters is een nieuwigheid ingevoerd die alleen maar te begrijpen is vanuit het Frans. Dat ons schrift nu onrustig werd door ‘een overdadig gebruik van hoofdletters’, zoals de Commissie vindt [blz. LXVIII], is niet precies een klacht die voor het Nederlands aangeheven zou moeten worden; hij hoort thuis in het Duits, of eventueel in het Engels waar elk woord van een titel soms een hoofdletter krijgt.

Nu moeten in het vervolg ‘de namen van de windstreken, weekdagen, maanden en jaargetijden in hun normale betekenis met kleine letter’ geschreven worden [blz. LXVIII]. Dat is kennelijk met huid en haar aan het Frans ontleend: lundi, le 14 avril; le nord enz. Op Vlaams voorstel? Hier was de gewoonte nl. plaatselijk nogal ingeburgerd.

Over hoofdletters gesproken: de spelling 's Avonds [aan het begin van een zin] heeft de Commissie gehandhaafd. Waarom niet Savonds aan het begin en gewoon savonds middenin? Er is geen woord waartegen zoveel fouten gemaakt worden bij de spelling, en terecht. We schrijven toch ook niet b'oven? Het is nog een rest uit de etymologische tijd, toen de Vries en te Winkel de meest historische spelling de voorkeur gaven.

*

Alleen de plaatsnemen moeten nu nog onder het mes komen. Hier valt nog heel wat te knippen en te scheren. Wat een schilderachtige zinloosheid zal het publiek hier zien verdwijnen! Hoe zal 's-Hertogenbosch het eraf brengen? Zullen we onze voorkeur voor mooie antieke spellingen binnenkort alleen nog maar bij achternamen kunnen bevredigen? Gelukkig dat die tenminste voorlopig nog beveiligd zijn tegen modern-zakelijk taalvandalisme! Noemde één van onze zéér populaire weekbladen de nieuwste spelling al niet een uiting van ‘vervlakking, verwarring en taalbederf’?

[p. 378]

Toch, ik weet niet of het u óók opgevallen is: de reacties van dit type worden met de jaren schaarser. Steeds meer mensen worden toegankelijk voor het nieuwe, ook voor de nieuwe taalkunde. Dat is een hoopvol teken; we zijn op de goede weg.

*

Tot besluit een welgemeend proficiat aan de Commissie bij het voorlopige einde van een groot en ondankbaar stuk werk. Er is vóór de publicatie enige tegenwerking geweest, en daarna veel ondeskundige critiek. Maar we zouden de Commissie niet willen missen, ook niet na de regeling van de plaatsnamen: integendeel.

We hebben gezien dat er herhaaldelijk spraakkunstkwesties aangesneden moeten worden bij de regeling van de spelling. Zou het niet erg nuttig zijn om de Commissie in stand te houden, en algemeen-taalkundige bevoegdheden te geven, zodat er een permanent orgaan ontstaat voor het coördineren en regelen van sommige taalkwesties? Voor het adviseren in andere? De Franse ‘Académie’ is zeker in verschillende opzichten helemaal uit de tijd, maar een soortgelijk orgaan hebben we in ons taalgebied brood- en broodnodig, al was het alleen maar voor toezicht op vertalingen, vorming van nieuwe Nederlandse woorden [zoals dat nu in kleinere commissies gebeurt], toezicht op radio-Nederlands, normalisering van allerlei termen [ik denk bv. aan spraakkunst- en technische termen], het stimuleren van Nederlandse-spraakkunststudies, het opstellen van een nieuw program voor Nederlandse lessen aan het VHMO enz.

De ijver en de initiatieven van litteratoren de laatste tijd mogen voor de taalkundigen gerust een voorbeeld zijn!